خاستگاه و منشاء خواب‌های مشایخ در تذکرةالاولیا

محورهای موضوعی : اسطوره

عیسی نجفی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه)
قدرت الله علیرضایی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه)

تاریخ دریافت : 1397/05/28 تاریخ پذیرش : 1398/04/03 تاریخ انتشار : 1398/04/01

کلید واژه: عطار, عرفان و تصوف, تذکرةالاولیا, خواب و رؤیا, مشایخ و اولیا,

چکیده مقاله :

یکی از معماهایی که از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول کرده، مسأله خواب بوده است. این امر بر بسیاری از علوم چون ادیان، اساطیر، روان‌شناسی، ادبیات، عرفان و تصوّف تأثیر گذاشته است. عرفا و متصوّفه از خواب به عنوان منبع الهام، برای حلّ بسیاری از مسائل خود استفاده می‌کردند و برای آن ارزش زیادی قائل بودند. عطار در تذکرةالاولیا بسیاری از خواب‌های مشایخ و اولیا را بدون هیچ تردید و تزلزلی نقل کرده است. به دلیل اهمیت موضوع خواب از گذشته تعریف و تقسیم‌بندی‌‌هایی برای آن ذکر شده است، مانند: خواب‌های صادقه، صالحه و... . در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی نخست خواب‌های نقل شده در تذکرةالاولیا را از لحاظ کمی و موضوع مطرح در آن‌ها یا شخصیت‌های اصلی آن‌ها تقسیم‌بندی و در پایان ارتباط خواب‌های تعریف شده را با واقعیات زندگی شخصیت‌ها مورد بررسی و تطبیق قرار می‌گیرد. نتیجۀ پژوهش آن است که بسیاری از خواب‌ها ریشه در زندگی واقعی مشایخ و عرفا داشته و همچنین هدف مشایخ از تعریف و بیان خواب‌ها و تأثیرگذاری آن‌ها به این دلیل بوده که خواب جزئی از نبوّت و پیامی از فراسوی عالم ماده تلقی می‌شده‌ است.

چکیده انگلیسی:

Dreaming is one of the puzzles that has preoccupied the mind of man from way back. It has been discussed in many fields such as religions, mythology, psychology, literature and mysticism. Dreams have been categorized into some types like veridical dream, sound dream and so on. As a source of inspiration, mystics and Sufis used dream to solve many of their problems and they had great value for it. Attar of Nishapur has narrated many dreams of Sufis and saints of God in his book, Tazkirat-al-Auliyā. By using descriptive-analytical method, the present article tries to consider the dreams narrated in this book. Also, the characters of the dreams, their subjects and their relationship with facts of life are considered. The results show that many of the dreams are rooted in real life of mystics and Sufis. They intended to express their dreams, because they were considered as part of the Prophecy and messages from the Divine world.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن مجید.

آتش‌سودا، محمد‌علی. 1375. «سرود بی‌زمان». مجلۀ ادبیات داستانی. ش41. صص 11-5.

ابن‌عربی، شیخ اکبر محیی‌الدین. 1375. رسائل ابن‌عربی. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

اسعد، محمدرضا. 1387. «بازتاب خواب و رؤیا در شاهنامه فردوسی». فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران حنوب. س4. ش13. صص 23- 1.

افتخار، مهدی و مهدی زمانی. 1390. «شرایط و نتایج مراقبه و عزلت نزد محی‌الدین ابن‌عربی و علاءالدوله سمنانی». فصلنامة اندیشه دینی دانشگاه شیراز.ش 38. صص 116-95.

انصاری، خواجه عبدالله. 1361. طبقات الصوفیه. ترجمة محمد سرور مولائی. تهران: توس.

پارسا، سیّداحمد و گل‌اندام واهیم. 1388. «انواع خواب و رؤیا در مثنوی». دو فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). س1. ش1. صص 58-34.

پیرانی، منصور و فاطمه عظیمی. 1391. «آموزه‌های اخلاقی خواب و رؤیا و تأثیر آن بر تحوّل شخصیّت عرفا». فصلنامۀ ادب و عرفان. دورۀ3. ش11. صص 118-89.

تهانوی، محمدعلی. بی‌تا. کشاف اصطلاحات الفنون و علوم. استانبول: افست خیام.

جامی، عبدالرحمان. 1370. نفحات الانس من حضرات القدس. به کوشش محمود عابدی. تهران: اطلاعات.

چهارمحالی، محمد. 1393. کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشة دینی. بوشهر: مرکز راهبردی مهندسی فرهنگی شورای فرهنگ عمومی.

خوارزمی، حسین. 1377. شرح فصوص‌الحکم. به کوشش حسن حسن‌زاده آملی. قم: بوستان کتاب.

رازی، نجم‌الدین. 1363. مرصاد العباد. تهران: کتابخانه سنایی.

رضایی، احمد و بهاء‌الدین اسکندری. 1393. «تحلیل خواب‌های صوفیان در رسالۀ قشیریه». فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش34. صص 105- 67.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1342. ارزش میراث صوفیه. تهران: آریا.

شایگان، داریوش. 1352. «قیامت و معاد در عرفان اسلامی و هندو». نشریه الفبا. س1. ش1. صص 28-1.

شفق، اسماعیل و زهرا اورنگ. 1389. «بازتاب آیه الست در متون عرفانی قرن هفتم». فصلنامة ادب و عرفان (ادبستان). صص41-26.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1378. زبور پارسی (نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار). تهران: آگاه.

طوسی، سراج. 1382. اللمع فی‌التصوف. ترجمۀ مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

عطار، فریدالدین. 1336. تذکرةالاولیا. از روی نسخه نیکلسون، با مقدمة میرزا محمد خان قزوینی. چ5. تهران: انتشارات مرکزی خیابان شاه.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1375. شرح مثنوی شریف. ج اول. ج8. تهران: علمی و فرهنگی.

قشیری، ابوالقاسم. 1387. رسالۀ قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قیصری، محمدداوود. 1387. شرح قیصری بر فصوص‌الحکم. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: مولی.

محمدبن منور. 1385. اسرارالتوحید فی‌مقامات شیخ ابی‌سعید. تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.

مجلسی، محمد باقر. 1375. بحارالانوار. ج74. قم: اسلامیه.

مستملی بخاری، اسماعیل. 1363. شرح التعرف فی‌التصوف. ج1. به کوشش محمد روشن، تهران: اساطیر.

مظاهری، عبدالرضا. 1387. شرح تعلیقه امام خمینی بر فصوص‌الحکم ابن‌عربی. تهران: نشر علمی.

معین، محمد. 1388. فرهنگ فارسی. ج اول. تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1352. انسان و سمبل‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.

 

 

References

Holy Qurān.

Ansārī. Xāje Abdollāh. (1982/1361SH). Tabaqāt al-sūfīa. Ed. by Mohammad Sarvar Mowlāeī. Tehrān: Tūs.

As’ad, Mohammad Rezā. (2008/1387SH). “Baztāb-e xāb va ro’yā dar šāhnāme-ye ferdowsī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 4. No. 13. Pp. 1-23.

Ātaš Sowdā, Mohammad Alī. (1996/1375SH). “Sorūd-e bi-zamān”. Adabīyāt-e Dāstānī. No. 41. Pp. 5-11.

Attār, Faridoddīn. (1957/1336SH). Tazkerat al-awlīā. Ed. by Nicholson. Introduction by Mīrzā Mohammad Xān Qazvīnī. 5^td ed. Tehrān: Entešārāt-e Markazī-ye Xiyābān-e Šāh.

Čāhārmahālī, Mohammad. Kongere-ye beynolmelalī-ye farhang va andīše-ye dīnī. Būšehr: Markaz-e Rāhbordī-ye Mohandesī-ye Farhangī-ye Šowrā-ye Farhang-e Omūmī.

Ebn-e Arabī, Mohyeddīn. (1996/1375SH). Rasā’el-e ebn-e arabi. Ed. By Najīb Māyel Heravī. Tehrān: Mowlā.

Eftexār, Mahdī & Mahdī Zamānī. (2011/1390SH). “Šarāyet va natāyej-e morāqebe va ozlat nazd-e mohyeddīn arabī va alā’oddowle semnānī”. Fasl-nāme-ye Andīše-ye Dīnī. No. 38. Pp. 95-116.

Forūzānfar, Badi’ozzamān. (1996/1375SH). Šarh-e masnavī-ye šarīf. 1^st Vol. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Jāmī, Abdorrahmān. (1991/1370SH). Nafahāt al-ons men hazarāt al-qods. With the Effort of Mahmūd Ābedī. Tehrān: Ettelā’āt.

Jung, Carl Gostav. (1974/1352SH). Ensān va sambol-hā-yaš (Man and his symbols). Tr. by Abūtāleb Sāremī. Tehrān: Amīrkabīr.

Majlesī, Mohammad Bāqer. (1996/1375SH). Behār al-anvār. 74^th Vol. Qom: Eslāmīye.

Mazāherī. Abdorrezā. (2008/1387SH). Šarh-e Ta’līqe-ye emām xomeynī bar fosūs al-hekam-e ebn-e arabī. Tehrān: Našr-e Elmī

Mohammad ebn-e Monavvar. (2006/1385SH). Asrār al-towhīd fi maqāmāt-e šeyx abī sa’īd. With the Effort of Mohammad Rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Āgāh

Mo’īn, Mohammad. (2009/1388SH). Farhang-e fārsī. 1^st Vol. Tehrān: Amīrkabīr.

Mostamelī Boxārī, Esmā’īl. (1984/1363SH). Šarh-e al-ta’arrof fī al-tasavvof. 1^st Vol. With the Effort of Mohammad Rowšan. Tehrān: Asātīr.

Pārsā, Seyyed Ahmad & Golandām Vāhīm. (2009/1388SH). “Anva’-e xāb va ro’yā dar masnavī”. Do-fasl-nāme-ye Adabīyat-e Erfānī. Year 1. No. 1. Pp. 34-58.

Pīrānī. Mansūr & Fāteme Azīmī. (2012/1391SH). “Āmūze-hā-ye axlāqī-ye xāb va ro’yā va ta’sīr-e ān bar tahavvol-e šaxsīyat-e orafā”. Fasl-nāme-ye Zabān va Adab-e Fārsī "Adab va Erfā". Year 3. No. 11. Pp. 89-118.

Qeysarī. Mohammad Dāvūd. (2008/1387SH). Šarh-e qeysarī bar fosūs al-hekam. Tr. by Mohammad Xājavī. Tehrān: Mowlā.

Qošeyrī, Abolqāsem. (2008/1387SH). Resāle-ye qošeyrīe. Ed. by Badi’ozzamān Forūzānfar. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rāzī. Najmoddīn. (1984/1363SH). Mersād al-’ebād. Tehrān: Ketāb-xāne-ye Sanāeī.

Rezāeī, Ahmad & Bahā’oddīn Eskandarī. (2014/1393SH). “Tahlīl-e xāb-hā-ye sūfīyān dar resale-ye qošeyrīye”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch.Year 10. No. 34. Pp. 67-105.

Šāyegān, Dāryūš. (1973/1352SH). “Qīyāmat va ma’ād dar erfān-e eslamī va hendū”. Alefbā. Year 1. No. 1. Pp. 1-28.

Šafaq, Esmā’īl & Zahrā Owrang. (2010/1389SH). “Bāztāb-e āye-ye alast dar motūn-e erfānī-ye qarn-e haftom”. Fasl-nāme-ye Adab va Erfān (Adabestān). Year 1. No. 3. Pp. 29-44.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad Rezā. (199/1378SH). Zabūr-e pārsī. Tehrān: Āgāh.

Tahānavī, mohammad Alī. (n.d.). Kaššāf-e estelāhāt al-olūm-e va al-fonūn. Istanbul: Ofset xayyām.

Tūsī, Sarrāj. (2003/1382SH). Al-loma’ fī al-tasavvof. Tr. by Mahdī Mahabbatī. Tehrān: Asātīr.

Xārazmī, Hossein. (1998/1377SH). Šarh-e fosūs al-hekam. With the Effort of Hasan Hasan Zāde Āmolī. Qom: Būstān-e Ketāb.

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (1963/1342SH). Arzeš-e mīrās-e sūfīe. Tehrān: Ārīyā