تحلیل جامعه‌شناختی رابطه عدالت اجتماعی با اعتماد اجتماعی (مورد مطالعه: شهروندان شهر شیراز)
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران
امیر مختار اسکندری فرد
1
,
اکبر زارع شاه آبادی
2
,
مهدی نیک عهد
3
1 - مدرس
2 - دانشیار دانشکده علوم اجتماعی یزد
3 - مدرس
کلید واژه: عدالت بین‌فردی, اعتماد اجتماعی, عدالت رویهای, عدالت توزیعی, عدالت شناختی,
چکیده مقاله :
اعتماد اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی در جوامع امروزی از اهمیت بسزایی برخوردار است. عدالت نیز به عنوان یکی از ویژگی های کشورهای توسعه یافته به شمار میرود. این پژوهش نیز با هدف بررسی تاثیر عدالت اجتماعی بر اعتماد اجتماعی صورت گرفته‌است. این مطالعه با روش پیمایش و به صورت مقطعی انجام شده‌است. داده‌های مطالعه حاضر از 384 نفر از شهروندان شهر شیراز که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شده بودند، گردآوری گردید برای دستیابی به داده‌های مورد نیاز از پرسشنامه استاندارد استفاده شده‌است که در این پرسشنامه از آلفای کرونباخ و اعتبار سازه ای استفاده شده است. نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین ابعاد عدالت اجتماعی و اعتماد رابطه آماری معناداری وجود دارد. در میان ابعاد عدالت بعد رویه ای با میزان همبستگی 39/0 بیشترین رابطه را با اعتماد داشته است پس از آن بعد توزیعی با مقدار همبستگی 35/0و بعد شناختی با 30/0 رابطه معناداری با اعتماد داشتند و بعد بین فردی عدالت با مقدار 17/0کمترین رابطه معنادار را با اعتماد داشته است. اما نتایج مدلسازی نشان داد که بین ابعاد عدالت، تنها عدالت توزیعی با ضریب استاندارد 697/0 و عدالت شناختی با 447/0 و عدالت بین فردی با ضریب تعیین 259/0 با اعتماد رابطه دارد.
Social Trust as one of the dimensions of social capital is important rol in modern societies. Social Justice as well as one of the features of considered developed. The aim of this research is the study of effective social joustic on social trust among Shiraz citizens. The methods of research was survey and main gathering data technique in this research was questionnaire with sufficient validity and reliability and the sample were 384 shiraz citizens that selected in clustering sample method. The resuts of Pearson test showed there is a meaning ful relationship between social jousticdemens with social trust.between these demens Procedural Justice has more relate with 0/39 with trust. And Distributive Justice with 0/35 and information justicewith 0/30 have significant relation with trust. Finally interpersonal justices with 0/17 has The lowest relate with trust. But results of modeling showed in justice dimens, just there is significant associated between Distributive Justice with standard coefficient 0/697 and information justice with 0/447 and interpersonal justices with 0/259, with trust.
_||_
تحلیل جامعه‌شناختی رابطه عدالت اجتماعی با اعتماد اجتماعی
(مورد مطالعه: شهروندان شهر شیراز)
چکیده:
اعتماد اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی در جوامع امروزی از اهمیت بسزایی برخوردار است. عدالت نیز به عنوان یکی از ویژگی های کشورهای توسعه یافته به شمار میرود. این پژوهش نیز با هدف بررسی تاثیر عدالت اجتماعی بر اعتماد اجتماعی صورت گرفته‌است. این مطالعه با روش پیمایش و به صورت مقطعی انجام شده‌است. داده‌های مطالعه حاضر از 384 نفر از شهروندان شهر شیراز که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شده بودند، گردآوری گردید برای دستیابی به داده‌های مورد نیاز از پرسشنامه استاندارد استفاده شده‌است که در این پرسشنامه از آلفای کرونباخ و اعتبار سازه ای استفاده شده است. نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین ابعاد عدالت اجتماعی و اعتماد رابطه آماری معناداری وجود دارد. در میان ابعاد عدالت بعد رویه ای با میزان همبستگی 39/0 بیشترین رابطه را با اعتماد داشته است پس از آن بعد توزیعی با مقدار همبستگی 35/0و بعد شناختی با 30/0 رابطه معناداری با اعتماد داشتند و بعد بین فردی عدالت با مقدار 17/0کمترین رابطه معنادار را با اعتماد داشته است. اما نتایج مدلسازی نشان داد که بین ابعاد عدالت، تنها عدالت توزیعی با ضریب استاندارد 697/0 و عدالت شناختی با 447/0 و عدالت بین فردی با ضریب تعیین 259/0 با اعتماد رابطه دارد.
کلید واژه: اعتماد اجتماعی، عدالت بین‌فردی، عدالت توزیعی، عدالت رویهای، عدالت شناختی
Sociological analysis of the social joustic relation with social trust (Case study: Shiraz citizens)
Abstract
Social Trust as one of the dimensions of social capital is important rol in modern societies. Social Justice as well as one of the features of considered developed. The aim of this research is the study of effective social joustic on social trust among Shiraz citizens. The methods of research was survey and main gathering data technique in this research was questionnaire with sufficient validity and reliability and the sample were 384 shiraz citizens that selected in clustering sample method. The resuts of Pearson test showed there is a meaning ful relationship between social jousticdemens with social trust.between these demens Procedural Justice has more relate with 0/39 with trust. And Distributive Justice with 0/35 and information justicewith 0/30 have significant relation with trust. Finally interpersonal justices with 0/17 has The lowest relate with trust. But results of modeling showed in justice dimens, just there is significant associated between Distributive Justice with standard coefficient 0/697 and information justice with 0/447 and interpersonal justices with 0/259, with trust.
Key Words: Distributive Justice, information justice, interpersonal justices, Procedural Justice, Social trust
مقدمه و طرح مسئله:
اعتماد1 در جامعه امروزي معاني متفاوتي دارد. گاهي منعكس كننده جنبههايي از زندگي اجتماعي و گاهي نشان دهنده بخشي از شخصيت افراد است. اعتماد به عنوان يك اسم اطمينان به ويژگي يا توانايي يك شخص يا چيزي است و به عنوان فعل عبارت است از مجوزي كه به يك فرد داده میشود تا بدون ترس و اضطراب در جايي بماند، كاري را انجام بدهد و يا به جايي برود. مقوله اعتماد و اعتماد داشتن به ديگري، از مفاهيم و عناصر مهم اجتماعي محسوب ميشود. شرط و لازمه داشتن جامعه و نظامي پيشرفته، قانونمند، منسجم، توسعه‌يافته و جهتدار، داشتن اعتماد به يكديگر است(زینآبادی، 1387: 35) .در یک جامعه وجود اعتماد به عنوان یکی از عناصر مهمی شناخته میشود که باعث ایجاد تعادل در رفتارهای انسانی میگردد. وجود رفتار های قابل اعتماد نیز خود گویای ویژگی های مهمی از جامعه است در این میان مشارکت اجتماعی، توسعه و آسیب های اجتماعی بیشتر مورد توجه محققان بوده است در حالی که کمتر پژوهشی در زمینه رابطه اعتماد و عدالت صورت گرفته است. وجود عدالت در جامعه، خصوصا جوامعی که دارای تنوع فرهنگی هستند زمینه ساز شکل گیری روابط گرم و صمیمی در بین افراد میگردد، که این امر اعتماد به نهادها و کنشگران اجتماعی را افزایش میدهد.
اعتماد در زبان فارسي مترادف با تكيه كردن، واگذاشتن كار به كسي، اطمينان، وثوق، باور و اعتقاد به كار گرفته ميشود (عميد، 1369: 201). زيمل اعتماد را معادل كلمه ايمان به كار ميبرد و به اعتقاد وي نوعي ايمان و اعتقاد به افراد جامعه است. در كارهاي تونيس در جواع سنتي يا گمينشافت اعتماد مانند احترام و حس تعلق شخصي، فضيلتي براي افراد است، در حالي كه در جوامع گزلشافت اعتماد غير شخصي و رسمي است. پارسونز عامل ايجاد اتحاد و انسجام اجتماعي و ثبات و نظم را اعتماد ميداند. به عقيده وي اعتماد، اين باور را در افراد ايجاد ميكند كه ديگران به منظور دستيابي به يك موقعيت گروهي از منافع شخصي دست مي‌كشند. اعتماد در واقع موجب ميشود كه ديگران به تعهدات و مسئوليتهايشان عمل كنند و موقعيت ديگران را درك نمايند. وي نظام منسجم را نظامي ميداند كه بتوان به عاملان آن در انجام وظايفشان اعتماد كرد كه اين امر خود به پايداري و نظم سيستم اجتماعي كمك ميكند (انعام، 1380: 25). گيدنز مفهوم اعتماد را به عنوان اطمينان يا اتكا به نوعي كيفيت، يا صفت و يا اطمينان به حقيقت عبارت يا گفتهاي توصيف ميكند. به اعتقاد وي مفهوم اطمينان و اتكا با هم مرتبط مي‌باشند (گيدنز2، 1373: 73) اعتماد متقابل اجتماعي خود يكي از عناصر نظم اجتماعي است. نظمي كه روابط، مناسبات، اعمال، رفتار، كنشهاي كنشگران را قابل پيشبيني، الگومند و قاعدهمند ميسازد. ميتوان گفت كه اعتماد در يك اجتماع سنتي كمتر تمايزيافته، اعتمادي است محدود به پيوندهاي خانوادگي، خويشاوندي و محلي. در حقيقت، اعتماد در اين نوع اجتماعات سنتي اعتماد خاص و محدود است. درمقابل، در مناسبات اجتماعي جديد، در جوامعي كه در آن تمايز اجتماعي به شدت گسترش يافته‌است، نظم نويني بايستي حاكم باشد. نظمي كه شالودههاي آن با نظم سنتي تفاوت دارد. در چنين نظمي اعتماد متقابل به گونهاي ديگر است. در يك جامعه تمايز يافته، اولاً اعتماد افراد تنها محدود به خانواده، خويشاوندان و آشنايان نيست. ثانياً اعتماد به چنين افرادي مانعي براي اعتماد به سايرين نيست. اساساً لازمه زندگي جمعي در اجتماعات تمايز يافته، اعتمادي از نوع عام و تعميم يافته است و بر عملكرد سازمانها نيز اثرگذار است. جامعه ما نيز كم و بيش در طي يكي دو قرن گذشته شاهد تحولات اجتماعي بوده‌است كه يكي از نتايج آن گسترش و تعميم تمايزات اجتماعي است و اين تحولات عمدتاً بيروني بوده‌اند. آنچه مسلم است اين است كه اين تحولات، مناسبات اجتماعي را از شكل سنتي آن خارج ساخته و جامعه ما ديگر تا حد زيادي اختصاصات يك جامعه سنتي را حداقل در ظاهر امر و در لايههاي بيروني مناسبات اجتماعي ندارد (چلبی، 1373: 58).اعتماد اجتماعی باعث شکل گیری وفاق، انسجام و یکپارچگی جامعه میشود(حاجی زاده و اسکندری، 1392: 32). و اجازه میدهد که افراد به راحتی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و به واسطه این تسهیل کنش است که اعتماد به عنوان یکی از مهمترین ابعاد سرمایه اجتماعی یاد میشود (کلمن3، 1377: 456). در میان عوامل مرتبط با اعتماد باید از عدالت یاد کرد که امنيت انسان با مسائل مربوط به آن پيوند نزديكی دارد. اگر در جامعه‌اي عدالت نباشد، بعيد است كه در آن صلح، پاسداري كافي از محيط زيست، ريشه‌كني فقر، حمايت از كار، رشد آزاد هويت و دانش تحقق يابد (ضرابي و مغاني‌رحيمي، 1385؛ 13). اعتماد ارتباط زيادي با بنيانهاي برابري و عدالت اجتماعي داشته و مختص مشاركت و توسعه‌يافتگي در يك جامعه به شمار میرود. اعتماد اجتماعي همانگونه كه باعث ارتباط افراد با يكديگر ميشود، بازتابي از علاقه به ديگران نيز هست. در جوامع دارای نابرابری بالا علاقه افراد نسبت به هم کم بوده و نتیجه آن کاهش اعتماد بین افراد است (اسلندر و رودستین4، 1388: 132و133). اندیشمندان عدالت و برابری را اساسی‌ترین مفهوم در حقوق انسانی میدانند، این مفهوم یکی از عالیترین مفاهیم بشری است به طوری که میتوان گفت عدالت فضیلت اولیه و اساسی انسانیت است. به عقیده هابز عدالت وقتی بر آدمیان اطلاق میشود معنی آن هماهنگی و انطباق یا عدم انطباق شیوه عمل ایشان با عقل است اما وقتی بر اعمال اطلاق شود معنی آن انطباق یا عدم انطباق اعمالی خاص با عقل است نه شیوه عمل یا شیوه زندگی به طور کلی (همان:140). راولز5 بیان میکند که عدالت در اکثر جنبههاي زندگی انسان رخنه کرده‌است و اولین فضیلت نهادهاي اجتماعی مثل صداقت در پندار است. گرینبرگ نیز معتقد است که مفاهیم معدودي همچون عدالت به عنوان بنیان تعاملات اجتماعی انسان وجود دارد (به نقل از قلی‌پور و همکاران، 1387: 360). از ديد اسميت، در پيرامون جامعه، به نابرابري‌هاي ژرف در زمينه قدرت سياسي، پايگاه اجتماعي و برخورداري از منابع اقتصادي بر ميخوريم. عدالت اجتماعي، به معناي كاهش اين نابرابري‌ها است، به گونهاي كه اين فرايند، به بازگشت برابري‌ها بيانجامد (تقوایی، 1385: 99). آندرو هيود6 معتقد است: عدالت اجتماعي از توزيع اخلاقي قابل دفاع سودها يا پاداشها در جامعه كه بر حسب مزد، سود، مراقبت بهداشتي منافع رفاهي و مانند آنها ارزيابي ميشود، پشتيباني ميكند. از اين رو عدالت اجتماعي درباره اين است كه چه كسي چه چيزي را بدست میآورد (هیوود، 1383: 440). عدالت اجتماعی از طریق تاثیرگذاری بر کنش‌ها و برداشتهای افراد زمینه‌ی اثرگذاری بر اعتماد اجتماعی را در میان افراد مهیا میسازد. در گفتمان کنونی، عدالت اجتماعی تنها به برقراری برابری اقتصادی و طبقاتی اشاره ندارد، بلکه توجه به تفاوتهای نژادی، قومی و جنسیتی نیز بخشی از مسائل مربوط به آن را تشکیل میدهد (صالحی‌امیری و همکاران، 1387: 14) مفهوم مرتبط با عدالت واژه برابري است. در مورد مفهوم برابري نيز اندیشمندان از دو نوع برابري صحبت كرده‌اند: برابري وضع و برابري فرصت. اولي بر اين تصور مبتني است كه مردم بايد به صورتي زندگي كنند كه تفاوت‌هايشان به حداقل برسد. برابري فرصتها نیز بر اين تصور بنا گذارده شده‌است که تمام انسان‌ها از يك ارزش بنيادي بهره‌مند هستند كه از خصايص بالقوه هر شخصي در آغاز زندگي ناشي ميشود (وود، 1384: 26). از ديد اونيل، يك ساختار اجتماعي تساوي‌طلبانه پيش شرطي براي دربرگيرندگي همه شهروندان به عنوان مشاركت كنندگان موثر در زندگی خود است. از ديد او عدالت به معني تساوي، نيازمند ساخت شكني همه روابط سلسله مراتبي بين گروههاي اجتماعي است كه به صورت ساختارمند ايجاد شده‌اند. به اعتقاد او در نظم مردم سالارانه، هيچ‌گونه نابرابري ساختاري متحمل نمي‌شود و تمامي گروههاي اجتماعي كه به صورت ساخت‌مند ايجاد شده‌اند از آزادي براي ايجاد ديدگاه و چشم انداز خود در مورد مسائلي كه آنها را مورد تاثير قرار مي‌دهند برخوردار میباشند. از سوي ديگر، اين گروه‌ها بايد قادر به ارزيابي و ارائه ديدگاه متمايز و كارايي برابر بوده و داراي صداي برابر به نسبت اندازه‌شان در مباحث عمومي درباره علائقي كه در آن سهيم هستند، باشند (اونیل7، 2005: 121) برخي از نظريه‌پردازان در ساده‌ترين تقسيم‌بندي از دو نوع عدالت يعني عدالت جزايي حقوقي و عدالت اجتماعي ياد نموده‌اند. از ديد اول عدالت قضايي و حقوقي متمركز به توزيع جزا و مجازات مجرمين است. اين در حالي است كه عدالت اجتماعي بر تخصيص منابع و كالاهاي كمياب در ميان جمعيت، متمركز شده‌است. در ادبيات روانشناسي از تمايز پنج‌گانه در زمينه عدالت صحبت شده‌است (خلف‌خانی، 1387: 41و42). تحقیقات پیشین در خصوص عدالت حکایت از دو بعدی بودن این مفهوم داشت که عبارتند از عدالت توزیعی و عدالت رویهای. در حالی که با تکمیل شدن تحقیقات، ابعاد دیگری به منظور تعریف مفهوم عدالت از سوی محققان ارائه گردید. نتیجه کار، تولید یک مدل چهار بعدی از عدالت بود که مفهوم عدالت توزیعی ِآدامز8 (1963)، عدالت رویهای ِ تیبوآت و واکر9 (1975)، و لِونتال10 (1980) و نیز عدالت بین فردی و شناختی بیس و شاپیرو11 (1986) و گرینبرگ12 (1993) را شامل میشد. گرچه عدالت اجتماعی به عنوان یکی از مهمترین اهداف انقلاب اسلامی مطرح میباشد ولی با توجه به کارکردهای اعتماد و شواهد دال بر کاهش آن در تمام ابعاد و سوگیری عاطفی و خاص‌گرا در روابط کنشگران در تمام سطوح جامعه ایران (چلبی، 1373: 77) آنچه میتوان برداشت نمود کاهش احساس عدالت اجتماعی در جامعه و در پی آن کاهش اعتماد در جامعه میباشد. متاسفانه پژوهشهای صورت گرفته کمتر به عدالت اجتماعی و اثرگذاری آن بر اعتماد توجه داشته‌اند. عدالت اجتماعی و تساوی بین شهروندان به عنوان زمینه‌ای محسوب میگردد که کنشگران اجتماعی، برداشت و تفسیر خود را از جامعه و افراد آن بدست میآورند. لذا با توجه به این برداشت است که قابل اعتماد بودن و یا نبودن افراد، نهادها و سازمانهای جامعه مطرح میشود. بنابراین اعتماد اجتماعی در زمینه‌ای شکل میگیرد که در آن تساوی بین افراد چه در سطح کلان و چه در سطح خرد مراعات شود و کنش بین کنشگران بدون در نظر گرفتن هرگونه تمایزات اجتماعی و فرهنگی صورت پذیرد. از آنجا که شهر شیراز به عنوان جامعه مورد بررسی، به لحاظ فرهنگی و اجتماعی دارای تنوع و تمایزات فراوانی است که باعث بروز کنش سوءگیری شده و ارزشی از سوی افراد و سازمانها میگردد، نتیجه آن احساس نابرابری و بیعدالتی از سوی شهروندان است. با توجه به رابطه بین عدالت و اعتماد میتوان عواقب سوء آن را در نظر گرفت. لذا این پژوهش با هدف بررسی وضعیت عدالت اجتماعی و اعتماد اجتماعی در بین شهروندان شیرازی و همچنین چگونگی رابطه بین این دو متغیر صورت پذیرفته‌است.
پیشینه تجربی پژوهش:
تحقیقات صورت گرفته در حوزه اعتماد اجتماعی و عوامل اثرگذار بر آن کمتر به عدالت اجتماعی و تاثیر آن بر اعتماد پرداخته‌اند و این مسئله را بیشتر در قالب تاثیر عدالت بر سرمایه اجتماعی و یا به صورت کلی عوامل اثرگذار بر آن بررسی کرده‌اند. در میان پژوهشهای صورت گرفته کتابی و همکاران (1388) در پژوهشی به منظور شناسایی عوامل اثرگذار بر اعتماد اجتماعی، با مطرح کردن دیدگاههای گوناگون در حوزه اعتماد متغیرهای گوناگونی را به عنوان عوامل اثرگذار بر اعتماد مطرح کردند. در میان عوامل مطرح شده در پژوهش آنان بین اعتماد با ارزشهای اخلاقی و احساس عدالت رابطه معناداری مشاهده شد. تحقیق آنان نشان داد که با افزایش میزان پایبندی به ارزشهای اخلاقی و احساس عدالت از طرف پاسخگویان میزان اعتماد اجتماعی نیز افزایش پیدا میکند. نصراصفهانی و همکاران (1391) در پژوهشی دیگر به بررسی تاثیر عدالت سازمانی بر میزان سرمایه اجتماعی کارکنان شبکه بهداشت و درمان شهرستان نوشهر پرداخته‌اند. نتایج پژوهش آنان نشان داد که رابطه قوی و مستقیمی بین عدالت و سرمایه اجتماعی در بین پاسخگویان وجود دارد.
اسلندر و رودستین13 (1388) در مقاله‌ای با عنوان همه چیز برای همه: برابری و اعتماد اجتماعی با در نظر گرفتن تئوریهای گوناگون مطرح شده در این حوزه به بررسی تاثیر برابری و اقتصادی و برابری فرصتها بر اعتماد اجتماعی پرداخته‌اند. نتایج پژوهش آنان نشان داد که ضعف اعتماد و سرمايه اجتماعي در بسياري از كشورها به دليل ضعف برنامههاي حكومت براي كاهش نابرابري‌هاي اجتماعي است.
مبانی نظری پژوهش:
به منظور بررسی دیدگاههای مطرح شده در مورد رابطه عدالت اجتماعی و اعتماد اجتماعی به دیدگاههای گوناگون اندیشمندان در این حوزه پرداخته شده‌است.
در میان اندیشمندانی که در مورد اعتماد اجتماعی نظریه‌پردازی کرده‌اند به عقیده مکلنن آنها که میل به فواید مبادله در بازار دارند، به درستی خواهان برقراري فضایی هستند که بتوان در آن اعتماد ورزید. در غیاب چنین فضایی (رابطۀ اجتماعی) یا مبادله انجام نمیشود و یا فقط وقتی انجام میشود که هر یک از طرفین منابعی گران‌بها (ضمانت‌هاي اجرایی) را براي مصون ماندن در برابر ریسک‌هاي مبادله و روابط اجتماعی، صرف کنند. به زبان اقتصاددانان، هزینه‌هاي فرصت و معاملاتی در شرایط فقدان اعتماد، بسیار زیاد است. جو اعتماد هنگامی به وجود میآید که اشخاص، از یکدیگر انتظارات داشته باشند و قواعدي مشخص و معین را در معاملاتی که باهم دارند رعایت کنند (مکلنن14؛ به نقل از قدیمی، 1384: 277) مطابق دیدگاه وي، سه رویکرد اساسی در ایجاد جو اعتماد وجود دارد: 1- شبکه‌هاي غیررسمی روابط متقابل بر اساس دوستی، روابط خانوادگی یا خویشاوندي نزدیک و یا پیوندهاي فرهنگی 2- مجموعه‌هاي رسمی از قواعد و مقررات حقوقی، هنجارها و نظم اجتماعی موجود 3- ضوابط اخلاقی غیررسمی که پشتوانه‌شان، تعهدي درونی و اجتماعی براي پایبندي به آن ضوابط در روابط اجتماعی است. به نظر کلمن روابط انسانی بر اساس سود و زیان شکل میگیرد و کنش‌های انسانی نوعی مبادله اجتماعی و زمینه‌ساز اتحاد بین شخصی‌اند. اعتماد از نظر او خطری است که فرد در وضعیت مبادله اجتماعی میپذیرد و کنش اعتماد کننده، به عملکرد کنش اعتماد شونده بستگی دارد. به عقیده کلمن در یک رابطه مبتنی بر اعتماد حداقل دو طرف وجود دارند: اعتماد کننده و امین. کلمن فرض خواهد کرد هر دو طرف هدفمندند و هدف آنان تامین منافعشان است. كلمن در برقراري اعتماد از كنشگر معقولي صحبت ميكند كه زيان بالقوه و منفعت بالقوه را مي‌سنجد و اين كنشگر عقلاني با كنشگر قابل اعتماد و قابل اعتمادتر معامله و رفتار خواهند كرد. به نظر كلمن هر چه رابطه اعتماد، طولاني‌تر و سودي كه امين از آن رابطه توقع دارد بيشتر باشد و هر چه ارتباط بين اعتماد كننده و امين گسترده‌تر باشد اعتماد بیشتر خواهد بود (کلمن، 1377: 160-169). بر اساس دیدگاه کلمن اعتماد در بین افراد در صورتی بروز میکند که با منافع و سود افراد همخوانی داشته باشد، لذا در صورتی که افراد تشخیص دهند به دلیل نابرابر یا ناعادلانه بودن رابطه، منافعشان در خطر است، باید انتظار کاهش اعتماد در میان آنان را داشت.
مارتین دوئیچ در زمینه اعتماد بر مبادله بین افراد تاکید دارد. این دیدگاه به دیدگاه بازی مجموع غیر صفر مشهور است، یعنی در رابطه مبتنی بر اعتماد سود یک طرف مساوی با زیان دیگری نیست و همه بازیگران میتوانند سود ببرند و یا همه آنها زیان ببینند. در این بازی سود و زیان طرفین تابعی از انتخابهای خود و دیگری است. اما از سویی، در این رابطه امکانی برای رفتار عقلانی افراد وجود ندارد مگر اینکه بتوانند به یکدیگر اعتماد کنند (زاهدی و همکاران، 1384 : 98)
باربارا میستال15 به گونه‌ای دیگر بحث اعتماد را پیش میکشد. او سه نوع نظم و اقسام اعتماد متقارن با آن را توضیح میدهد؛ نظم ثابت، نظم معاضدتی و نظم انسجام بخش. نظم ثابت در نتیجه مراعات قواعد عمومی بوجود میآید افراد عضو جامعه این قواعد را به صورت ناخوداگاه و نیندیشیده درونی میکنند، این نظم حالت طبیعی و فطری ندارد و ناشی از عادت انسانهاست منشا این نوع نظم چیزی است که پیر بوردیو متفکر و جامعه‌شناس فرانسوی آن را ملکه میخواند. نظم معاضدتی نیز از نوعی اعتماد ناشی میشود که بعضی از محققان از آن به عنوان «اعتماد به مثابه سیاست یا خط مشی» یاد میکنند. در این سیستم و نظم آنچه محوری است، برداشت و ادراک از مکانیسمهای کنترل اجتماعی است، برای آنکه جامعه‌ای از همبستگی برخوردار شود و به تبع آن نظمی معاضدتی به وجود آید، باید جامعه از خیر عمومی و جمعی بسیاری بهره‌مند شود در وضعیت مذکور ،آزادی سازماندهی، آزادی بیان و اجتماعات، آزادی مطبوعات و عقاید و مهمتر از آن وجود مساوات و احساس وجود مساوات از سوی شهروندان از اصلی‌ترین شرایط به شمار میرود. در نظم ثابت، بیشتر جامعه غیررسمی مدنظر است ولی در نظم معاضدتی، انتظام، حاصل اطاعت خودآگاهانه از قواعد و احکام رسمی است (قاسمی؛ 1383، 37-41).
به عقيده باربر16 سه نوع انتظار وجود دارد که صفات اساسی اعتماد را تشکیل میدهد، کلی‌ترین انتظار، انتظار پایداری و تحقق نظم اجتماعی، اخلاقی و طبیعی است، دومین انتظار، انتظار اجرای نقش تکنیکی کسانی است که همراه با ما در روابط و نظام‌های اجتماعی وارد شده‌اند، و سرانجام سومین آن، انتظاراتی است که طرفین تعامل، وظایف و مسولیت‌های خود را انجام می‌دهند. یعنی تکالیف و وظایفی که افراد را موظف میکند علایق دیگران را بر علایق بین فردی ترجیح بدهند. از نظر وی اعتماد نيز با توجه به سه‌گونه انتظار ياد شده می‌تواند ابعاد متفاوتی به شرح ذیل داشته باشد،
الف) اعتماد به صداقت و درستی و پایبندی بر اصول اخلاقی در روابط
ب) اعتماد به کارایی و کارآمدی یا توانایی اجرای وظایف محوله نقش
ج) ترجیح منافع جمعی به منافع بین فردی (هزارجریبی، 1388: 25).
نظریه‌پردازان تبادل اجتماعی سعی میکنند دیدگاهی را نسبت به عدالت ارائه دهند تا تعاملات اجتماعی عمومی را بهتر درک کنند. میتوان بین اصول نظریه‌پردازی تبادل اجتماعی و عدالت ارتباطی پیدا کرد. زمانیکه یک عامل میزانی از عدالت را از سوی عامل دیگر دریافت میکند، میتوان گفت که وی برای مشارکت بیشتر در تعاملات آینده به همان عامل متمایل‌تر است. اصل عدالت در تعامل، ابزاری است که از طریق آن میتوان قابلیت اعتماد هر عامل را به آزمون گذاشت. همراه با ارتقای سطح قابلیت اعتماد یک جفت شرکت‌کننده میزان ریسک ناشی از شرکت در تعامل کاهش می‌یابد. با کاهش میزان ریسک مربوط به مبادلات میزان اعتماد بین اعضاء افزایش پیدا میکند. این مسئله به کاهش دودلی می‌انجامد و ایجاد یک رابطه مؤثر و قوی بین شریکان، بر اساس اصل تعهد نتیجه آن است. بنابراین از طریق دریافت مثبت عدالت در تعاملات، روابط دو طرفه بلند مدت و قابل اعتماد شکل میگیرد (کروپانزانو و استین17، 2009: 194). جانسون، ضمن تعريف اعتماد بعنوان جنبه‌اي از روابط در حال تغيير افراد، معتقد است كنشهاي دو طرف در حفظ و ايجاد آن اهميت دارد و رابطه مبتني بر اعتماد داراي عناصر زير است: صداقت، سهيم كردن، پذيرش، حمايت، تمايلات همكاري جويانه، رفتار مبتني بر اعتماد و رفتار اعتماد متقابل (جانسون18 ، 1993: 66-68).
چارچوب نظری:
چارچوب نظری که در این پژوهش فرضیات تحقیق از آن استخراج میگردد چارچوبی ترکیبی است که در آن از دیدگاههای گوناگون استفاده شده‌است. از آنجا که رابطه عدالت و اعتماد تنها در برخی از دیدگاههای مطرح شده در بالا قابل مشاهده است اما سایر دیدگاهها را میتوان به صورتی تبیین کننده رابطه دو متغیر دانست به عقیده مکلنن جو قابل اعتماد تحت تاثیر عوامل گوناگونی بوجود میآید که یکی از آنها ضوابط اخلاقی غیررسمی که پشتوانه‌شان تعهد درونی و اجتماعی افراد است. از این منظر عدالت اجتماعی به عنوان یکی از ضوابط اخلاقی در نظر گرفته شده از سوی افراد بر اعتماد آنها موثر خواهد بود همچنین کلمن معتقد است که یک رابطه قابل اعتماد زمانی بروز میکند که هزینه‌ها و دریافتهای رابطه به صورت معقولی برابر باشند و این مسئله بیشتر تحت تاثیر عادلانه بودن روابط اجتماعی است. دوئیچ در "دیدگاه بازی مجموع غیر صفر" معتقد است یک رابطه مبنی بر اعتماد زمانی پایدار می‌ماند که دست‌آوردهای دو طرف به صورت عادلانه‌ای تقسیم شده‌باشد. به عقیده میستال یکی از ابعاد اعتماد مبتنی بر نظم، اعتقاد به صداقت و درستی و پایبندی بر اصول اخلاقی در روابط اجتماعی است. اما مهمترین دیدگاهی که رابطه بین عدالت و اعتماد را بیان میکند دیدگاههای نظریه پردازان مبادله است. به عقیده آنان افراد در روابط اجتماعی خود زمانی امکان اعتماد به مبادله دارند که آنچه را به عنوان عدالت در روابط در نظر میگیرند در نتایج مبادله نیز مشاهده کنند. با توجه به چارچوب فوق و ابعاد متغیرهای پژوهش مدل نظری پژوهش را میتوان به صورت زیر ارائه کرد.
ابعاد عدالت
نمودار شماره 1: مدل نظری پژوهش
فرضیات پژوهش:
فرضیه کلی: به نظر میرسد بین عدالت اجتماعی و اعتماد اجتماعی شهروندان رابطه آماری معناداری وجود دارد.
فرضیات جزئی:
- به نظر میرسد بین عدالت توزیعی و اعتماد اجتماعی شهروندان رابطه آماری معناداری وجود دارد.
- به نظر میرسد بین عدالت بین فردی و اعتماد اجتماعی شهروندان رابطه آماری معناداری وجود دارد.
- به نظر میرسد بین عدالت رویه ای و اعتماد اجتماعی شهروندان رابطه آماری معناداری وجود دارد.
- به نظر میرسد بین عدالت شناختی و اعتماد اجتماعی شهروندان رابطه آماری معناداری وجود دارد.
روش‌شناسی پژوهش
این پژوهش با رویکردی کمّی و به روش توصيفي- پيمايشي انجام شده‌است. ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق، پرسشنامه میباشد. پرسشنامه شامل 3 بخش 1- پرسشهای مربوط به سنجش متغیرهای زمینه‌ای 2- پرسشهای مربوط به سنجش عدالت 3- پرسشهای مربوط به سنجش اعتماد بوده‌است. گویههای استفاده شده در این پرسشنامه از مطالعات انجام شده بر گرفته شده‌است و پس از تغییرات و سازگار نمودن آنها با جامعه مورد بررسی استفاده شده‌است. جامعه آماری پژوهش حاضر، شامل کلیهی شهروندان بالای 15 سال شهر شیراز در سال 1392میباشد. حجم نمونه با توجه به سطح اطمینان (96/1=t)، دقت احتمالی (05/0=d) و واریانس متغیر اصلی (50/0=p و 50/0= q) بر اساس فرمول کوکران 384 نفر محاسبه شده و بر اساس نمونه‌گیری چند مرحله‌ای نمونه‌ها انتخاب شده‌اند. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم افزار spss و به منظور بررسی مدل تجربی پژوهش از نرم افزار Amos استفاده گردید. به منظور بررسی اعتبار پرسشنامه از اعتبار سازه‌ای استفاده شده محاسبه این اعتبار با نرم افزارهای مدلسازی صورت گرفته، نتایج حاصل از مدلسازی برای متغیرهای که جزء مدل اندازهگیری هستند در جدول شماره 5 ارائه گردیده‌است. همانگونه که از نتایج این جدول قابل استناد است رابطه بین متغیرهای پنهان و متغیرهای اندازهگیری شده در سطح خطای کمتر از 001/0 معنادار است. همچنین ضریب تاثیر متغیرهای اندازهگیری شده بر متغیرهای پنهان که برابر با بار عاملی در تحلیل عاملی است برای اکثر متغیرها بیش از 50/0 است و تنها تعداد اندکی از این متغیرها دارای مقدار کمتر از 50/0 است که این متغیرها به دلیل معنادار بودن، از پرسشنامه حذف نشدند. پایایی ابزار پژوهش از طریق آلفای کرونباخ محاسبه شده، و در جدول (1) ذکر گردیده‌است.
جدول شماره 1: میزان آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش
متغیر | میزان آلفای کرونباخ |
بعد توزیعی عدالت | 75/0 |
بعد رویهای عدالت | 72/0 |
بعد بین فردی عدالت | 79/0 |
بعد شناختی عدالت | 81/0 |
بعد شخصی اعتماد | 88/0 |
بعد تعمیم یافته اعتماد | 76/0 |
عدالت اجتماعی | 78/0 |
اعتماد اجتماعی | 80/0 |
یافتههای پژوهش:
با توجه به داده‌ها، سیمای پاسخگویان از نظر سن به این صورت است که2/18 درصد کمتر از 20 سال، 9/33 درصد بین 21 تا 30 سال، 9/24 بین 31 تا 40 سال، 19 درصد بین41 تا 50 سال، 12 درصد بیشتر از 51 سال سن دارند. 1/75 درصد از پاسخگویان مرد و 9/24 درصد زن هستند. 5/33 درصد متاهل و 5/66 درصد مجرد بودند. از نظر قومیت 8/85 درصد فارس، 6/4 درصد ترک، 3/8 درصد لر، 9/0 درصد عرب و 3/0 درصد کرد بودند. از نظر تحصیلات 6/0 درصد بیسواد، 5/6 درصد دارای تحصیلاتی برابر با ابتدایی و راهنمایی، 4/47 درصد متوسطه و دیپلم، 5/41 درصد فوق دیپلم و لیسانس و 4 درصد دارای تحصیلات فوق لیسانس و بیشتر بودند.
جدول شماره 2: نتایج آزمون t تک نمونه ای متغیرهای پژوهش
متغیر | میانگین | میانگین معیار | انحراف استاندارد | قدر مطلق t | سطح معناداری |
عدالت بین فردی | 6/91 | 12 | 3/62 | 27/32 | 000/0 |
عدالت شناختی | 7/87 | 15 | 3/20 | 43/27 | 000/0 |
عدالت توزیعی | 7/60 | 12 | 2/30 | 37/14 | 000/0 |
عدالت رویه ای | 14/33 | 15 | 2/68 | 4/84 | 000/0 |
اعتماد بین فردی | 10/73 | 15 | 3/77 | 22/00 | 000/0 |
اعتماد تعمیم یافته | 11/58 | 21 | 3/92 | 46/64 | 000/0 |
اعتماد اجتماعی | 22/31 | 36 | 6/15 | 43/30 | 000/0 |
عدالت اجتماعی | 36/72 | 54 | 7/15 | 47/03 | 000/0 |
برای پی‌بردن به وضعیت عدالت اجتماعی و اعتماد اجتماعی از آزمون t تک‌نمونه‌ای استفاده شده‌است. بدین منظور برای بدست آوردن میانگین مورد انتظار نمره میانه متغیرها را محاسبه و به عنوان نمره مورد انتظار استفاده شد. در اینجا نمره میانه برای بعد بین فردی عدالت 12، بعد اطلاعاتی عدالت 15، بعد توزیعی عدالت 12، بعد رویهای عدالت 15، بعد بین شخصی اعتماد 15، بعد تعمیم‌یافته اعتماد 21، اعتماد اجتماعی 36 و برای عدالت اجتماعی 54 میباشد. جدول فوق وضعیت عدالت اجتماعی، اعتماد و ابعاد آنها را بر اساس آزمون تی تک‌نمونه‌ای نشان میدهد. با توجه به داده‌های این جدول میتوان بیان کرد که در جامعه مورد بررسی ابعاد عدالت اجتماعی از وضعیت مطلوبی برخوردار نمیباشد ین مسئله با توجه به تفاوت بین میانگین بدست آمده و میانگین معیار برای هر یک از ابعاد قابل مشاهده است. در مورد اعتماد نیز همین مسئله صدق میکند به صورتی که میانگین معیار برای همه ابعاد از میانگین بدست آمده کوچکتر میباشد که این نتیجه به لحاظ آماری برای همه ابعاد متغیرها کاملا معنادار است. اما این وضعیت در میان متغیرها از شدت و ضعف برخوردار است به صورتی که بعد رویهای عدالت با کمترین تفاوت میانگین منفی نسبت به سایر متغیرها وضعیت بهتری دارد اما عدالت اجتماعی با بیشترین تفاوت میانگین منفی در وضعیت بدتری قرار گرفته است.
جدول شماره 3: ضریب همبستگی پیرسون بین ابعاد عدالت و اعتماد اجتماعی
متغیر | اعتماد | عدالت توزیعی | عدالت رویه ای | عدالت بین فردی | عدالت شناختی |
اعتماد | 1 |
|
|
|
|
عدالت توزیعی | 353/0** | 1 |
|
|
|
عدالت رویه ای | 397/0** | 140/0** | 1 |
|
|
عدالت بین فردی | 171/0** | 225/0** | 090/0 | 1 |
|
عدالت شناختی | 306/0** | 331/0** | 440/0** | 300/0** | 1 |
جدول فوق ماتریس همبستگی پیرسون بین ابعاد عدالت و اعتماد اجتماعی را نشان میدهد. همانگونه که نتایج این جدول گویاست، بین ابعاد عدالت با اعتماد اجتماعی رابطه آماری معناداری برقرار است. در میان ابعاد عدالت عدالبت رویه ای دارای بیشترین رابطه و عدالت بین فردی دارای کمترین رابطه با اعتماد هستند. در نتیجه فرضیه مبنی بر رابطه بین ابعاد عدالت و اعتماد تایید میشود.
به منظور محاسبه رابطه خطی بین متغیرهای پژوهش، این متغیرها وارد نرم افزار Amos شدند تا در قالب مدلسازی مورد تحلیل قرار گیرند. بدین منظور برای بعد توزیعی مقدار خطا با علامت (A)، برای بعد رویهای عدالت مقدار خطای خارج از مدل با علامت (B)، بعد بین فردی مقدار خطای خارج از مدل با علامت (C)، برای بعد اطلاعاتی مقدار خطای خارج از مدل با (D)، برای متغیر اعتماد مقدار خطای خارج از مدل با علامت (X)، برای بعد تعمیم یافته اعتماد (N) و برای بعد شخصی اعتماد (M) مشخص گردید. با توجه به مدل ارائه شده و نتایج بدست آمده از جداول خروجی محاسبات مدل، در مدل ارائه شده متغیرهای عدالت بین فردی با ضریب استاندارد19 (259/0=Estimate و 021/0= P)، عدالت شناختی با (447/0=Estimate و 002/0= P) و عدالت توزیعی با (697/0=Estimate و 008/0= P) تاثیر معناداری بر اعتماد دارند. اما بعد رویهای با (146/0=Estimate و 186/0= P) به دلیل سطح خطای بیشتر از 05/0 معنادار نشده‌است.
نمودار شماره : مدلسازی معادله ساختاری تاثیر ابعاد عدالت بر اعتماد اجتماعی
نکته: در مدل فوق TO (عدالت توزیعی)، RA (عدالت رویهای)، FF (عدالت بین فردی)، SH (عدالت شناختی)، G Trust (اعتماد تعمیم یافته) و P Trust (اعتماد شخصی).
جدول شماره4 : شاخصهای برازش مدل پژوهش
شاخص | نماد | مدل ارائه شده | مدل استقلال |
شاخص کای‌اسکوئر | X2 | 58/159 | 56/4399 |
شاخص ریشه دوم میانگین مربعات | RMR | 100/0 | 189/0 |
شاخص نیکویی برازش | GFI | 850/0 | 470/0 |
شاخص برازش نسبی | RFI | 603/0 | 000/0 |
شاخص توکر و لویس | TLI | 669/0 | 000/0 |
شاخص برازش تطبیقی | CFI | 698/0 | 000/0 |
شاخص برازش هنجار شده مقتصد | PNFI | 582/0 | 000/0 |
شاخص ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد | RMSEA | 105/0* | 155/0 |
شاخص کای اسکوئر بهنجار نسبی | CMIN/DF | 014/4* | 114/10 |
*سطح خطای کمتر از 001/0
جدول فوق نتایج شاخصهای برازش مدل را به نمایش گذاشته‌است. از آنجا که شاخصهای برازش در سه دسته شاخصهای برازش مطلق، شاخصهای برازش تطبیقی و شاخصهای برازش مقتصد تقسیم میشود از هر دسته مهمترین شاخصها ارائه شده‌است. شاخص کای‌اسکوئر مهمترین شاخص برازش مطلق است که مقدار آن هرچه کمتر باشد نشان از برازش مطلوب مدل است از آنجا که مقدار مشخصی برای این شاخص ارائه نشده‌است در نتیجه مقدار آن که برابر با 58/159 که نسبت به مقدار آن در مدل استقلال بسیار کمتر است و نشان از برازش خوب مدل میدهد. از دیگر شاخصهای مطلق میتوان به شاخص ریشه دوم میانگین مربعات و شاخص نیکویی برازش اشاره کرد که به ترتیب برای مدل ارائه شده برابر با 100/0 و 850/0 میباشد که مقدار آن هرچه نسبت به سایر مدلها بیشتر باشد برازش مطلوب مدل را نشان میدهد. شاخص برازش نسبی، شاخص توکر و لویس و شاخص برازش تطبیقی از جمله شاخصهای تطبیقی هستند که برای مدل ارائه شده به ترتیب برابر با 603/0، 669/0 و 698/0 میباشد در تفسیر این شاخصها باید بیان کرد که شاخص برازش نسبی هرچه به عدد یک نزدیکتر باشد نشان از برازش بهتر مدل است. شاخص توکر و لوییس که بین صفر و یک نوسان دارد و مقدار بالای 95/0 نشان از مدل مطلوب دارد (قاسمی، 1389: 154) این مقدار برای این مدل نشان از نزدیک بودن به یک مدل خوب دارد. و تفسیر شاخص برازش تطبیقی نیز مانند شاخص برازش نسبی است که این شاخص نیز برای مدل ارائه شده نشان از یک مدل مطلوب میدهد. سه شاخص برازش هنجار شده مقتصد، ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد و کای اسکوئر بهنجار نسبی از جمله شاخصهای مقتصد هستند. اغلب مقادیر بالای 50/0 و یا 60/0را برای شاخص برازش هنجار شده مناسب تلقی کرده اند(همان: 157) این مقدار که برابر با 582/0 است نشان از برازش مطلوب مدل دارد. شاخص ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد با مقدار 105/0 و میزان خطای کمتر از 001/0 نشان از مطلوب بودن مدل دارد. آخرین شاخص که شاخص کای‌اسکوئر بهنجار نسبی است که مقدار آن بین 1 تا 5 (شوماخر و لومکس، 1388: 85) به عنوان مقدار قابل قبول برای یک مدل خوب مطرح میباشد در این مدل برابر با 014/4 و سطح خطای کمتر از 001/0 است که نشان از مطلوب بودن مدل دارد.
جدول شماره5: ضرایب استاندارد و غیراستاندارد مسیرهای مدل پژوهش
مدل | متغیر |
| متغیر پنهان | ضریب غیر استاندارد | ضریب استاندارد | خطای معیار | نسبت بحرانی | سطح معناداری |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
مسیرهای مدل ساختاری | اعتماد | ß- | عدالت توزیعی | 0/160 | 0/697 | 0/061 | 2/633 | 0/008 |
اعتماد | ß- | عدالت رویه ای | 0/026 | 0/146 | 0/020 | 1/323 | 0/186 | |
اعتماد | ß- | عدالت بین فردی | 0/026 | 0/259 | 0/011 | 2/303 | 0/021 | |
اعتماد | ß- | عدالت شناختی | 0/095 | 0/447 | 0/031 | 3/055 | 0/002 | |
اعتماد تعمیم یافته | ß- | اعتماد اجتماعی | 1/000 | 0/405 |
|
|
| |
اعتماد شخصی | ß- | اعتماد اجتماعی | 4/396 | 0/466 | 1/353 | 3/249 | 0/001 | |
مسیرهای مدل اندازه گیری | T1 | ß- | عدالت توزیعی | 1/000 | 0/582 |
|
|
|
T2 | ß- | عدالت توزیعی | 0/860 | 0/556 | 0/128 | 6/696 | *** | |
T3 | ß- | عدالت توزیعی | 1/398 | 0/633 | 0/0216 | 6/0469 | *** | |
T4 | ß- | عدالت توزیعی | 0/471 | 0/177 | 0/179 | 2/630 | 0/003 | |
R1 | ß- | عدالت رویه ای | 1/000 | 0/503 |
|
|
| |
R2 | ß- | عدالت رویه ای | 0/305 | 0/257 | 0/080 | 3/813 | *** | |
R3 | ß- | عدالت رویه ای | 1/029 | 0/471 | 0/244 | 4/208 | *** | |
R4 | ß- | عدالت رویه ای | 1/956 | 0/878 | 0/343 | 5/696 | *** | |
R5 | ß- | عدالت رویه ای | 0/962 | 0/786 | 0/236 | 4/075 | *** | |
F1 | ß- | عدالت بین فردی | 1/000 | 0/793 |
|
|
| |
F2 | ß- | عدالت بین فردی | 1/105 | 0/923 | 0/053 | 20/762 | *** | |
F3 | ß- | عدالت بین فردی | 1/145 | 0/931 | 0/055 | 20/896 | *** | |
F4 | ß- | عدالت بین فردی | /250 | 0/394 | 0/033 | 7/644 | *** | |
E1 | ß- | عدالت اطلاعاتی | 1/000 | 0/639 |
|
|
| |
E2 | ß- | عدالت اطلاعاتی | 1/379 | 0/680 | 0/136 | 10/137 | *** | |
E3 | ß- | عدالت اطلاعاتی | 1/429 | 0/757 | 0/145 | 9/857 | *** | |
E4 | ß- | عدالت اطلاعاتی | /979 | 0/614 | 0/107 | 9/188 | *** | |
E5 | ß- | عدالت اطلاعاتی | 1/178 | 0/527 | 0/138 | 8/512 | *** | |
GT1 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 1/000 | 0/357 |
|
|
| |
GT2 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 0/727 | 0/222 | 0/202 | 3/590 | *** | |
GT3 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 1/639 | 0/367 | 0/329 | 4/984 | *** | |
GT4 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 2/042 | 0/619 | 0/327 | 6/239 | *** | |
GT5 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 2/453 | 0/637 | 0/401 | 6/119 | *** | |
GT6 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 2/942 | 0/778 | 0/480 | 6/124 | *** | |
Gt7 | ß- | اعتماد تعمیم یافته | 2/498 | 0/753 | 0/403 | 6/191 | *** | |
PT1 | ß- | اعتماد شخصی | 1/000 | 0/833 |
|
|
| |
PT2 | ß- | اعتماد شخصی | 1/023 | 0/866 | 0/065 | 15/670 | *** | |
PT3 | ß- | اعتماد شخصی | 0/569 | 0/486 | 0/061 | 9/394 | *** | |
PT4 | ß- | اعتماد شخصی | 0/190 | 0/192 | 0/054 | 3/517 | *** | |
PT5 | ß- | اعتماد شخصی | 0/436 | 0/348 | 0/067 | 6/510 | *** |
جدول فوق ضرایب غیراستاندارد و استاندارد مسیرهای مدل را با سطح معناداری آنها نمایش میدهد. همانگونه که در این جدول قابل مشاهده است تمام مسیرهای مدل اندازهگیری در سطح اطمینان کمتر از 01/0 معنادار شده‌اند. از میان متغیرهای مشاهده شده برای متغیر پنهان عدالت توزیعی بیشترین مقدار به متغیر شماره 3 با ضریب تاثیر 633/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 4 با ضریب تاثیر 177/0 تعلق دارد. برای متغیر پنهان عدالت رویهای بیشترین تعیین‌کنندگی به متغیر مشاهده شده شماره 4 با ضریب تاثیر 895/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 2 با ضریب تاثیر 257/0 تعلق دارد. برای متغیر پنهان عدالت رویهای بیشترین تعیین‌کنندگی به متغیر مشاهده شده شماره 4 با ضریب تاثیر 895/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 2 با ضریب تاثیر 257/0 تعلق دارد. برای متغیر پنهان عدالت بین فردی بیشترین تعیین‌کنندگی به متغیر مشاهده شده شماره 3 با ضریب تاثیر 931/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 4 با ضریب تاثیر 394/0 تعلق دارد. برای متغیر پنهان عدالت اطلاعاتی بیشترین تعیین‌کنندگی به متغیر مشاهده شده شماره 2 با ضریب تاثیر 680/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 5 با ضریب تاثیر 527/0 تعلق دارد. برای متغیر پنهان اعتماد تعمیم یافته بیشترین تعیین کنندگی به متغیر مشاهده شده شماره 6 با ضریب تاثیر 778/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 2 با ضریب تاثیر 222/0 تعلق دارد. برای متغیر پنهان اعتماد شخصی بیشترین تعیین‌کنندگی به متغیر مشاهده شده شماره 2 با ضریب تاثیر 866/0 و کمترین آن به متغیر مشاهده شده شماره 4 با ضریب تاثیر 192/0 تعلق دارد.
برای مدل ساختاری که مسیرهای متغیرهای پنهان را نشان میدهد. باید ذکر کرد که تنها رابطه بین عدالت رویهای و اعتماد به لحاظ آماری معنادار نیست اما سایر رابطهها در سطح اطمینان بیشتر از 95/0 معنادار شده‌است. در میان ابعاد عدالت، بعد توزیعی با مقدار استاندارد 697/0 دارای بیشترین رابطه و بعد رویهای با مقدار 146/0 دارای کمترین رابطه بوده‌اند که این رابطه متاخر همانگونه که ذکر شد به لحاظ آماری معنادار نیست.
بحث و نتیجه‌گیری:
ادبیات مربوط به اعتماد اجتماعی نشان میدهد که این متغیر به عنوان یکی از مفاهیم مهم جامعه‌شناختی به شمار میآید. اندیشمندان مربوط به این حوزه نیز از نقش آن در جامعه و کارکردهای بیشمار آن برای جامعه نظریههای بسیاری را ارائه نموده‌اند. اما شواهد تجربی حاکی از آن است که در دهههای اخیر اعتماد اجتماعی در جامعه ایران روبه کاهش بوده‌است که این امر با توجه به تاثیرگذاری اعتماد بر سایر پدیده‌های اجتماعی از جمله آسیبهای اجتماعی، نظم اجتماعی و ... به عنوان یکی از دغدغه‌های پژوهشی و سیاستگذاری در سالهای اخیر در جامعه ما به شمار میرود. از آنجا که پدیدهای اجتماعی تحت تاثیر عوامل متعددی قرار دارند بررسی همه آنها در یک پژوهش با موانع بسیاری روبروست و پدیده اعتماد اجتماعی نیز از این امر مستثنا نیست لذا بررسی رابطه اعتماد با متغیرهای گوناگون اجتماعی به منظور شناخت عوامل موثر و مرتبط با آن به عنوان یکی از ضروریات تحقیقی در این زمینه به شمار میرود. از آنجا که پژوهشهای اندکی به رابطه بین عدالت و اعتماد پرداخته اند، این پژوهش با هدف بررسی تاثیر عدالت اجتماعی بر اعتماد اجتماعی در بین شهروندان شیرازی صورت گرفته‌است. بدین منظور پس از بررسی تجربی و نظری موضوع با در نظر گرفتن دیدگاههای اندیشمندانی چون مکلنن، کلمن، پارسونز، دوئیچ، میستال، باربر و اندیشمندان نظریه تبادل اجتماعی به عنوان چارچوب نظری تحقیق فرضیه اصلی پژوهش که رابطه بین عدالت و اعتماد اجتماعی بود، مطرح شد. همچنین به منظور شناخت ابعاد عدالت اجتماعی و عملیاتی ساختن این ابعاد از نظریههای این حوزه بهره گرفته شد. با توجه به موضوع پژوهش و هدف آن این پژوهش به روش پیمایشی انجام گردید. پس از تجزیه و تحلیل داده‌ها نتایج تحقیق نشان داد که وضعیت متغیرها در جامعه مورد بررسی از وضعیت مطلوبی برخوردار نیستند. اما این وضعیت در میان متغیرها از شدت و ضعف برخوردار است به صورتی که بعد رویهای عدالت با کمترین تفاوت میانگین منفی نسبت به سایر متغیرها وضعیت بهتری دارد اما عدالت اجتماعی کل، با بیشترین تفاوت میانگین منفی در وضعیت بدتری قرار دارد. این نامطلوب بودن اعتماد اجتماعی و عداالت را میتوان تحت تاثیر عوامل گوناگونی در نظر گرفت. با توجه به اینکه جامعه ایران در مرحله گذار از سنت به مدرنیته قرار دارد وجود آسیبها و مسائل اجتماعی گوناگون از جمله آشفتگی و ابهام اجتماعی در جامعه از جمله ویژگیهای آن به شمار میآید. همچنین با توجه به تکثر قومی و مذهبی در شهر شیراز شکلگیری شکافهای اجتماعی و فرهنگی، خود باعث بروز کاهش احساس نابرابری و پایین آمدن اعتماد در جامعه میگردد.
نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که فرضیات پژوهش که بیانگر رابطه معنادار بین عدالت و اعتماد است در سطح معناداری پذیرفته شده‌است. در میان این ابعاد بعد رویهای با میزان رابطه 397/0 دارای بیشترین رابطه و کمترین سطح معناداری و بعد توزیعی با بهترین شرایط از هر دو نظر معنادار هستند. این مطلب گویای این است که احساس عدالت شهروندان با اعتماد آنان رابطه تنگاتنگی دارد که این امر باید در سیاستگذاری‌ها مورد توجه قرار گیرد.
به منظور آزمون مدل نظری پژوهش داده‌های گردآوری شده را به وسیله برنامهی مدل سازی مورد آزمون قرار گرفت. از آنجا که این برنامه‌ها خطای اندازهگیری را نیز محاسبه میکنند امکان اندکی تغییر در نتایج نسبت به برنامه‌های آماری چون SPSS پیش‌بینی میشد. نتایج حاصل از آزمون مدل نشان داد که بین ابعاد عدالت اجتماعی به جز بعد عدالت رویهای با سطح معناداری بیشتر از 05/0 سه بعد دیگر رابطه آماری معناداری با اعتماد اجتماعی دارند. این نتایج یافتههای کتابی و همکاران (1388)، نصراصفهانی و همکاران (1391) و همچنین اسلندر و رودستین (1388) را تایید میکند. در میان این ابعاد ابتدا بعد توزیعی با ضریب تاثیر استاندارد 697/0 بیشترین تاثیر را بر اعتماد دارد. ابعاد اطلاعاتی و بین فردی به ترتیب با ضرایب تاثیر 447/0 و 259/0 در مراتبی بعد از عدالت توزیعی قرار گرفته‌اند. گرچه مبانی نظری به طور مجزا تاثیر ابعاد عدالت بر اعتماد را مورد بررسی قرار نداده است اما همانگونه که نتایج حاصل از مدل سازی نشان داد عدالت توزیعی بیشترین تاثیر را بر اعتماد اجتماعی دارد. این مسئله به این موضوع برمیگردد که عدالت توزیعی با توزیع کالا و خدمات اجتماعی سرو کار دارد در نتیجه برای افراد ملموستر بوده و قضاوت درباره آن از طرف افراد بهتر صورت میگیرد.
نتایج این پژوهش همچنین دست آوردهای پژوهشهای گذشته در مورد اعتماد را تایید میکند با توجه به یافتههای پژوهشهایی چون (پارسامهر و اسکندری،1392؛ منصوریان و قدرتی، 1388؛ چلبی، 1381؛ معیدفر و جهانگیری، 1388) میزان اعتماد اجتماعی در جامعه ایران در دهههای اخیر رو به کاهش داشته‌است. با توجه به ارتباط بین اعتماد و عدالت یکی از عوامل کاهش آن را میتوان احساس بیعدالتی از سوی افراد در جامعه بیان کرد که این مسئله در پژوهش حاضر با وجود رابطه معنادار بین دو متغیر تایید شده است. براین اساس آنچه به عنوان پیشنهاد کاربردی قابل ذکر است تلاش در اجرای عدالت اجتماعی بدون در نظر گرفتن تفاوتهای قومی، مذهبی، جنسیتی و ... میباشد. اینگونه تمایزات با توجه به این که جامعه هنوز برخی از نهادهای سنتی را به همراه خود دارد باعث ایجاد قضاوت ارزشی در بین افراد گردیده و یکی از نتایج اجتماعی آن کاهش اعتماد نسبت به سایر افراد جامعه و همچنین نهادها و سازمانهای اجتماعی است.
منابع:
- اسلندر، اریک و رودستین بو (1378) همه چیز برای همه: برابری و اعتماد اجتماعی، ترجمه ابوعلی وداد‌هیر و مرتضی زینآبادی، پژوهشنامه شماره 16 اعتماد اجتماعی، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک صص 127-150.
- انعام، راحله (1380) بررسي اعتماد بين شخصي در ميان روستاييان شهريار، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه الزهراء.
- پارسامهر، مهربان و امیر مختار اسکندری(1392) اعتماد اجتماعی و رابطه آن با مشارکت اجتماعی، مورد مطالعه شهر یزد، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 62. صص 253-285.
- تقوایی، مسعود و قنبری سیروس (1385) عدالت، اشتغال و امنیت اجتماعی، ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی سال بیست و یکم، شماره سوم و چهارم، آذر و دی ماه. صص53-80.
- چلبي، مسعود (1373) جامعه‌شناسي نظم؛ تحليل و تشريح نظري نظم اجتماعي، تهران: ني.
- چلبی، مسعود (1381) بررسی نظام شخصیت در ایران، تهران: نشر پژوهشی فرهنگ.
- حاجی زاده میمندی، مسعود و امیر مختار اسکندری(1392) رابطه اعتماد اجتماعی و وفاق اجتماعی، دوفصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال چهارم شماره 2. صص37-54.
- خلف‌خانی، مهدی (1387) نهادهاي مدني به عنوان سرمايه اجتماعي و عدالت اجتماعي، پژوهشنامه عدالت اجتماعی، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک. شماره 26. صص37-71.
-زاهدی، محمدجواد و اوجاقلو سجاد (1384) بررسی اعتماد اجتماعی و عوامل موثر بر آن در شهر زنجان، مجله انجمن جامعه‌شناسی شماره 4 زمستان 1384 صص92-125.
- زینآبادی، مرتضی (1387) تئوریها و نظریات مربوط به اعتماد در جامعه، پژوهشنامه اعتماد اجتماعی، گروه پژوهشهای فرهنگی و اجتماعی پژوهشکده تحقیقات استراتژیک. شماره16. صص9-23.
- شوماخر، رندال و لومکس، ریچارد (1388) مقدمه‌ای بر مدلسازی معادله ساختاری با کاربرد برنامه‌های Amos, Lisrel و EQS، ترجمه: وحید قاسمی، تهران: جامعه‌شناسان.
- صالحی‌امیری، سیدرضا و رضایی زهره (1387) بررسی مفهوم عدالت اجتماعی، پژوهشنامه (عدالت اجتماعی) شماره 26، انتشارات پژوهشکده استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، تابستان 87. صص11-37.
- ضرابی، اصغر و مغانی‌رحیمی بهنام (1385) تاثیر جهانی شدن بر عدالت اجتماعی با تاکید بر عدالت فضایی، ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی سال بیست و یکم، شماره سوم و چهارم، آذر و دی ماه. صص61-85.
- عميد، حسن (1369) فرهنگ عميد، چاپ سوم، تهران: امير كبير.
- قاسمی، محمدعلی (1383) اعتماد و نظم اجتماعی، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال هشتم، شماره 27 پیاپی. صص29-47.
- قاسمی، وحید (1389) مدلسازی معادله ساختاری در پژوهشهای اجتماعی با کاربرد Amos Graphics، تهران: جامعه‌شناسان.
- قدیمی، مهدی (1384) بررسی میزان اعتماد اجتماعی و عوامل موثر بر آن در بین دانشجویان دانشگاه زنجان، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 53، بهار 84. صص 325-356.
- قلی‌پور، آرین. پیران‌نژاد، علی. فاخری‌کوزه‌کنان، سمیرا و قلی‌پور، فتانه (1387) تبیین عوامل شناختی در نهادهای آموزشی، دوماهنامه علمی–پژوهشی دانشور رفتار سال پانزدهم شماره 33.صص 15-28.
- کتابی، محمود. ادیبی‌سده مهدی. قاسمی وحید و صادقی ستار (1388) سنجش اعتماد اجتماعی و عوامل موثر بر آن در چهارمحال و بختیاری، مجله جامعه‌شناسی کاربردی سال بیست و یکم شماره چهارم. صص97-122.
- کلمن، جیمز (1377) بنیادهای نظریه اجتماعی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی.
- گیدنز، آنتونی (1373) پیامدهای مدرنیت، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: مرکز.
- معیدفر، سعید و جهانگیری پرویز (1388)، اعتماد اجتماعی تعمیم یافته و عوامل موثر بر آن، فصلنامه دانشنامه علوم اجتماعی، دوره اول، شماره1. صص47-68.
- منصوریان، محمدکریم و قدرتی حسین (1388)، اعتماد اجتماعی و تعیین‌کننده‌های آن، رهیافت نهاد محور یا جامعه محور؟، مجله جامعه‌شناسی کاربردی، سال بیستم شماره2. صص189-215.
- نصراصفهانی. مهدی و جواد شعبانی و جواد خزایی (1391) بررسی تاثیر عدالت سازمانی بر میزان سرمایه اجتماعی کارکنان، مجله جامعه‌شناسی کاربردی، سال بیست و چهارم شماره دوم. صص184-165.
- هزارجریبی، جعفر و صفری‌شالی، رضا (1388) بررسی عوامل موثر بر اعتماد اجتماعی شهروندان، مجله جامعه‌شناسی کاربردی، شماره 4. صص17-38.
- هیوود، اندرو (1383) مقدمه نظریه‌سیاسی، ترجمه: عبدالرحمان عالم، تهران: ققنوس.
- وود، آلن (1384) دموکراسی آسیایی، ترجمه: زهرا زهرایی، تهران: امیر کبیر.
- Adams, J.S. (1963) toward an understanding of inequity. Journal of Abnormal and Social Psychology 67, 422 – 436.
- Bies, R. & Shapiro, D.L. (1987) Interactional fairness judgments: The influence of causal accounts. Social Justice Research, 1, 199 – 218.
- Cropanzano, R., & Stein, J. H (2009). Organizational justice and ehavioural ethics: Promises and prospects. Business Ethics Quarterly, 19(2), 193-195.
- Jhonson, David, (1993)”Reaching Out: Interpersonal effectiveness and
Self- actualization”, Boston, Allyn and Bacon press.
- Greenberg, J. (1993) Stealing in the name of justice: Informational and interpersonal moderators of theft reactions to underpayment inequity. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 54, 81 – 103.
- Leventhal, G.S. (1980) what should be done with equity theory? New approaches to the study of fairness in social relationship. In K.S. Gergen, M.S. Greenberg, & R.H.
- oneill, Shane (2005) ciritical theory, democratic justice and globalization, koninklijke brill NV, Leiden press.
- Thibaut, J., & Walker, L. (1975) Procedural justice a psychological analysis. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
[1] 1-trust
[2] 2-A.giddens
[3] 1-J.coleman
[4] 2-E.eslander&B.roudestin
[5] 3-J. Rawls
[6] 1-A.heawood
[7] 2-SH. oneill
[8] 3-J. Adams
[9] 1-J. Thibaut., &L. Walker
[10] 2-G. Leventhal
[11] 3-R. Bies. &D. Shapiro,
[12] 4-J. Greenberg
[13] 1-E.eslander&b. roadstin
[14] 2-Mc lenan
[15] 1-B.mizestal
[16] 2-barber
[17] 1- Cropanzano, R., & Stein, J. H
[18] 2-D. Jhonson
[19] 1- تفاوت اندک مقادیر ضریب استاندارد ارائه شده در متن فوق و مقادیر مدل ناشی از گردکردن مقادیر توسط مدل میباشد.