تقدم اصل و ظاهر بر یکدیگر در فقه شیعه و حقوق موضوعه ایران

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

ابوالفضل علیشاهی قلعه‌جوقی ^{1 *} , سمیه نجفی کشکولی ²

1 - دانشیار گروه الهیات- فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

تاریخ دریافت : 1395/09/13 تاریخ پذیرش : 1396/03/05 تاریخ انتشار : 1396/09/01

کلید واژه: اصل, ظاهر, تعارض, استصحاب, اصل عدم, اصل صحت,

چکیده مقاله :

یکی از مباحث بسیار پر کاربرد و بنیادین در فقه اسلامی و به تبع آن در حقوق اسلام، مسأله تعارض اصل و ظاهر و برتری هر کدام بر دیگری می باشد. ظاهر در معنا دلیلی است که ظن بر اساس طبیعت امور را پدید می آورد که از قرینه هایی سرچشمه می گیرد. در برابر، اصل، دلیلی است که برای فصل خصومت و رفع سردرگمی بکار می رود، بدون این که در صدد کشف واقع بوده و ظن به آن را پدید آورد. در حل تعارض این دو نهاد فقهی و حقوقی، بسیاری از اندیشمندان از باب قاعده ی تقدّم امارات معتبر بر اصول، ظاهر را مقدم می دانند، برخی نیز اصول را بر امارات مقدم می دارند. حقوق نیز متأثّر از فقه در قوانین موضوعه، امارات معتبر را بر اصول مقدم دانسته است که با روند تبعیت حقوق از فقه این امر کاملا طبیعی است. این پژوهش در صدد آن است که ضمن بررسی مفاهیم مرتبط و آشنایی با مباحث اساسی آنها، کلیت این قاعده را با پرسش روبه رو سازد و به این پرسش پاسخ دهد که یک حقوقدان یا قاضی، هنگام مواجهه با ظاهر و اصل متعارض، باید کدام یک را بر دیگری مقدم سازد و اصل، بر برتری کدامیک بر دیگری می باشد.

چکیده انگلیسی:

One of the most commonly used fundamental issues in Islamic jurisprudence and therefore in Islamic law is principle-appearance conflict and their relative superiority. Appearance means the reasons that give rise to doubt based the nature of the things, which originates from proof. On the other hand, principle is a means to resolve conflict and confusion, without trying to discover the facts and without giving rise to any doubt about them. Many scholars use the doctrine of priority of valid presumptions over principles to resolve such conflict, based on which they give priority to principle. How some give priority to principles over presumptions. The law, influenced by Islamic jurisprudence, gives priority to valid presumptions over principles in case of applicable law too, which is quite natural given the law, follows the Islamic jurisprudence. Thus, this research sought to study the concept and discuss the relevant basic arguments to question such rule overall and to answer the question whether appearance or principle must be given priority by a lawyer or judge when faced by appearance-principle conflict

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابن ابی جمهور احسایی، محمد بن علی، الاقطاب الفقهیه علی مذهب الامامیه، تصحیح از محمد حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1410ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح على اکبر غفّارى، قم، جماعة المدرسین، ج1، 1404ق.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، ج1 و 3، 1404ق.     

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر الادب و الحوزة، ج11، 1405ق.

آخوند خراسانى، محمّد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.

آملى، محمّد تقى، مصباح الهدى فى شرح العروة الوثقى، چاپ اول، تهران، مؤلّف، ج8، 1380ق.

انصارى، مرتضى، فرائد الاصول، چاپ اول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.

بجنوردى، حسن، القواعد الفقهیة، چاپ اول، تصحیح مهدى مهریزى و محمّد حسن درایتى، قم، نشر الهادى، ج3، 1419ق.

بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق النّاضرة فى احکام العترة الطّاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ج19و 24، بى­تا.

بهایى عاملى، حسین بن عبد الصمد، العقد الحسینى (الطهماسبى)، تصحیح از جواد مدرسى، یزد، چاپ گلبهار، بى­تا.

بهبهانى، محمّد باقر بن محمد اکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، چاپ اول، قم، مؤسسة العلامة الوحید البهبهانى، 1417ق.

بیارجمندى خراسانى، یوسف، مدارک العروة، چاپ اول، نجف، مطبعة النعمان، ج2، 1381ق.

تهانوی، محمد على، کشاف الاصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ دوم، بیروت، مکتب اللبنان الناشر، 1996.

جرجانى، على بن محمد، کتاب التعریفات، چاپ دوم، انتشارات آبیارى، 1405ق.

جعفرى لنگرودى، محمد جعفر، ترمینولوژى حقوق، چاپ اول، تهران، گنج دانش، 1371ش.

همو، دانشنامه حقوقى، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1372ش.

همو، دایره المعارف علوم اسلامى قضایى، چاپ اول، تهران، گنج دانش، 1363ش.

همو، مبسوط ترمینولوژى حقوق، چاپ دوم، تهران، گنج دانش، 1378ش.

حایرى یزدى، عبد الکریم، درر الفوائد، تقریر از محمد طباطبایى فشارکى، چاپ اول، قم، موسسه نشر اسلامى، ۱۴۰۸ق.

حایرى، محمد حسین، الفصول الغرویه فى الاصول الفقهیه، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404ق.

حرّ عاملى، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت، ج26، 1414ق.

حسینى عامِلى، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فى شرح قواعد العلّامة، تحقیق از احمد بن محمد صادق قمى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ج5و6، 1375ق.

حسینى مراغى، عبد الفتاح بن على، العناوین، چاپ اول، قم، موسسه نشر اسلامى، 1418ق.

حکیم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، چاپ دوم، قم، موسسه آل البیت، 1390ق.

حیدرى، على نقى، اصول الاستنباط، چاپ دوم، قم، نشر فیض، 1376ش.

خمینى، روح الله، الرسائل، چاپ اول، قم، موسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، ج1، 1368ش.

خویى، ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینة العلم، ج1، 1410ق.

رشتى گیلانى، حبیب الله، کتاب القضاء، چاپ اول، تصحیح از احمد حسینى، قم، دار القران الکریم، ج2، 1401ق.

سبحانى، جعفر، الوسیط فى اصول الفقه، چاپ چهارم، قم، مؤسسة الامام الصادق، ج2، 1388ش.

شهید اول، محمّد بن مکّى، القواعد و الفوائد، تحقیق عبد الهادى حکیم، قم، مکتبة المفید، ج1، بى­تا.

شهید ثانى، زین الدّین بن على، تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع قواعد الاحکام الشرعیة، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، 1416ق.

همو، الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ اول، تحقیق از محمد کلانتر، قم، کتابفروشى داورى، ج4 و5، 1410ق.

همو، مسالک الافهام الى تنقیح شرائع الاسلام، چاپ اول، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ج8، 1413ق.

شهیدى، مهدى، اصول قراردادها و تعهدات، چاپ دوم، تهران، نشر عصر حقوق، 1379ش.

صدر، محمد باقر، دروس علم الاصول، چاپ سوم، قم، انتشارات دارالعلم، 1408ق.

طباطبایى، حکیم، حقائق الاصول، چاپ دوم، قم، مکتبه البصیر، 1407ق.

طباطبایى، محمد مجاهد، المناهل الاحکام، چاپ اول، بى­جا، بى­نا، قطع رحلى. بى­تا.

عدل، مصطفى، حقوق مدنى، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1381ش.

علّامه حلّى، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، انتشارات وابسته به جامع مدرسین حوز علمیه، ج3، 1413ق.

همو، منتهى المطلب فى تحقیق المذهب، تصحیح از حسین پیشنماز احرابى، قم، چاپخانه حاج احمد آقا و حاج محمود آقا، 1333ق.

فخر المحقّقین، محمّد بن حسن، ایضاح الفوائد فى شرح مشکلات القواعد، چاپ اول، تصحیح حسین موسوى، على پناه اشتهاردى، عبد الرحیم بروجردى، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ج1و4، 1389ق.

فراهیدى، خلیل بن احمد، العین، چاپ دوم، تحقیق مهدى مخزومى و ابراهیم سامرائى، قم، مؤسسة دار الهجرة، ج4، 1410ق.

کاتوزیان، ناصر، اثبات و دلیل اثبات، چاپ دوم، تهران، نشر میزان، 1380ش.

همو، اعتبار امر قضاوت شده در دعواى مدنى، چاپ اول، تهران، نشر کانون وکلاى دادگسترى، 1368ش.

همو، حقوق مدنى اموال و مالکیت، چاپ دوم، تهران، نشر یلدا، 1374ش.

همو، فلسفه حقوق، چاپ دوم، تهران، نشر شرکت سهامى انتشار، 1377ش.

محقق داماد، مصطفى، اصول فقه، مشهد، دانشگاه فردوسى مشهد، 1380ش.

محقق سبزوارى، محمد باقر، کفایة الاحکام، چاپ اول، تحقیق از مرتضى واعظى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ج2، 1381ق.

محقّق کرکى، على بن حسین، جامع المقاصد فى شرح القواعد، چاپ اول، قم، مؤسسة آل البیت، ج7، 1411ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، موسسه النشر الاسلامى، ج1 و3، بى­تا.

موسوى بجنوردى، محمد، علم اصول، چاپ اول، قم، انتشارات عروج، 1379ش.

موسوى قزوینى، على، رسالة فى قاعدة حمل فعل المسلم على الصحة، قم، جامعه مدرسین، 1419ق.

میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، جامع الشتات، چاپ اول، تحقیق از مرتضى رضوى، تهران، سازمان انتشارات کیهان، ج4، 1375ش.

همو، قوانین الاصول، چاپ اول، قم، چاپ سنگى، 1408ق.

نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فى شرح شرائع الاسلام، چاپ سوم، قم، انتشارات دار المکتب اسلامى، ج 2و6و 15و 21و22و 31، 1367ش.

هاشمى شاهرورى، محمود، قم، بحوث فى علم الاصول، نشر مکتب علوم اسلامى، 1405ق.

همدانى، رضا، مصباح الفقیه، چاپ سنگى، تهران، مکتبة الصدر، ج1، بى­تا.

یزدى، محمد کاظم، تکملة العروة الوثقى، تحقیق از محمد حسین طباطبایى، بى­جا، بى­نا، ج2، بى­تا.