اوصاف اختصاصی وصی از دیدگاه مذاهب خمسه و حقوق

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

احمد علی قانع ¹ , اسماعیل محمدپور ²

1 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران، ایران
2 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1348/10/11 تاریخ پذیرش : 1348/10/11 تاریخ انتشار : 1398/06/01

کلید واژه: وصیت عهدی, اوصاف اختصاصی وصی, اسلام, عدالت, امانت, ذکوریت,

چکیده مقاله :

صاحب‌نظران برای وصی شرایط و اوصافی در نظر گرفتند. از جمله این شرایط می‌توان به اهلیت و کمال، کفایت و قدرت، بینایی و شنوایی، اسلام، عدالت، امانت و وثاقت، حریت و ذکوریت اشاره کرد. وجود برخی از شرایط مذکور (شرایط عمومی قراردادها) در سایر اعمال حقوقی نیز الزامیست اما دسته‌ای دیگر از شرایط مانند اسلام، عدالت و ذکوریت، به دلیل وضعیت خاص نهاد وصایت فقط در مورد وصی مطرح شده‌اند که پذیرش اشتراط اوصاف خاص برای وصی در مقام عمل آثاری زیادی دارد. لذا ضروریست که در قالب یک بحث منسجم به آن پرداخته شود. از بررسی آرای مختلف این مطلب استنتاج می‌شود که وصی باید امین باشد و فقدان وصف عدالت و ذکوریت به وصایت آسیبی وارد نمی‌آورد و شرط اسلام نیز جز در برخی موارد خاص، نمی تواند به عنوان شرط کلی برای احراز سمت وصایت شرط باشد.

چکیده انگلیسی:

The will is a kind of legal-social entity and one of the most widely used and important subjects in Islamic jurisprudence, which has been advocated and emphasized by the Islamic religion and has been discussed repeatedly by jurists and lawyers. But over time, new issues have arisen about this legal-juridical institution that needs to be further explored, while Iran's law has not discussed expeditiously, contrary to Islamic jurisprudence, and this abbreviation has led to the creation of many ambiguities that unfortunately have not been answered by lawyers. The specificity of Wills institution; in view of the fact that the beginning of the testator assignment is related to the time after the death of testator, and at that time there is no longer any time in which to decide on the issues of authority in the task of determining and deciding; caused doubling the importance and necessity of the discussion about the assignment of these ambiguities. In the present study, the traits and requirements for the executor will be known and different views will be examined in this regard, after which the guarantee for the lack of necessary conditions and the valid time for having them, will be determined. Eventually the result of the research is that in addition to the general conditions, the executor must be sure and trustworthy and, in some cases, be Muslim, and the existence of other conditions in him (except in the manner specified by testator) is not necessary.

منابع و مأخذ:

منابع

قرآن کریم با ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

ابن بابویه‌ قمّى، محمّد بن على (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه‌، چ 2،  4 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، 1413ق.

ابن براج طرابلسى، عابد العزیز‌ قاضى، المهذب‌، چ 1، تحریر شیخ جعفر سبحانى‌ و دیگران، 2 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1406ق.

ابن حمزه‌ طوسى، محمد بن على، الوسیلة إلى نیل الفضیلة‌، چ 1، تحریر محمد حسون، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى- ره‌، 1408ق.

ابن قدامه، أبو محمد موفق الدین عبدالله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعیلی المقدسی ثم الدمشقی الحنبلی، المغنی لابن قدامة، 10 ج، قاهره، مکتبة القاهرة، 1968م.

ابن منظور، محمد بن مکرم‌ جمال الدین ابو الفضل، لسان العرب، چ 3، تحریر احمد فارس صاحب الجوائب‌، 15 ج، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر‌، 1414ق.

ابن نعمان عکبرى‌ بغدادى، محمّد بن محمد (شیخ مفید)، المقنعة‌، چ 1، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید- رحمة الله علیه‌، 1413ق.

ابو جعفر، محمد بن حسن‌ (شیخ طوسى)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار‌، چ 1، 4 ج، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1390ق.

همو، الخلاف‌، تحریر علی خراسانی، سید جواد شهرستانی، مهدی طه نجف و مجتبی عراقی، چ 1، 6ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌. 1407ق.

همو، تهذیب الأحکام‌، چ 4، 10 ج، تهران، دار الکتب الإسلامیة‌، 1407ق.

همو، المبسوط فی فقه الإمامیة‌، چ 3، 8 ج، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.

أبو عبد الله محمد بن إدریس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب بن عبد مناف المطلبی القرشی شافعی، الأم للشافعی، 8 ج، بیروت، دار المعرفة، 1990م.

اسفندیارپور، محمد حسین، پایان‌نامه وضعیت، آثار و احکامِ شرایط وصی در حقوق ایران و فقه مذاهب اسلامی، دانشکده حقوق دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1396ش.

اسماعیلی، محسن، جزوه درس مدنی 10 (وصیت)، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1395ش.

اصفهانى، محمد باقر بن محمد تقى (مجلسى دوم)‌، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام‌، چ 1، 33 ج، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر‌، 1410ق.

اصفهانى، سید ابوالحسن‌، وسیلة النجاة‌، چ 1، تحریر سید روح اللّه موسوى‌ امام خمینى، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، 1422ق.

امامی، سید حسن، حقوق مدنی (در شفعه-وصایا-ارث)، چ 10، 6ج، تهران، چاپخانه اسلامیه، 1373ش.

بحرانى، یوسف بن احمد بن ابراهیم‌ آل عصفور، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌، چ 1، 25 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1405ق.

بندرچی، محمد‌رضا، «بررسی شرایط وصی از دیدگاه هفت مذهب اسلامی (امامیه- حنفی- مالکی- حنبلی- شافعی- زیدی- ظاهریه)»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 51، 1380ش.

جزیرى، عبد الرحمن و سید محمد غروى و یاسر مازح‌، الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت وفقاً لمذهب أهل البیت علیهم السلام‌، 5 ج، بیروت، دار الثقلین‌، 1419ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، وصیت-ارث، تهران، چاپخانه مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. تیر 1370.

جمعی از مؤلفان، مجلة فقه أهل البیت علیهم السلام‌، 52 ج، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، بی‌تا.

حائری شاه باغ، سید علی، شرح قانون مدنی، 2 ج، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1376ش.

حسینی روحانی قمی، سید صادق، فقه الصادق علیه السلام، چ 1، قم، دارالکتاب - مدرسه امام صادق علیه السلام، 1412ق.

حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (علامه حلی)‌، تذکرة الفقهاء (ط- القدیمة)، چ 1، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1388ق.

همو، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان‌، چ 1، تحریر فارس حسون، 2 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1410ق.

همو، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام‌، چ 1، 3 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.

حیدری، سید علی نقی، اصول الأستنباط، چ 1، قم، شورای مدیریت حوزه علمیه، 1412ق.

خراسانی، محمد کاظم بن حسین (آخوند خراسانی)، مقالة (رسالة) فی العدالة‌، چ 1، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1413ق.

الخن، الدکتور مصطفی، الدکتور مصطفی البغا و علی الشربجی، الفقه المنهجی علی مذهب الامام الشافعی، المجلد الثانی، طهران، دارالاحسان للنشر و التوزیع، 1998ق.

الدارمی، بن عبد الصمد، أبو محمد عبد الله بن عبد الرحمن بن الفضل بن بَهرام التمیمی السمرقندی، مسند الدارمی المعروف بسنن الدارمی، بیروت، دار البشائر، 2013م.

سبحانی تبریزی، جعفر، الموجز فی اصول الفقه، 2ج، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام، 1387ش.

سبزواری، سید عبدالأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، چ 4، 22ج، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.

سلاّر دیلمى، حمزة بن عبد العزیز‌، المراسم العلویة و الأحکام النبویة فی الفقه الإمامی، چ 1، تحریر محمود بستانی، قم، منشورات الحرمین، ‌1404ق.

صاحب بن عباد، المحیط فی اللعة، 5ج، بیروت، عالم الکتاب، 1414ق.

صانعی، یوسف، فقه و زندگى (4) قیمومت مادر، قم، فقه‌ الثقلین، 1387ش.

طاهرى، حبیب الله، حقوق مدنى، چ 2، 5 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ‌1418ق.

طباطبایى‌ حائرى، سید على بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل( ط- القدیمة)، چ 1، 2 ج، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بی‌تا.

طباطبایی(ره)، محمد حسین (علامه طباطبایی)، المیزان فی تفسیر القرآن، محمد باقر موسوی، چ5، 20 ج، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1374ش.

طباطبایی قمی، سید تقی، مبانی منهاج الصالحین، چ 1، 9ج، قم منشورات قلم الشرق، 1426ق.

طباطبایی، محمد بن محمد تقی (علامه بحرالعلوم)، بلغة الفقیه‌، چ 4، 4 ج، تهران، منشورات مکتبة الصادق، 1403ق.

عاملى کرکى، على بن حسین‌ (محقق ثانى)، جامع المقاصد فی شرح القواعد‌، چ 2، تحریر گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم السلام‌، 12 ج، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام‌، 1414ق.

عاملى، زین الدین بن على‌ (شهید ثانی)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى- کلانتر)، چ 1، 10 ج، قم، کتابفروشى داورى، ‌1410ق.

همو، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‌، 15 ج، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.

عاملى، محمد بن حسن (شیخ حرّ عاملی)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، چ 1، 30 ج، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409ق.

عاملى، محمد بن مکى‌ (شهید اول)، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة‌، چ 2، 3 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.

عاملی، جمال الدین حسن، معالم الدین، قم، جامعه مدرسین، 1417 ق.

عمید، موسی، هبه و وصیت در حقوق مدنی ایران، تدوین توسط عباس فربد، تهران، چاپخانه علمی، 1342ش.

فضل بن حسن‌ امین الإسلام طبرسى، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف‌، چ 1، تحریر شانه‌چی، واعظ زاده، زاهدى، دکتر مصطفوى، دکتر فاطمى، دکتر موحد و سید مهدى رجائى‌، 2 ج، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، ‌1410 ق.

فیض کاشانى، محمد محسن ابن شاه مرتضى‌، الوافی‌، چ 1، تحریر ضیاء الدین حسینى اصفهانى‌، 26ج، اصفهان، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی علیه السلام، 1406 ق.

قافی، حسین و سعید شریعتی، اصول فقه کاربردی: ادله و منابع فقه، چ 7، 3 ج، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1395ش.

قانع، احمد علی، مصاحبه با موضوع بررسی شرط عدالت در وصی، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام، 10/5/1396.

القرطبی، ابو الولید ابن رشد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، 2 ج، مطبعة استقامة مصر، 1371 ق.

کلینى، محمد بن یعقوب‌ ابو جعفر، الکافی، چ 4، تحریر علی اکبر غفاری، 8 ج، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ‌1407 ق.

کلانتری‌، ‌عباس خلیل‌آباد، طاهر علی‌محمدی و اردوان ارژنگ، «تأملاتی پیرامون شرط بودن اسلام در وصی»، فقه و اصول، 94 (45)، 1392ش.

ماوردی، أبو الحسن علی بن محمد بن محمد بن حبیب البصری البغدادی، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی و هو شرح مختصر المزنی، چ 1، تحریر الشیخ علی محمد معوض و الشیخ عادل أحمد عبد الموجود، 19 ج، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1999م.

محقق داماد‌ یزدى، سید مصطفى، وصیت، تحلیل فقهى و حقوقى‌، چ 3، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى،‌1420ق.

محقق سبزوارى، محمد باقر بن محمد مؤمن‌، کفایة الأحکام‌، 2 ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، 1423ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 13ج، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402ق.

مغنیه، محمد جواد، الفقه على المذاهب الخمسة‌، چ 10، 2 ج، بیروت، دار التیار الجدید- دار الجواد، ‌1421ق.

همو، فقه الإمام الصادق علیه السلام، چ 2، 6 ج، قم، مؤسسه انصاریان، ‌1421ق.

مکارم شیرازى، ناصر، أنوار الأصول‌، چ 2، تحریر احمد قدسی، 3 ج، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، 1428ق.

همو، ترجمه قرآن کریم، آخرین بازدید 17/7/1396؛  http://www.makarem.ir/quran/#9:10

موسوى‌ خلخالى، سید محمد مهدى، الحاکمیة فی الإسلام‌، چ 1، قم، مجمع اندیشه اسلامى‌، 1425ق.

موسوى‌ خمینی(ره)، سید روح اللّه، تحریر الوسیلة‌، چ 1، 2 ج، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی‌تا.

موسوی خویی، سید أبوالقاسم، منهاج الصالحین (للخوئی)، چ 28، ج 2، قم، نشر مدینة العلم، 1410ق.

میرحسینی نیری، احمد و ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق ﭘﻮر، «اشتراط عدالت وصی در وصایت عهدی از دیدگاه فقهای امامیه»، پژوهش‌های فقهی، دوره 9، شماره 1، 1392ش.

میرداداشی، سیدمهدی، ولی الله علیزاده، مهدی حسن زاده و محمد صالحی مازندرانی، احوال شخصیه اهل سنت (طلاق-وصیت-ارث-حجر) در مذهب شافعی و حنفی، چ 1، تهران، انتشارات خرسندی، 1389ش.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانین الأصول (طبع قدیم)، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیة، 1378ش.

نجفی، محمد حسن (صاحب جواهر)‌، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ 7، 43 ج، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

نجم الدین حلی، جعفر بن حسن (محقق حلّى)‌، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، چ 2، 4 ج، قم، مؤسسه اسماعیلیان‌، 1408ق.

همو، المختصر النافع فی فقه الإمامیة‌، چ 6، 2 ج، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، 1418ق.

النووی، أبو زکریا محیی الدین یحیى ابن شرف، المجموع شرح المهذب مع تکملة السبکی و المطیعی، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.