حکم فقهی قیمت‌گذاری در بازار اسلامی

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

محمدصادق فاضل ¹ , حسن خدابخشی ² , اصغر عربیان ³

1 - استاد سطح عالی حوزه علمیه، قم، ایران
2 - دانشجوی دکتری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار فقه و حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1397/02/05 تاریخ پذیرش : 1397/05/23 تاریخ انتشار : 1396/12/01

کلید واژه: قیمت‌گذاری, بنای عقلا, حفظ نظام, تعاون, امین, احسان,

چکیده مقاله :

یکی از مباحث مهم در اقتصاد اسلامی، جواز و عدم جواز تعیین قیمت کالاها و خدمات در بازار است و از دیدگاه فقیهان شیعه و اهل سنت، حاکم اسلامی در شرایط طبیعی بازار، حق قیمت‌گذاری ندارد؛ اما در شرایط خاص اقتصادی از قبیل احتکار، تبانی و انحصار، بین فقیهان امامیه و اهل سنت اختلاف‌نظر وجود دارد. پس از جست‌وجو در کتب فقهی می‌توان شش قول در مسأله یافت که تمامی آن‌ها بر اساس قواعد عمومی و روایات اختصاصی باب تسعیر به دست می‌آید؛ اما سؤالی که مطرح می‌شود این است که حفظ شرایط طبیعی بازار از چه طریقی ممکن است؟ آیا قیمت‌گذاری حاکم یکی از شیوه‌های نظارت بر بازار و در نتیجه، حفظ شرایط طبیعی بازار نیست؟ هم‌چنین، برخی از فقیهان اهل سنت معتقدند که فلسفه جواز قیمت‌گذاری این است که بازار به حالت تعدیل درآید و این امر در تمامی کالاهای مورد نیاز مردم صدق می‌کند. این ابهامات، بررسی مجدد مسأله قیمت‌گذاری حاکم در بازار اسلامی را لازم می‌کند. از همین رو، این مقاله به روش تحلیلی و با مراجعه به کتاب‌های معتبر فقهی امامیه و اهل سنت، در پایان به این نتیجه می‌رسد که با استناد به بنای عقلا و تأیید آن براساس برخی قواعد عمومی؛ یعنی قاعده حفظ نظام، قاعده تعاون، قاعده امین و قاعده احسان، حاکم، در شرایط طبیعی بازار نیز می‌تواند برای نظارت و کنترل بیشتر بر روی بازار، بر روی کالاها و خدمات ارایه شده از طرف مردم نیز قیمت تعیین کند.

چکیده انگلیسی:

One of the major issues in Islamic economics is the quality of determining the price of goods and services in the market. In the normal conditions of the market, there is no consensus among the Shiite and Sunni jurisprudents on the market, but in special economic conditions such as hoarding, collusion and monopoly, there is a controversy between the jurisprudents of the Imams and Sunni scholars. After searching in the jurisprudential books, six promises can be found in the problem, all of which are based on the general rules and customary narratives of the pricing; But the question is, is it possible to preserve the natural conditions of the market? Does the pricing of the marketplace not be one of the methods of market surveillance and thus not preserving the natural conditions of the market? Also, some Sunni jurisprudents believe that the philosophy of pricing is that the market is to be tempered and that it applies to all the goods needed by the people. These ambiguities require a re-examination of the pricing issue in the Islamic market. Therefore, this paper analytically and by referring to the authentic jurisprudential books of the Imams and Sunni people, concludes in the end that by referring to some general rules, the rule of preservation of the system, the rule of co-operation, the rule of law and the rule of Ehsan, as well as Relying on the rationale, it can be concluded that the ruler, in the normal conditions of the market.

منابع و مأخذ:

منابع

قرآن کریم.

ابن ادریس، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 3 جلد، 1410ق.

ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، بیروت، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، ۱۳۸۳ق.

ابن زهره حلبى، حمزة بن على، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع‏، چاپ اول، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، ‏1 جلد‏، 1417ق.

ابن فهد حلّى، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 5 جلد، 1407ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر - دار صادر، سوم، 15 جلد، 1414ق.

احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقائیس اللغة، چاپ اول، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 6 جلد، 1404ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، کتابفروشی جعفریه، بی‌تا.

انصاری، محمدعلی، موسوعة الفقهیة المیسرة و یلیها المحلق الأصول، چاپ اول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 10 جلد، 1424ق.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب، 1410ق.

همو، فرائد الاُصول، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 4 جلد، 1416ق.

آخوند خراسانى، محمدکاظم بن حسین، فوائد الاُصول، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد، 1407ق.

همو، کفایة الأصول، چاپ اول، قم، آل البیت، 1409ق.

بحرالعلوم، محمد بن محمدتقی ، بلغه الفقیه، تهران، محمدتقی آل بحرالعلوم، ۱۴۰۳ق.

بروجردی، محمدتقی، نهایة الأفکار؛ تقریرات درس آقا ضیاء عراقی، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 4 جلد، 1417ق.

بهبهانى، محمود بن محمدعلى، رسالة فی الغناء، چاپ اول ، قم، مرصاد، 1418ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، ابن سینا،  ۱۳۷۲ش.

همو، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، ابن سینا، ۱۳۷۸ش.

همو، مکتب های حقوقی در حقوق اسلام، تهران، ابن سینا، ۱۳۷۰ش.

جوادی آملی، عبدالله، مکاسب محرمه، قم، بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء، 1390ش.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح ـ تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق و تصحیح احمد عبد الغفور عطار‌ ، چاپ اول، بیروت، دار العلم للملایین، 6 جلد، 1410ق.

حسینى ‌واسطى، سید محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس‌، تحقیق و تصحیح علی شیری، چاپ اول، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع،20 جلد، 1414ق.

حکیم، سید محسن طباطبایى، مستمسک العروة الوثقى، 14 جلد، چاپ اول، قم، مؤسسة دار التفسیر، 1416ق.

حکیم، محسن، حقائق الأصول، چاپ پنجم، قم، کتابفروشی بصیرتی، 1408ق.

حمیرى، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، چاپ اول، بیروت، دار الفکر المعاصر، 12 جلد، 1420ق.

خمینى، سید مصطفى، کتاب الطهارة، چاپ اول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، 2 جلد، 1418ق.

خویى، سید ابو القاسم، مصباح الفقاهة، تقریر محمدعلی توحیدی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا، 7 جلد.

دنیای اقتصاد، «شیوه‌‌نامه اجرایی تعیین قیمت نام مشخص شد»، 23/11/1393، (تاریخ دسترسی: 8/7/96) http://donya-e-eqtesad.com

راغب ‌اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داودی، چاپ اول، بیروت، دارالعلم، 1 جلد،‌ 1412ق‌.

سبحانى تبریزى، جعفر، المحصول فی علم الاُصول، چاپ اول، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 4 جلد، 1414ق.

شاکری، بلال، «بازخوانی حجیت اجماع مدرکی»، فقه و اصول، سال 48، شماره 106، پاییز 1395.

شبیری زنجانی، درس خارج، مورخ ۱۰/۹/۱۳۷۷ش.

شوشتری، مهدی، ناصری مقدم، حسین، «حکومت اسلامی و مقاصد شریعت از دیدگاه فقها با تأکید بر نظرات امام خمینی (ره)»، اندیشنامه ولایت، پاییز و زمستان 1394، شماره 2.

شهید ثانى، زین الدین بن على، ‌الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، حاشیه سید محمد کلانتر، چاپ اول، قم، کتابفروشی داوری، 10 جلد، 1410ق‌.

همو، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‏، تحقیق و تصحیح گروه پژوهش مؤسسه معارف اسلامى‏، چاپ اول، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 15 جلد، 1413ق.

طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 8 جلد، 1387ق.

فردا، «قیمت جدید بنزین در دولت تعیین شد»، 31/1/1393، (تاریخ دسترسی: 8/7/96)

 http://www.fardanews.com

فیض، علیرضا، «برپایی فقه و اجتهاد در پرتو عرف یا در بستر زمان و مکان»، کانون وکلا، ش ۱۵۶، ۱۳۷۱ش.

فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ اول، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا‌، 1 جلد.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 8 جلد،  1367ش.

مامقانی، محمدحسن بن عبدالله، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم، جمع الذخائر الإسلامیة، 1316ق.

محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 4 جلد، 1406ق.

محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، 1395ق.

مشکینى، میرزا على، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، چاپ ششم، قم، نشر الهادی، 1 جلد. 1416ق.

مصطفوی، سید محمدکاظم، القواعد؛ مائة قاعدة فقهیة، چاپ ششم، قم، دفتر نشر اسلامی، 1 جلد، 1427ق.

مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 14 جلد، 1402ق.

موسوى بجنوردى، سید حسن بن آقا بزرگ، القواعد الفقهیة، چاپ اول، قم، نشر الهادی، 7 جلد، 1419ق.

موسوی بجنوردی، محمد، «اقتراح تحول نظام قضایی، گره‌ها و راه حل ها»، کیهان فرهنگی، سال ۱۱، ش ۸ ، ۱۳۷۳ ه‍ ش.

موسویان، سید عباس، حسن بهاری قراملکی، «ضوابط قیمت‌گذاری از منظر فقه امامیه»، فصلنامه معرفت اقتصادی، ش2، بهار و تابستان 1389.

میرزاى قمّى، ابو القاسم بن محمد حسن، رسائل المیرزا القمی، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1427 ه‍ ق، 2 جلد.

میرسعیدی، سید منصور، ماهیت حقوقی دیات، تهران، نشر میزان، ۱۳۷۳ش.

نائینی، محمدحسین، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

نجفى، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‏، تحقیق و تصحیح شیخ عباس قوچانى‏، چاپ هفتم‏، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، بی‎تا، 43 جلد.

نجومیان، حسین، ارزیابی حقوق اسلام، چاپ اول، تهران، شرکت انتشار، 1344ش.

نظری توکلی، سعید، جوانمرد فرخانی، ابراهیم، «امکان استناد به قاعده حرمت تعاون بر اثم در اثبات عدم مشروعیت بکرنمایی»، فصلنامه فقه پزشکی، سال 7، شماره 24 و 25، پاییز و زمستان 1394.

هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، 1426ق.