دیالکتیک کالبد و رفتاردر بازار تاریخی کرمان

محورهای موضوعی : معماری

ساره اسمعیل بیگی کرمانی ¹ , رضا میرزائی ² , احمد حیدری ³

1 - دانش آموخته دکتری گروه هنر و معماری، واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران.
2 - استادیار گروه هنر و معماری،واحد بیرجند،دانشگاه آزاد اسلامی ، بیرجند،ایران.
3 - استادیار گروه هنر و معماری،واحد بیرجند،دانشگاه آزاد اسلامی ، بیرجند،ایران.

تاریخ دریافت : 1402/07/23 تاریخ پذیرش : 1402/12/15 تاریخ انتشار : 1403/04/28

کلید واژه: روانشناسی اکولوژیک , کالبد , رفتار , سینومرف,

چکیده مقاله :

در چند دهه اخیر با سقوط و عدم کارآیی مناسب مراکز تجاری رروبه رو شده ایم که یکی از علل کرختی این فضا ها عدم توجه به ارتباط انسان و محیط ،که سبب ایجاد قرارگاهی پایدار و سرزنده می باشد ، دیدگاه روان شناسی اکولوژیک راجر بارکر، محیط انسان ساخت دارای ساختارهای مجزای کالبدی و رفتاری است که در پیوند با یکدیگر یک واحد را شکل می دهند و میدان یا مقر رفتاری نامیده می شود. از این رو، مطالعه رفتارهای محیطی می تواند مبنای تحلیل و پیش بینی نحوه کارکرد محیط قرار گیرد. هرچه سازگاری محیط رفتار که او آن را سینومرفی (هم ساختی) نامید قوی تر باشد، فضا از قابلیت ها و کارایی بالاتری برخوردار خواهد بود. از میان مقرهای رفتاری جمعی مختلف، بازارها و مراکز خرید به دلیل شکل دادن قلمروی مهمی از زندگی روزمره، از غنا و جذابیت برای مطالعه رفتارهای محیطی برخوردارند. هدف این تحقیق بررسی تاثیر متقابل کالبد بر رفتارکاربران که سبب ایجاد قرار گاه رفتاری پایدار می شود می باشد که در جهت نیل به این هدف ، مورد مطالعه در دسترس بازار تاریخی کرمان که پس از گذشت چندین قرن سرزندگی خود را حفظ نموده و هنوز هم به عنوان یک قرار گاه رفتاری پویا شناخته می شود ، انتخاب شده است . تحقیق حاضر ا زنوع توصیفی و تحلیلی می باشد که محقق با روش تحقیق کیفی می باشد که از طریق مطالعات کتابخانه ای و مشاهده سیستمانیزه و مصاحبه اپیزودیک و در نهایت ورود داده ها به نرم افزار اطلس تی با استعانت از روش گراندد تئوری به تبیین مولفه کالبد رفتار در باز کرمان پرداخته است .نتایج تحقیق نشان دهنده حمایت کالبد از فعایت های جاری در بازار کرمان می باشد به این معنی که هم ساختی کالبد و رفتار در بازار تاریخی کرمان برقرار می باشد .

چکیده انگلیسی:

In the last few decades, we have been faced with the collapse and inefficiency of commercial centers, and one of the causes of the stagnation of these spaces is the lack of attention to the relationship between humans and the environment, which causes the creation of a stable and lively place. Ecological science", investigating the complex interactions of the behavioral environment has become one of the important topics of postmodern currents in architecture and urban planning. This interdisciplinary field considers the environment as a container for collective actions and behaviors in order to deal with the domination of quantitative and metric view in evaluating the human-made environment. According to Roger Barker's ecological psychology, the human-made environment has separate physical and behavioral structures that form a unit in connection with each other and is called "field" or "behavioral headquarters". Therefore, the study of environmental behaviors can be the basis for analyzing and predicting how the environment works. The stronger the compatibility of the behavior environment, which he called "synomorphy", the space will have higher capabilities and efficiency. Among the various collective behavioral centers, markets and shopping centers are rich and attractive for the study of environmental behaviors due to the fact that they form an important territory of daily life. Dealing with the functional decline of local-historical markets as a collective location that is deeply connected with daily behavioral patterns, requires adopting an ecological approach and investigating the links between environment and behavior. The market is one of the most important parts of the structure of the Iranian city in cultural and historical cities, which, in addition to influencing the overall structure of the city and the formation of neighborhoods, is one of the important manifestations of valuable and public identity architecture, and throughout history, it has always been one of It is considered to be one of the most important areas of common interactions in civil life. Due to the existing values in the social and cultural structure, the markets have been less affected during the modernist movements in architecture and urban planning, and their continued activity as the main pole of the city's trade shows its important position in public belief. The purpose of this research is to investigate the mutual influence of the body on the behavior of users, which causes the creation of a stable behavioral environment, and in order to achieve this goal, the historical market of Kerman, which has maintained its vitality after several centuries and is still It is known as a dynamic behavioral site. The current research is a descriptive and analytical type that the researcher uses a qualitative research method to explain the body component through library studies and systematic observation and episodic interview and finally entering the data into the Atlas t software with the help of the grounded theory method. The research results show that the body supports the current events in the market of Kerman, which means that the co-construction of the body and behavior (cynomorph) is established in the historical market of Kerman, and as a result, it is one of its physical components. Power is used as the design principles of new commercial centers in Kerman.

منابع و مأخذ:

• آلتمن، ایروین (1382)، محیط و رفتار اجتماعی:خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام، ترجمه علی نمازیان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران، چاپ اول.
• بیگم هاشمیان، لیلا، متین، مهرداد وارمغان، مریم (1400)، تبیین سینومرفی در قرارگاه رفتاری بر اساس شیوه زندگی در خانه های محلی روستایی مبتنی بر خوانش از ادبیات داستانی –اقلیمی موردمطالعه: داستان خوندشت نوشته ناصر وحدتی، فصلنامه پژوهش‌های روستایی، شماره 3، سال دوازدهم، ص ¬¬630-608.
• پاکزاد، جهانشاه و بزرگ، حمیده، (1391)، الفبای روان‌شناسی محیط برای طراحان، انتشارات آرامانشهر، چاپ اول.
• تفکر، ثریا، شاهچراغی، آزاده وحبیب، فرح (1399)، بازخوانی نظریه سینومرفی (هم ساختی) در معماری بازار محلی ایرانی بررسی موردی بازار تجریش تهران، نامه معماری و شهرسازی، سال سیزدهم، شماره 28، ص 113-93.
• حاتمی، مژگان (1394)، کاربست علم روان‌شناسی محیطی در معماری و طراحی شهری با تاکید بر اصول و معیارهای طراحی مجتمع های مسکونی، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 42، ص 187-153.
• حکیمیان، پانته آ.لک، ازاده (1397)، واکاوی انسجام کالبدی بازار تاریخی شهر ایرانی، مطالعه تطبیقی بازارهای تاریخی کرمان و شیراز، فصلنامه علمی دانشگاه هنر، شماره 23، ص 130-111.
• حمزه زاده، فرشته (طراحی مرکز سالمند ان در شهر فریدونکنار با بهرگیریاز نظریه اکولوژیک بارکر)، پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشکده فنی و مهندسی، موسسه آموزش عالی غیر دولتی طبری، بابل.1398.
• خلیلی شورینی، سیاوش، (1389)، روش های پژوهش آمیخته (با تاکید بر بومی سازی)، انتشارات یادواره کتاب، تهران، چاپ اول.
• رضازاده، راضیه ( 1384)، “کاربرد علوم محیطی در فرایند مطالعاتی طراحی شهری ” ، نشریه هنرهای زیبا، شماره 24
• ریخته گران، محمدرضا (1387)، هایدگر و تلقی هندویی از مکان، مجله رواق، شماره سوم.
• زنگی آبادی، علی (1370)، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهر کرمان، ایران چاپ، تهران، جلد اول و دوم، چاپ اول.
• شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا (1394)، محاط در محیط کاربرد روان‌شناسی محیطی در معماری و شهرسازی، جهاد دانشگاهی، تهران، چاپ سوم.
• ضیاء، ملیحه، قاسمی، محسن، معینی، مهدیه و نوروزی، ملیحه (1401)، ارزیابی بر هم ساخت گرایی فضای باز مجتمع های مسکونی با سنجش رفتا رنگاری در جغرافیای شهر کرمان، فصلنامه علمی _پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه ای، شماره 3، سال دوازدهم، ص 249-231.
• فیلیک، اوو، (2006)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه:هادی جلیلی، نشر نی، تهران، ویراست سوم.
• گلرخ، شمین (1391)، قرارگاه رفتاری، واحدی پایه برای تحلیل محیط، انتشارات آرمان شهر، تهران چاپ اول.
• لطیفی، امین و سجادزاده، حسن (1394)، ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در پارک ها ی شهری مزالعه موردی:پارک مردم همدان، فصلنامه علمی _پژوهشی مطالعات شهری، شماره یازدهم، ص 20-5.
• مدد پور، محمد (1377)، حکمت معنوی و ساحت هنر: تاملاتی در زمینه سیر هنر در ادوار تاریخی، شرکت انتشارات سوره مهر، چاپ دوم.
• Altman, Irwin (2003), Environment and Social Behavior: Privacy, Personal Space, Territory, and Congestion, translated by Ali Namazian, Shahid Beheshti University, Tehran, first edition. In Persian
• Hakimian, Panteh Avelak, Azadeh (2017), Analyzing the physical integrity of the historical market of an Iranian city, a comparative study of the historical markets of Kerman and Shiraz, Scientific Journal of Pazhuhesh-e Honar, No. 23, pp. 111-130. In Persian
• Hamzezadeh, Fereshte (Designing the elderly center in Fereydunkenar city using Barker's ecological theory), Master's Thesis of Architecture, Technical and Engineering Faculty, Tabari Institute of Higher Education, Babol, 2019.. In Persian
• Madadpour, Mohammad (1998), Spiritual Wisdom and the Field of Art: Reflections on the process of Art in Historical Periods, Sooremehr Publishing, 2d edition. In Persian
• Abioso,W, (2020),” Synomorph of Behaviour Setting in Architecture Enhance the Green Design”Material Science and Engineering”NO:879,P1-6.
• Abioso,W,Triyadim,S, (2017),” The Behavior – Milieu Synomorphy of Communal Space in Desa Adat Tenganan Pegringsingan Bali Indonesia”International Journal of Architecture an Applications,No:2,V:3,P 11-20.
• Beygom Hashemian, Leila, Matin, Mehrdad, and Armaghan, Maryam (2021), Investigating Isomorphism in behavioral camps based on the mode of life in local rural houses based on the study of fictional-climatic literature: the story of Khondasht by Nasser Vahdati, Journal of Rural Research, No 3, pp. 630-608. In Persian
• Bonnes,M,Secchiaroli,G,Montagna,C, (1995),”Enviromental Psycology:A Psycho-Social Intoduction” ,Sage Publication ,Inc.
• Eklund,S,Scott,M(1985),”Barkers s Behavior setting theory:A usful conceptual framework for research on education administration”,Journl of Educational Administration,No:1,V:23,P82-90.
• Filik, Owo, (2006), An introduction to qualitative research, translated by: Hadi Jalili, Nashreney, Tehran, 3d edition. In Persian
• Golrokh, Shamin (2012), Behavioral Station, a Basic Unit for Environmental Analysis, Armanshahr Publishing, Tehran, first edition. In Persian
• Hatami, Mozhgan (2014), Use of environmental psychology in architecture and urban design with an emphasis on the principles and criteria of designing residential complexes, Urban Management Studies, No. 42, pp. 153-187. In Persian
• Heft,H,Hoch,H,Edmunds,T,Weeks,J, (2014),”Can the Identify of a Behavior Setting Be Perceived Through Patterns of Joint Action?An Investigation of Place Perception”behavioral science ,No:4,P371-393
• Khalili Shurini, Siavash, (2010), Mixed research approach (with emphasis on localization), Yadavare Kitab Publishing House, Tehran, first edition. In Persian
• Latifi, Amin and Sajjadzadeh, Hassan (2015), Evaluation of the impact of environmental quality components on behavioral patterns in urban parks, a case study: Mardom Park, Motaleate Shahri, No. 11, pp. 5-20. In Persian
• Memarian,Gh,Salehinia,M,2012,” Sociopetaloid of Architecture Space Result of synthesis and synomorphy of humane-physical factors”,International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning”,No:1,V:22,P7-19.
• Pakzad, Jahanshah and Bozorg, Hamideh, (2012), The Introduction to Environmental Psychology for Designers, Aramanshahr Publications, first edition. In Persian
• Popov,L,Champalov,I, (2012),” Crossing Over: The Interdisciplinary Meaning of Behavior Setting Theory”,International Journal of Humanities and social science ,No :19,V:2,p 18-27.
• Pourvahidi,P, (2010),”Bioclimatic Analysis of Vernacular Iranian Architecture”,Master of Science in Architecture,Eastern Mediterranean University.
• Rezazadeh, Razieh (2005), "The use of environmental science in the study process of urban design", The Journal of Fine Arts: Architecture and Urban Planning, No. 24 In Persian
• Rikhtegaran, Mohammad Reza (2008), Heidegger and Hindu understanding of place, Ravagh journal, No 3. In Persian
• Shahcheraghi, Azadeh and Bandarabad, Alireza, Mohāt in the application environment of environmental psychology in architecture and urban planning, The Academic Center for Education, Culture, and Research (ACECR, Tehran, 3d edition, 2015. In Persian
• Tafakor, Soraya, Shahcheraghi, Azadeh, and Habib, Farah (2019), Reinterpretation of isomorphic theory (Co-construction) in Iranian local market architecture, a case study of Tajrish market in Tehran, The Journal of Architecture and Urban Planning, No 28, pp. 93-113. In Persian
• Wicker,A, (1972),:”Processes which mediate behavior-environment congruence”,behavioral science ,No:3 ,V:17,P265-277.
• Zangiabadi, Ali (1991), Geography and Planning of Kerman, Iran Press, Tehran, Vol 1-2, 1st Edition. In Persian
• Ziae, Maleeha, Ghasemi, Mohsen, Moini, Mahdieh and Nowrozi, Malihe (2022), Evaluation of open-space structuralism of residential complexes by Monitoring in the geography of Kerman city, Geography (Regional Planning) Journal, No. 3, pp. 249-231. In persian

متن کامل:



دیالکتیک کالبد و رفتاردر  بازار تاریخی کرمان

 

چکیده 

در چند دهه اخیر با سقوط و عدم کارآیی  مناسب مراکز تجاری رروبه رو شده ایم که یکی از علل کرختی این فضا ها عدم توجه به ارتباط انسان و محیط ،که  سبب ایجاد قرارگاهی پایدار و سرزنده می باشد ، دیدگاه روان شناسی اکولوژیک راجر بارکر، محیط انسان ساخت دارای ساختارهای مجزای کالبدی و رفتاری است که در پیوند با یکدیگر یک واحد را شکل می دهند و «میدان» یا «مقر رفتاری» نامیده می شود. از این رو، مطالعه رفتارهای محیطی می تواند مبنای تحلیل و پیش بینی نحوه کارکرد محیط قرار گیرد. هرچه سازگاری محیط رفتار که او آن را «سینومرفی» (هم ساختی) نامید قوی تر باشد، فضا از قابلیت ها و کارایی بالاتری برخوردار خواهد بود. از میان مقرهای رفتاری جمعی مختلف، بازارها و مراکز خرید به دلیل شکل دادن قلمروی مهمی از زندگی روزمره، از غنا و جذابیت برای مطالعه رفتارهای محیطی برخوردارند. هدف این تحقیق بررسی تاثیر متقابل کالبد بر رفتارکاربران که سبب ایجاد قرار گاه رفتاری پایدار می شود که در جهت نیل به این هدف، مورد مطالعه در دسترس بازار تاریخی کرمان که پس از گذشت چندین قرن سرزندگی خود را حفظ نموده و هنوز هم به عنوان یک قرار گاه رفتاری پویا شناخته می شود ، انتخاب شده است . تحقیق حاضر از نوع توصیفی و تحلیلی می باشد که محقق با روش تحقیق کیفی می باشد که از طریق مطالعات کتابخانه ای و مشاهده سیستمانیزه و مصاحبه اپیزودیک و در نهایت ورود داده ها به نرم افزار اطلس تي ¹ با استعانت از روش گراندد تئوری به تبیین مولفه کالبد رفتار در باز کرمان پرداخته است .نتایج تحقیق نشان دهنده حمایت کالبد از فعایت های جاری در بازار کرمان می باشد به این معنی که هم ساختی کالبد و رفتار در بازار تاریخی کرمان برقرار می باشد .

 

کلمات کلیدی : روانشناسی اکولوژیک  ، کالبد ، رفتار ، سینومرف

 

مقدمه

امروزه با نفوذ و گسترش دانش «روان شناسی اکولوژیک»، بررسی تعاملات پیچیده محیط رفتاری به یکی از مباحث مهم جریان های پسامدرن در معماری و شهرسازی تبدیل شده است. این حوزه میان رشته ای برای مقابله با سیطره نگاه کمی و متریک در ارزش یابی محیط انسان ساخت، محیط را به عنوان ظرف کنش ها و رفتارهای جمعی در نظر می گیرد. از دیدگاه روان شناسی اکولوژیک راجر بارکر²، محیط انسان ساخت دارای ساختارهای مجزای کالبدی و رفتاری است که در پیوند با یکدیگر یک واحد را شکل می دهند و «میدان» یا «مقر رفتاری» نامیده می شود. الگوهای رفتاری از الگوهای کالبدی پایدارترند. از این رو، مطالعه رفتارهای محیطی می تواند مبنای تحلیل و پیش بینی نحوه کارکرد محیط قرار گیرد. هرچه سازگاری محیط رفتار که او آن را «سینومرفی» (هم ساختی) نامید قوی تر باشد، فضا از قابلیت ها و کارایی بالاتری برخوردار خواهد بود. از میان مقرهای رفتاری جمعی مختلف، بازارها و مراکز خرید به دلیل شکل دادن قلمروی مهمی از زندگی روزمره، از غنا و جذابیت برای مطالعه رفتارهای محیطی برخوردارند.

مقابله با افول کارکردی بازارهای محلی –تاریخی به عنوان قرارگاه جمعی که با الگوهای رفتاری روزمره پیوند عمیقی دارند،نیازمند اتخاذ رویکرد اکولوژیک و بررسی پیوند های محیط و رفتار است. بازار یکی از مهمترین بخش های تشکیل دهنده ساختار شهر ایرانی در شهرهای فرهنگی و تاریخی است که علاوه بر تاثیر گذاری بر ساختار کلی شهر و شکل گیری محلات ، به عنوان یکی از مظاهر مهم معماری ارزشمند و هویتمند عمومی مطرح بوده و در طول تاریخ همواره یکی از مهمترین عرصه های بروز تعاملات رایج در حیات مدنی محسوب می شده است . به دلیل ارزش های موجود در ساختار اجتماعی و فرهنگی بازار ها در جریان حرکت های نو گرایانه در معماری و شهرسازی کمتر تحت تاثیر قرار گرفته اند و تداوم فعالیت آن ها به عنوان قطب اصلی تجارت شهر بیانگر جایگاه مهم آن در باور عمومی است (رضازاده، 1384 ). جامعه معماری بر آن است تا با نگاهی به گذشته در طرح های خود هوبت از دست رفته در معماری روز را التیام بخشد چرا که کرختی فضاهای طراحی شده مدرن بیانگر آن است که عناصر و روش های معماری سنتی پاسخ مناسبتری برای کاربران بوده است. در مطالعات انجام شده در خصوص معماری بومی، فرهنگ، اقلیم و مردم از عوامل مهم شکل دهنده به این نوع معماری می باشند که به بهترین شکل ارتباط انسان و محیط و طبیعت را برآورده ساخته است. در ساخت و ساز های مدرن با کمال بی توجهی به اقلیم، فرهنگ و نیازهای کاربران دست به طراحی شده و با شکست پروژه مواجه شده ایم. لذا محقق در پژوهش پیش‌رو به دنبال آن است تا با بررسی این اصل در معماری بازار کرمان به عنوان یک نمونه موردی به اهمیت ارتباط انسان و محیط که برگرفته از نظریه قرار گاه رفتاری بارکر 1968 پرداخته و با ارائه مدل مفهومی پیش زمینه تدوین ضوابط طراحی بر اساس همساختی کالبد و رفتار را فراهم آورد . تحقیق حاضر ، تحقیق میان دانشی معماری و روانشناسی محیط می باشد که با توجه به جایگاه علوم رفتاری در برنامه ریزی شهری و تاثیر طراحی شهری بر رفتار کاربران ، نیاز به بررسی و بازبینی طراحی های بومی می باشد که با بررسی تاثیر گذاری همساختی الگوی رفتار و الگوی کالبدی می توان کیفیت عملکردی فضاهای جمعی رامورد ارزیابی قرار داد چرا که مقایسه هم ساختی کالبدی و رفتاری در قرارگاه های متفاوت، کارآمدی محیط را معین میکند که از این طریق می توان به کارآمدی طراحی های محیط های سنتی (بازار) پی برد. نمونه مورد مطالعه بازار  کرمان می باشد که به عنوان یکی از فضاهای جمعی که در حال حاضر الگوهای روزمره رفتار را در خود دارد انتخاب شده است. 

بنا بر اندیشه محقق، این مهم بسیار ضروری است که روابط انسان و محیط در بسیاری از پژوهش های داخلی و خارجی مورد مطالعه قرار داشته است که در قرارگاه های مختلفی مانند مسکونی، تجاری، مراکز محله و غیره مورد کندوکاو بوده است که به طور کلی لازمه وجود سینومرف (هم ساختی کالبد –رفتار ) را در ایجاد یک قرار گاه رفتاری پایدار ضروری می داند، در پژوهش حاضر مولفه خرید که لازمه حضور هر شخص در جامعه می باشد، مراکز خرید را به عنوان بستر تحقیق انتخاب شده است. 

امروزه در اکثر فضاهای تجاری معاصر ، شاهد کرختی و ناکارآمدی فضا می باشیم از طرفی بازار ارزشمند تاریخی که دارای کالبد غنی می باشند، تهی از حضور اجتماعی و یا محل حضور و داد و ستد افاغنه و اتباع خارجی می باشند که باعث از دست رفتن هویت اصلی بازار های تاریخی شده است. بازار کرمان یکی از بازار های تاریخی ایران که دارای دو محور شرقی -غربی و شمالی-جنوبی می باشد، در محور شمالی -جنوبی دچار افول کارکردی و بی هویتی شده است که محقق را بر آن داشت تا با بررسی عوامل کالبدی و اجتماعی در محور شرقی –غربی که هنوز بخشی از هویت خود را حفظ نموده است ، مدلی جهت توسعه و باززنده سازی بازار های تاریخی که دچار بی هویتی شده و یا در پژوهش های آتی به دنبال تدوین ضوابط طراحی فضاهای تجاری نیز باشد.

این تحقیق در پی آن است تا این سوال ها که مولفه های کالبدی محیط بازار تاریخی کدامند؟ و این مولفه های کالبدی چگونه میتوانند بر رفتار کاربران (اعم از فروشنده و مشتری) تاثیر گذار باشند؟ پاسخی بیابد در همین راستا ابتدا برای درک و شناخت بهتر مسئله، به چیستی روانشناسی اکولوژیک، مفهوم کالبد و رفتار و هم ساختی بین این دو مولفه اشاره مختصری می شود و سپس محیط بازار و تاثیر این محیط بر کاربران مورد بررسی قرار میگیرد.

مبانی نظری :

روانشناسی اکولوژیک :

مطالعه رفتار ارگانیسم های زنده تحت تاثیر زیستگاه آن ها در زیست شناسی و تحت عنوان (اکولوژیک) زمینه ساز رویکرد رفتار گرا در مطالعات انسان –محیط با عنوان"روانشناسی اکولوژیک" گردید (گلرخ ،1391). همچنین پژوهش های فلسفی هیدر (1928) در بررسی رابطه فرد –محیط به اهمیت تجربه واقعی فرد و تاثیر نیروهای محیطی شکل دهنده رفتار اشاره داشت .راجر بارکر چهره شاخصی است که با تکیه بر رویکرد های یاد شده ،ساختارهای کالبدی اجتماعی محیطی را در قالب یک کل واحد و تحت عنوان (قرارگاه رفتاری) معرفی نمود (گلرخ ،1391). از نظر او ،این واحد های محیط –رفتار در نظمی سلسله مراتبی و تودرتو محیط اکولوژیک را شکل میدهند و هر یک ،چارچوب رفتاری ویژه ای را تحمیل می نمایند (تفكر و همكاران،1399).

مفهوم کالبد³  :

همانند سایر هنرها و فنون و تولیدات بشری،معماری نیز علاوه بر کالبد ظاهری خویش واجد جنبه ای اصیل و حقیقی و معنوی نیز هست که در پاسخ به نیاز های انسان اعم از معنوی و مادی (هماهنگ با جنبه روحانی حیات وی) طراحی و ساخته شده است. به این ترتیب که یک بنا واجد کالبدی است که روح آن تجلی روح فرهنگ و جهان بینی جامعه است (ريخته گران،1378). در تفکر و فرهنگ ایرانی از یک سو این اعتقاد وجود دارد که: معماری هنر شکل دادن فضا برحسب نیازمندی ها و نگاه و تلقی تاریخی آدمی نسبت به عالم و آدم و مبدا عالم و آدم است؛ و با نوع فرهنگ دینی یا دنیوی انسان ربط پیدا می کند (مددپور،1377). به عقیده بارکر ساختار کالبدی از چهار جزء مرزکالبدی ، عینیات و اشیاء ،عوامل فیزیکی –طبیعی ،شکل بندی های فرمال موثر در تحریک رفتار تشکیل شده است (تفکر و همکاران ، 1399). به عقیده او ، فضا بخش مهمی از چیزی است که آن را بستر رفتار می دانیم و در آن رفتار می کنیم (ضیاء و همکاران ،1401). عوامل محیطی فیزیکی بر رضایت روانی تأثیر مستقیم دارند (Pourvahidi,2010) .

مفهوم رفتار⁴:

نحوه انجام یک فعالیت را رفتار می گویند. رفتار انسانی برآیندی از انگیزه ها و نیازهای فرد ،قابلیت محیط، تصویر ذهنی فرد از دنیای خارج ناشی از ادراک او و معنایی که این تصویر برای او دارد، می باشد (پاکزاد و بزرگ ، 1391). به هرگونه حرکت یا حرکاتی که در راستای برآورده کردن یک نیاز صورت می گیرد صورت پذیرد فعالیت می گویند، مانند غذا خوردن د رراستای رفع نیاز گرسنگی و به نحوه انجام این فعالیت رفتار اطلاق می شود. رفتار انسان تحت تاثیر مجموعه ای از عوامل مختلف و متفاوت است که چگونگی و نحوه انجام فعالیت یعنی همان رفتار را تعیین می کند. رفتار انسان فرآیندی است تحت تاثیر ویژگی های انسانی و عوامل مختلف محیطی در واقع محیط می تواند خاستگاه ادراک، بازشناسی و اثرگذاری و رفتار فضایی باشد. الگوهای ذهنی که متاثر از انگیزه ها و نیازها هستند بر فرایند ادراک تاثیر می گذارند و رفتار فضایی خاصی را ایجاب می کنند که این رفتار خود منجر به تشکیل الگوهای ذهنی فردی و جمعی می شوند (حاتمی ، 1395). رفتار محصول محیط و تعامل این دو با یکدیگر است. عوامل فیزیکی گوناگون از جمله سرو صدا، آب وهوا و فضاهای محصور شده به طور مداوم، در انسان و حرکاتی که از وی سر می زند، تأثیر می گذارند. این حرکات و وا کنش ها رفتار نامیده می شوند (آلتمن ، 1382) . 

آنچه در بررسی تعریف رفتار مهم می باشد، شامل عوامل فیزیکی(در فضا وجود دارد) و غیرفیزیکی (در خصوصیات افراد وجود دارد) است. در این راستا عوامل فیزیکی با بررسی مفهوم و نظریات فضای عمومی و عوامل انسانی با بررسی نظریات رفتار و الگوهای رفتاری به دست می آیند؛ بنابراین باید رفتار را شناخت تا بتوان به عوامل محیطی و فردی مؤثر در رفتار دست یافت (لطیفی و سجادزاده ، 1394). 

هم ساختی کالبد –رفتار :

با گسترش مطالعات انسان –محیط در دهه های اخیر ،مطالعه پیوند پیچیده لایه های محیط اکولوژیک از یک سو و کیفیت محیط از منظر استفاده از سوی دیگر در کانون توجه قرار دارد . (نظریه سینومرفی) راجرز بارکر پایه نظری این نوشتار در پرداختن به مواردي كه در تصوير شماره 1 آمده است. بنا به این نظریه، پیوند منحصر به فرد ساختارهای محیطی هر محیط اکولوژیک بازنمود رفتاری ویژه پیدا می کند و محیط درد فرآیندی خلاق، بازتولید اجتماعی می یابد (تفکر و همکاران ،1399). بنا به نظر بارکر(1968) قرارگاه رفتاری در بر گیرنده، افراد و فعالیت هایشان در یک موقعیت مکانی و زمانی ویژه است (Bonnes ,et a l ,1995) .سینومورف رفتار-محیط (از نظر شکل و ساختار یکسان)، اصطلاح کوتاه "الگوی رفتاری ایستاده" - "محیط فیزیکی" است سینومورف شرایطی است که در آن وابستگی متقابل بین رفتار و محیط رخ می دهد(Abioso,2020).

 

تصویر 1 : اجزای سینومرف (بيگم هاشميان و همكاران،1400) 

بارکر پیوند ساختاری و الگوهای پایدار رفتاری در قرارگاه را (سینومرف ) نامیده است. این شباهت ساختاری کالبدی-رفتار رامی توان به (هم ساختی ) نیز تعبیر نمود (شاهچراغی و بند آباد ،:97). سه عامل ساختار کالبدی ، ساختار اجتماعی –فتاری و پیوند سینومرف این دو نشان می دهند که قرارگاه رفتاری چه مفهومی دارد (Abioso&Triyadi,2017). هم تنیدگی ساختارها و انسجام دورنی اجزاء کلیتی متمایز از الگوهای بیرون مرز قرارگاه ایجاد می کند. از این رو ،با حضور در یک قرارگاه برنامه کارکردی آن قابل استنباط خواهد بود (Heft & et al ,2014). از دید بارکر، سینومرفی ساختارهای قرارگاه فرصت ها و محدودیت ها ی مختلفی برای وقوع رفتار ها ایجاد می نماید و گاه با وقوع رفتارها، خود نیز دچار تغییر می شود(Popov & Champalov ,2012) .تاثیر گذاری قوی قرارگاه بر رفتار افراد به دلیل پیوند سینومرفیک ساختارها و پایداری آن در خلال تغییرات محیط است (Eklund & Scott,2005). 

 همچنین، برنامه کارکردی و رابطه سینومرفیک ساختارهای کالبدی –اجتماعی ،رمزگونه و در قالب یک زمینه شناختی وجود دارد و تجارب قبلی افراد در نحوه استنباط آن تاثیر گذار است .از این رو، تاثیر محیط بر رفتار به راحتی قابل پیش بینی و یا تشریح نیست(Wicker,1972)  .به دلیل تفاوت های فردی ،تاثیر اعمال (فشار) محیط بر افراد متفاوت است ، آنها گاه در تبعیت و گاه خلاقانه خارج از چارچوب رفتاری قرارگاه رفتار می کنند. در مجموع ،سینومرفی ساختارها در هر قرارگاه، قابلیت های رفتاری را ایجاد و چارچوب های رفتاری معینی را تحمیل می نمایند. افراد با درک این فرصت ها و محدودیت ها، رفتار نموده و محیط را داوری میکنند.کانتر (1977) پرداختن به جزئیات در آمیختگی محیط-رفتار و شباهت های پنهان میان ساختار مکان و نحوه تجربه آن را برای فهم ساختار مقهومی مکان ضروری می داند (Abioso&Triyadi,2017). راجر بارکر، هشت عامل را مهم ترین عوامل شکل دهنده سینومرف (رفتار- کالبد) را در جدول شماره 1 معرفی کرده است:

جدول 1: هشت الگوی شکل دهنده به سینومرف

مثال	تعریف	الگوهای جاری رفتار و محیط	ردیف
یک راهروی باریک تنها امکان ایجاد موقعیتی در جهات خاص را فراهم می سازد. باریک بودن آن مانع انجام فعالیت هایی که نیاز به فضاهای وسیع دارند، می شود	تمهیدات کالبدی، می تواند باعث ایجاد برخی از الگوهای رفتاری شوند و از برخی دیگر جلوگیری کنند. نیروهای کالبدی رفتار را شکل می دهند تا متناسب با قالبش باشد	نیروهای کالبدی	1
نیروهایی که به شخص وارد می شوند تا هنگامی که عبادت کنندگان کلیسا برمی خیزند، برخیزد، هنگامی که می نشینند، بنشیند و...	نیروهای اجتماعی ممکن است بسیار اجبار کننده باشند همچنین برای ایجاد تناسب با الگوی جاری، از خود الگوی رفتاری سرچشمه می گیرند.	نیروهای اجتماعی	2
باد سرد فرح بخش، فرد را به جست و خیز وا می دارد کند بودن و تنبلی را طرد می کند	مکانیزم های رفتاری ذاتی در انسان ها وجود دارد که به وسیله اجبارهای مکانیکی به برخی از ویژگی های محیط کالبدی جغرافیایی پاسخ می دهند	فرآیندهای فیزیولوژیکی	3
بچه ها در همه جا به دنبال یک محیط مسطح و صاف و عاری از موانع مثل یک سالن دراز روشن یا یک سالن ورزشی در یک فعالیت بی برنامه و شاد می گردند. این ویژگی های محیطی به وسیله برداشت ظاهر می شوند تا این نوع رفتار را ایجاد کنند	یک عامل مهم در شکل گیری الگوهای جاری رفتار در یک قرارگاه رفتاری تأثیر اجباری ناشی از برداشت از شکل های ظاهری محرک است که از محیط کالبدی-جغرافیایی نشأت گرفته است	ادراک سیمائی	4
کمک فرایندهای یادگیری عملی، عینی و آموزشی به توسعه هم ساخت یا هماهنگی محیط رفتار ارائه می دهد	یادگیری رفتاری متناسب با هم ساخت های محیط رفتار خاص، منبع مناسبی است تا افراد با الگوهای جاری رفتار، هماهنگ سازد	یادگیری	5
کمک فرایندهای یادگیری عملی، عینی و آموزشی به توسعه هم ساخت یا هماهنگی محیط رفتار ارائه می دهد	شباهتی بین الگوی جاری رفتار و مجموعه های رفتاری فردی که وارد آن می شود، وجود دارد. بخشی از این قرابت به وسیله رفتار قابل تمایز و انتخابی افراد مختلف به وجود می آید	گزینش گری افراد	6
تا زمانی که شخصی در آزمون ورودی دانشگاه پذیرفته نشود، نمی تواند در کلاس های دانشگاه مشارکت داشته باشد	برخی از قرارگاه های رفتاری، شرایط ورودی دارند که افرادی را که رفتارشان متناسب با شرایط الگوی جاری و شرایط محیط نباشد مستثنی می سازد	گزینش گری قرارگاه های رفتاری	7
نیاز به فضای بازی یا ورزش برای یک مدرسه می تواند مسئولان را برای ساخت یک سالن ورزش در این مدرسه تشویق کند.	تأثیر رفتار روی محیط می تواند از طریق تمایل آگاهانه به وجود آید همچنین می تواند مثل یک نتیجه تصادفی و غیر منتظره رفتار اتفاق بیفتد. هم ساخت محیط و رفتار همچنین در نتیجه تقاضای صحیح رفتار برای یک محیط خاص نیز به وجود می آید	تاثیر رفتار بر محیط	8

(به نقل از فرشته حمزه زاده 1398)

پیشینه و نظریات ارائه شده از قرارگاه رفتاری

در دهه 1950 گروهی از روان شناسان (راجر بارکر و همکارانش) در پایگاه تحقیقاتی میدوست ⁵ (آمریکا)، تحقیقی را شروع کردند که مهمترین هدف آن فهم این موضوع بود که چه چیزی بر رفتارهای انسان در محیط زندگی روزمره اش تاثیر می گذارد. آن ها متوجه رابطه دوسویه میان رفتار و محیط کالبدی شدند. این بحث در واقع تحت مقوله روان شناسی محیطی قرار می گیرد. در این میان «روان شناسی اکولوژیک»، پارادایم نوبتی از تاکید بر شخص به تاکید بر محیط ایجاد می کند که منجر به تبیین نظریه «قرارگاه رفتاری» می شود. قرارگاه رفتاری واحدی پایه برای محیط تعریف می کند که مرزهای زمانی و فضایی مشخصی دارد، این واحدها ترکیبی از «رفتار- کالبد»  هستند (گلرخ،2:1391). همه قرارگاه ها دارای دو دسته عناصر هستند، عناصر کالبدی (به صورت ترکیبی مشخص از فضا، زمان و اشیاء) و عناصر اجتماعی (به صورت الگوهای رفتاری تکرارشونده و مشخص مانند خواندن، حرف زدن و غیره) (تصویر شماره2). وجود هر دوی این دسته عناصر برای وجود قرارگاه رفتاری حیاتی است (گلرخ،16:1391). نظریه های مرتبط با قرارگاه رفتاری به طور کلی از سه جنبه اصلی طراحی بررسی می شوند: تعامل اجتماعی، قابلیت فضایی در شکل دادن به رفتار و همساختی⁶ فضای فیزیکی و رفتار(Memarian &Salehinia,2012:8).

جدول 2: تعاریف متعدد از "قرارگاه رفتاری" برحسب دیدگاه صاحبنظران رویکرد اکولوژیک

نظریه پرداز	سال	نظریه
بارکر	1968	قرارگاه رفتاری شامل دو دسته ویژگی ضروری ساختاری و پویا است ویژگی های ساختاری : یک یا چند الگوی جاری رفتار محیط و محیطی احاطه کننده همساختی رفتار و محیط ویژگی های پویا : اجزاءمحیط و رفتار یک قرارگاه که همساخت ها نامیده می شوند و دارای درجات همبستگی متفاوتی می باشند
هنر سن آف	1971	قرارگاه رفتاری واحدی اکولوژیک که شامل مجموعه های رفتاری و محیطی به هم پیوسته است و الگوی رفتار قابل مشاهده می باشند. و محیط کالبدی تاثیر زیادی بر روانشناسی افراد دارد
جان لنگ	1987	فعالیت های بازگشت کننده و قابل تکرار با الگوی جاری رفتار ،طرح خاصی از محیط و محیط کالبدی ،رابطه ای سازگار بین این دو (هم ساختی )،دوره زمانی خاص
برایان لاوسون	2001	قرارگاه شامل فضا ،مردم و فعالیت هایشان فضا جزء اصلی قرارگاه است قرارگاه به دارای بازه زمانی و مکانی است و دارای خوانایی و مرتبط با فرهنگ است

(به نقل از امید دژدار و همکاران 1391)

 

مطالعات کتابخانه ای و اسناد و مرور مبانی نظری موجود در حوزه کالبد رفتار به طور خلاصه به شرح نمودار شماره 1 زیر خواهند بود :

 

نمودار1: مدل مفهومی پژوهش

روش پژوهش :

تحقیق حاضر از نوع کیفی بوده که ابتدا با مروری بر ادبیات نظری مفاهیم و تعاریف مولفه های کالبد رفتار  استخراج و موازی با آن مشاهده سیستماتیزه بدون مشارکت (نمودار 2 ) که بر اساس تقسیم بندی اوو فیلیک، روش مشاهد بدون مشارکت می باشد. که مشاهده گر صرفا جریان وقایع را دنبال می کند. رفتار و تعاملات بدون مداخله مشاهده گر به همان گونه که جریان دارند که پیش از حضور او داشته اند (فیلیک ،2006). جهت بالا بردن روایی مشاهده لازم است رفتارهایی که باید مورد توجه قرار گیرند، با نظر متخصصان و توسط تعدادی مشاهده کننده با تجربه به صورت منظم یا نا منظم مورد توجه قرار گیرند.(خلیلی ،1389).

مراحل مشاهده بدون مشارکت :

·       انتخاب محیط

·       تعیین آنچه در مورد و طی مشاهده باید مستند شود

·       مشاهدات توصیفی که اطلاعات اولیه و کلی از میدان به دست می دهند

·       مشاهدات متمرکز بر جنبه مربوط به پرسش تحقیق

·       مشاهدات گزینشی

·       پایان مشاهده همراه با اشباع نظری (فیلیک ،2006)

پس از دستیابی به شاخص های کالبد و رفتار اقدام به مصاحبه اپبزودیک که در آن در فرض می شود تجربیات فرد مورد بررسی در یک حوزه ی مشخص در قالب دانشی معنا شناختی و روایی و-اپیزودیک ذخیره و به هنگام لزوم یادآوری می شوند. هدف این روش صرفه جویی در وقت و جهش علمی میان "روایت " و "پاسخ" نیست بلکه هدف برقراری پیوندی سیستماتیک میان گونه های مختلف معرفتی است که از طریق این نوع داده می توان به آن دست یافت. اطلاعاتی که از مصاحبه اپیزودیک حاصل می شوند به شکل روایت است که به بستر و زمینه پدیده مورد نظر نیز می پردازد (فیلیک ،2006) به صورت نمونه گیری از 2 گروه کاربران ثابت ، کاربران گذرا، (فروشنده و مشتری ) تا زمان هم پوشانی در مصاحبه روایی مصاحبه ادامه و سپس متون تبدیل به متن شده و وارد نرم افزار ATLAST  خواهند شد؛ و پس از آن با استفاده از تکنیک های گراند تئوری طی دو مرحله کد گذری باز ، محوری مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند.

 

نمودار 2 : فرآیند تحقیق

بحث :

معرفي محدوده مورد مطالعه :

بازار، میدان ها، تیم ها، کاروان سراها و سایر فضاهای مربوط به آن را شک می توان عامل مهم نقش انگیزی در بافت تاریخی کرمان دانست که خود از مجموعه های مجزایی که در زمان های مختلف ساخته شده اند (تصوير 2) تشکیل شده است. هر یک از مجموعه های بازار قلعه محمود (478 ه.ق)، گنجعلی خان (1007 تا 1029 ه.ق)، ابراهیم خان (1218 تا 1240 ه.ق)، وکیل (1282 ه. ق) و حاج آقا علی (اواخر قرن سیزهم هجری) دارای شخصیت ویژه و ارزش های فضایی خاص خود هستند. وجود این مجموعه ها، که هر یک در دوره متفاوتی ساخته شده اند، بازار کرمان را به موزه تاریخ معماری، که تحولات معماری شهر را در دوره های مختلف بعد از اسلام به نمایش می گذارد، تبدیل کرده است (زنگی آبادی ،1370).

 

تصویر 2: مجموعه بازار کرمان (حکیمیان و لک ،1397)

 

مجموعه بازار كرمان شامل دو بخش محور شرقي-غربي و محور شمال – جنوبي مي باشد كه هر محور شامل  راسته بازار ها و فضاها خدماتي مي باشند كه در سال هاي پياپي ساخته شده اند (زنگی آبادی،1370) در جهت پيش برد اهداف تحقيق راسته شرقي –غربي كه از شور و سرزندگي بيشتر و تنوع کالبدی (به لحاظ فرم و ساختار ) برخوردار است  به عنوان نمونه مورد مطالعه كالبد و رفتار برگزيده شده است. 

 

مشاهده سیستمانیزه :

مورد مطالعه راسته شرقی غربی بازار کرمان ، که از راسته ای فعال این بازار می باشد ، جهت مشاهده و ثبت رویداد انتخاب شده است که مشاهده گران بدون مشارکت اقدام به مستند سازی فعالیت های روزمره  تعیین شده توسط شورای 10 متخصص در طول مدت دوماه و دوشنبه هر هفته راس ساعت 10 صبح (جدول 2)  نموده اند .محقق با تعیین 13 ایستگاه ثابت در طول راسته بازار (تصوير 2) و دعوت 3 همکار از جنسیت های مختلف با تخصص معماری و شهرسازی اقدام به ثبت الگوهای رفتار و فعالیت های روزمره و همچنین لیست عناصر کالبدی و توصیف مکان نموده است.

جدول3: تقویم ثبت رویداد بازار کرمان

ردیف	روز	تاریخ	مناسبت	ساعت
1	دوشنبه	17/5/1401	عاشورای حسینی	10:00
2	دوشنبه	24/5/1401	عادی	10:00
3	دوشنبه	31/5/1401	عادی	10:00
4	دوشنبه	7/6/1401	شروع سال تحصیلی	10:00
5	دوشنبه	14/6/1401	شروع سال تحصیلی	10:00
6	دوشنبه	21/6/1401	شروع سال تحصیلی	10:00
7	دوشنبه	28/6/1401	شروع سال تحصیلی	10:00
8	دوشنبه	4/7/1401	عادی	10:00
9	دوشنبه	11/7/1401	عادی	10:00
10	دوشنبه	18/7/1401	عادی	10:00

 

 

تصویر 2:موقعیت ایستگاه های در نظر گرفته شده جهت انجام مشاهدات میدانی  

جهت سهولت در انجام تحقيق ميداني هر بخش از راسته شرقی و غربی بازا رکرمان به عنوان یک سکانس(جدول 3) تعریف شده است که فعالیت ها و کالبد منحصر بفرد خود را دارد که در جدول زیر به صورت مختصر بیان شده است .

 

جدول4: سکانس بندی راسته شرقی –غربی بازار کرمان

سکانس	نام بازار	پلان	عکس	شرح حال	کاربری غالب
سکانس 1	بازار مظفری			این راسته بازار دارای حجره هایی در دوطرف و بخشی از آن روباز و بخشی مسقف است	میوه و تره بار و عطاری
سکانس 2	بازار وکیل			این بازار کاملا سرپوشیده و دارای حجره در دوطرف می باشد .	عطاری والبسه و کفش
سکانس3	بازار اختیاری			این بازار مسقف بوده و دارای حجره دردو طرف می باشد .	البسه و کفش
سکانس 4	بازار گنجعلی خان			این بازار مسقف و نیمه باز می باشد که راسته آن از یک طرف به میدان گنجعلی خان و در سمت دیگردارای حجره است.	صنایع دستی و عطاری
سکانس 5	بازار سراجی			این بازار مسقف بوده و دارای حجره دردو طرف می باشد .	چمدان و قفل و یراق
سکانس 6	بازار نقارخانه			این بازار روباز و دارای سردر می باشد.	موبایل و وسیله برقی و صنایع دستی

 

الگوهای جاری رفتار

براساس مشاهدات و رویداد های ثبت شده الگوهای جاری رفتار و فعالیت های روزمره استفاده کنندگان از بازار ثبت شد در جدول شماره 4 فراوانی الگوهای رفتار بررسی خواهد شد .

جدول5: فراوانی الگوهای جاری رفتار در سکانس های راسته شرقی –غربی بازار کرمان

سکانس ها		قدم زدن	ایستادن (مکس)	گفتگو	خرید و فروش	نشستن	تجمع	پراکندگی (تغییر مسیر)	ورود و خروج	تردد وسایل نقلیه
سکانس 1	ایستگاه 01	P		P	P					P
	ایستگاه 02	P	P	P	P			P
	ایستگاه 03	P	P	P	P	P	P
سکانس 2	ایستگاه 04	P		P	P
	ایستگاه 05	P	P	P	P	P	P	P	P
	ایستگاه 06	P	P	P	P	P	P	P	P
	ایستگاه 07	P	P		P		P		P
سکانس 3	ایستگاه 08	P		P	P
	ایستگاه 09	P	P	P	P				P
سکانس 4	ایستگاه 10	P	P	P	P				P
	ایستگاه 11	P	P	P	P			P	P
سکانس 5	ایستگاه 12	P	P	P	P				P
سکانس 6	ایستگاه 13	P			P				P

 

جدول شماره 4 فراوانی الگوهای فعالیت در مجموعه بازار کرمان که در طول 10 هفته بازنگری شده و جهت دقت عمل بیشتر به سکانس های مختلف که هر کدام داراری چندین ایستگاه مردم نگاری بوده اند ، فعالیت هایی مانند قدم زدن ، خرید و فروش، ایستادن و ورود و خروج را از الگوهای غالب و پایدار این مجموعه نشان می دهد . در نتیجه مولفه های رفتاری برگرفته از مشاهدات میدانی به شرح زیر می باشند .

 مصاحبه اپیزو دیک :

مصاحبه باز از کاربران ثابت و گذرا در بازار کرمان بر گرفته از مطالعات مبانی نظری و مشاهده بدون مشارکت به استخراج مولفه هاي (جدول 5) نائل آمد :

جدول 6: مولفه هاي مستخرج از مصاحبه باز مبتني بر مباني نظري و مشاهدات سيستمانيزه

ارتباط بین فضای باز و بسته	فرم کلی
جلو آمدگی و پیش رفتگی	پوشش گیاهی
سایه بان ها	استفاد از فرم کالبدی طولی
هندسه و ترکیبات	عناصر دعوت کننده
سکو در فضا	پاسخگوئی کالبدی در حوزه ارزش های اجتماعی
فرم و پوشش سازمان	جنس دیواره ها
انعطاف پذیری عملکردی	جمع آوری مناسب آب باران
ارتفاع دیواره ها	کفسازی
حمایت کالبد از فعالیت	پاسخ دهی اقلیمی در فرم
مساحت کل و نسبت سطح به زمین	اتصال و انفصال همزمان طبیعت پیرامونی
استفاده از دستاوردهای جدید تکنولوژی	وجود فضاهای نیمه باز با کالبد منعطف
حجم فعال جهت دریافت نور و تهویه	مبلمان پیوسته با کالبد
عناصر هدایتگر محیطی	جبهه فعال کالبدی
رنگ	پنجره و خصوصیات ظاهری و کالبدیش
جهت گیری کالبدی بنا	همجواری کالبدی بازار

 

یافته های تحقیق:

در جمع‌بندی کلیه کدهای استخراج‌شده از مصاحبه‌های صورت گرفته در ارتباط با نقش مولفه های کالبدی موثر بر رفتار در مجموعه بازار سنتی شهر کرمان به شرح زیر ارائه می شود.

 این کد ها بر پایه توصیف و تفسیر شکل گرفته اند نتایج به شرح زیر نشان داده مي شوند.در این مرحله برای سهولت کدگزاری از کدنامه مولفه هایی استفاده می شود که رابطه عمیق و معنی داری در جهت شکل گیری کالبد و رفتار در آن ها وجود دارد (تصوير 3).

 

 

تصوير3: مولفه های مستخرج شده از مصاحبه نیمه ساختار یافته بر اساس کدگزاری کدنامه ای

 

براساس یافته های کیفی 38 کد استخراج می شود که پس از تلخیص داده ها تعداد 5 مورد از آن ها حذف می شود که برجسته ترین کد حمایت کالبد از فعالیت با تعداد 29 و کم برجسته ترین مربوط به پوشش گیاهی با تعداد 7 می باشد.

 

نتیجه گیری :

هم ساختی کالبد و رفتار، سبب ایجاد قرار گاه رفتاری پایدار و در نتیجه سرزندگی کابدی یک فضا می شود کالبدی که ظرف بروز رفتار و فعالیت های روزمره می باشد اگر متناسب با آن ها باشد ، این الگوها به الگوهای جاری رفتار در یک قرارگاه تبدیل میشوند که به صورت متناوب و پی در پی در یک مکان رخ می دهند. در تحقیق حاضر بازار کرمان که یکی از کالبد های فعال تاریخی شهر می باشد هم ساختی کالبد رفتار بر قرار می باشد و در نتیجه این بازار را می توان به عنوان یک قرار گاه رفتاری پایدار معرفی نمود. در  این تحقیق همان گونه که ذکر شد، مطالعه کتابخانه ای مولفه های کالبد و رفتار را شفاف و همزمان با آن محقق با استعانت از مشاهده سیستمانیزه به اشباع نظری برخی مولفه ها و در مرحله بعد از طریق مصاحبه اپیزودیک که از کاربران ثابت و گذری انجام شده، مولفه های صیقل یافته با استفاده از تکنیک گراندد تئوری و ورود به نرم افزار وابستگی کالبد به فعایت و بر عکس با برجستگی بیشتر، نشان از همبستگی محیط و رفتار می باشد. در کلیه منابع مورد مطالعه و داده های مشاهده و مصاحبه آیتم های کالبدی با فعالیت های روزمره هم ساختی داشته و راسته طولی باز بیشتر انطباق با فعالیت های عمده بازار شده است. لذا در طراحی های جدید می توان با الگو برداری از مولفه های ذکر شده به سند نظام مند طراحی دست یافت.

همانگونه که اشاره شد هدف این پژوهش  بررسی تاثیر متقابل کالبد بر رفتارکاربران که سبب ایجاد قرار گاه رفتاری پایدار می شود که در جهت نیل به این هدف، مورد مطالعه در دسترس بازار تاریخی کرمان که پس از گذشت چندین قرن سرزندگی خود را حفظ نموده و هنوز هم به عنوان یک قرار گاه رفتاری پویا شناخته می شود ، انتخاب شده است؛ که می‌تواند به‌عنوان قدمی در تبیین کیفیت سرزندگی مطرح باشد و با توجه به خلأها و محدودیت‌های این تحقیق پیشنهاداتی برای مطالعات آینده در زیر آمده است:

·       طراحي فضاهاي تجاری با مقیاس بومی با دارا بودن حداکثر تنوع، همنوايي، زيبايي و تداوم بصري چشم‌اندازها

·       افزایش طراحی فضاهاي امن براي گروه‌های مختلف سني و جنسي و فعالیت‌های فردي و اجتماعی

·       به کارگیری نقوش هندسی متناسب با فرهنگ ایرانی- اسلامی و همچنین کاربردی بودن آن در تزئینات متناسب با نوع حضور افراد.

·       به کار گیری عناصری مانند آب و یا حوض ها برای تلطیف محیط و ایجاد انعکاس بصری

·       استفاده از عناصر معماری برای حریم بندی فضاهای نیمه باز و باز مراکز تجاری و ایجاد حس امنیت بیشتر

·        افزایش یکپارچگی در تزئینات و ساختار طراحی پروژه های محرک توسعه برای افزایش حد اکثری مولفه ها

·       به کارگیری پیوستگی در انفصال و فضاها و نحوه اتصال آن ها با یکدیگر

·       طراحی صریح فضا و حذف ایهام برای کاربران فضایی در جهت شناخت نوع فضا و کاربرد عملکردی آن

·       اولويت دادن به حرکت پياده در مراکز تجاری و توجه به دید انسانی جهت تأمين حرکت آزاد عابران پياده

·       تأمین دسترسی مناسب به حمل‌ونقل عمومی برای دسترسی آسانتهر به فضاهای تجاری

·       کاشت درختان و درختچه‌ها جهت کنترل دید بصری و کمک به انتخاب مسیر و متناسب با اقلیم و توجه به پبوندن بصری و ساختاری با جداره ها و بافت محله

 

منابع 

1.       آلتمن ،ایروین(1382)، محیط و رفتار اجتماعی :خلوت ،فضای شخصی، قلمرو و ازدحام، ترجمه علی نمازیان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ، تهران،چاپ اول .

2.       بیگم هاشمیان، لیلا،متین ، مهرداد وارمغان ، مریم(1400)، تبیین سینومرفی در قرارگاه رفتاری براساس شیوه زندگی در خانه های محلی روستایی مبتنی بر خوانش از ادبیات داستانی –اقلیمی مورد مطالعه: داستان خوندشت نوشته ناصر وحدتی ، فصلنامه پژوهش های روستایی ، شماره 3 ، سال دوازدهم ، ص ­­630-608.

3.       پاکزاد، جهانشاه و بزرگ،حمیده،(1391)، الفبای روانشناسی محیط برای طراحان، انتشارات آرامانشهر، چاپ اول.

4.       تفکر،ثریا، شاهچراغی،آزاده وحبیب، فرح (1399)، بازخوانی نظریه سینومرفی (هم ساختی) در معماری بازار محلی ایرانی بررسی موردی بازار تجریش تهران، نامه معماری و شهرسازی، سال سیزدهم ،شماره 28 ،ص 113-93.

5.       حاتمی ،مژگان(1394)، کاربست علم روانشناسی محیطی در معماری و طراحی شهری با تاکید بر اصول و معیارهای طراحی مجتمع های مسکونی، فصلنامه مدیریت شهری ،شماره 42 ،ص 187-153.

6.       حکیمیان،پانته آولک ،ازاده(1397)، واکاوی انسجام کالبدی بازار تاریخی شهر ایرانی ،مطالعه تطبیقی بازارهای تاریخی کرمان و شیراز،فصلنامه علمی دانشگاه هنر ،شماره 23،ص 130-111.

7.       حمزه زاده،فرشته (طراحی مرکز سالمند ان در شهر فریدونکنار با بهرگیریاز نظریه اکولوژیک بارکر)، پایان نامه کارشناسی ارشد معماری ،دانشکده فنی و مهندسی ،موسسه آموزش عالی غیر دولتی طبری،بابل.1398.

8.       خلیلی شورینی،سیاوش، (1389)،روش های پژوهش آمیخته (با تاکید بر بومی سازی )، انتشارات یادواره کتاب، تهران ،چاپ اول .

9.       رضازاده، راضیه ( 1384 ) ، “کاربرد علوم محیطی در فرایند مطالعاتی طراحی شهری ” ، نشریه هنرهای زیبا ،شماره 24

10.       ریخته گران ، محمدرضا(1387)، هایدگر و تلقی هندویی از مکان، مجله رواق ، شماره سوم .

11.       زنگی آبادی ،علی (1370)، جغرافیا و برنامه ریزی شهر کرمان، ایران چاپ ،تهران،جلد اول و دوم ،چاپ اول .

12.       شاهچراغی ،آزاده و بندرآباد،علیرضا (1394)، محاط در محیط کاربرد روانشناسی محیطی در معماری و شهرسازی، جهاد دانشگاهی، تهران،چاپ سوم .

13.       ضیاء،ملیحه ، قاسمی، محسن، معینی، مهدیه و نوروزی ، ملیحه (1401)، ارزیابی بر هم ساخت گرایی فضای باز مجتمع های مسکونی با سنجش رفتا رنگاری در جغرافیای شهر کرمان ، فصلنامه علمی _پژوهشی جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای ،شماره 3 ،سال دوازدهم ،ص 249-231.

14.       فیلیک ،اوو،(2006)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه :هادی جلیلی، نشر نی ،تهران، ویراست سوم .

15.       گلرخ ،شمین(1391)، قرارگاه رفتاری، واحدی پایه برای تحلیل محیط، انتشارات آرمان شهر، تهران چاپ اول .

16.       لطیفی، امین و سجادزاده،حسن (1394)، ارزیابی تاثیر مولفه های کیفیت محیطی بر الگوهای رفتاری در پارک ها ی شهری مزالعه موردی:پارک مردم همدان، فصلنامه علمی _پژوهشی مطالعات شهری،شماره یازدهم،ص 20-5.

17.       مدد پور،محمد(1377)، حکمت معنوی و ساحت هنر: تاملاتی در زمینه سیر هنر در ادوار تاریخی، شرکت انتشارات سوره مهر، چاپ دوم.

18.       Abioso,W,(2020),” Synomorph of Behaviour Setting in Architecture Enhance the Green Design”Material Science and Engineering”NO:879,P1-6.

19.       Abioso,W,Triyadim,S,(2017),” The Behavior – Milieu Synomorphy of Communal Space in Desa Adat Tenganan Pegringsingan Bali Indonesia”International Journal of Architecture an Applications,No:2,V:3,P 11-20.

20.       Bonnes,M,Secchiaroli,G,Montagna,C,(1995),”Enviromental Psycology:A Psycho-Social Intoduction” ,Sage Publication ,Inc.

21.       Eklund,S,Scott,M(1985),”Barkers s Behavior setting theory:A usful conceptual framework for research on education administration”,Journl of Educational Administration,No:1,V:23,P82-90.

22.       Heft,H,Hoch,H,Edmunds,T,Weeks,J,(2014),”Can the Identify of a Behavior Setting Be Perceived Through Patterns of Joint Action?An Investigation of Place Perception”behavioral science ,No:4,P371-393

23.       Memarian,Gh,Salehinia,M,2012,” Sociopetaloid of Architecture Space Result of synthesis and synomorphy of humane-physical factors”,International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning”,No:1,V:22,P7-19.

24.       Pourvahidi,P,(2010),”Bioclimatic Analysis of Vernacular Iranian Architecture”,Master of Science in Architecture,Eastern Mediterranean University.

25.       Popov,L,Champalov,I,(2012),” Crossing Over: The Interdisciplinary Meaning of Behavior Setting Theory”,International Journal of Humanities and social science ,No :19,V:2,p 18-27.

26.       Wicker,A,(1972),:”Processes which mediate behavior-environment congruence”,behavioral science ,No:3 ,V:17,P265-277.

14

 

---

[1]  AtlasTi

[2]  Roger Barker

[3]  Mould,Framework

[4]  Behavior

[5] 5 Midwest

[6] Synomorphy 

---