عدالت تقنینی از دیدگاه فقه امامیه و حقوق ایران

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

علی باقری ¹ , علیرضا حسنی ² , ولی رستمی ³

1 - دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان، سمنان، ایران
2 - دانشیار گروه حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دامغان، دامغان، ایران
3 - دانشیار گروه حقوق عمومی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1348/10/11 تاریخ پذیرش : 1348/10/11 تاریخ انتشار : 1398/06/01

کلید واژه: قانون‌گذاری, عدالت, عدالت اجتماعی, عدالت تقنینی,

چکیده مقاله :

عدالت اجتماعی در قالب چهار رویکرد شناخته می‌شود: احقاق حق، شایستگی‌ها، برابری و توازن اجتماعی. لازمه تحقق این رویکردها در جامعه، قانون‌گذاری عادلانه است. عدالت تقنینی در جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر فقه امامیه است و در این مقاله ابعاد مختلف فقهی و حقوقی این مسئله واکاوی شده است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی از نوع کیفی است. طبق بررسی‌ها، برای تدوین و تصویب قوانین عادلانه و تحقق عدالت در جامعه، علاوه‌بر این‌که باید قانون‌گذاران عادل باشند، فرایند قانون‌گذاری و ماهیت قوانین نیز باید عادلانه و بر اساس قوانین اسلامی و فقه امامیه باشد. برابری، قابل فهم بودن، تصویب مرجع ذی صلاح، عام بودن و انتشار قوانین از خصوصیات عدالت در فرایند شکلی وضع قانون است. عدالت در ماهیت و محتوای قانون شامل توجه به تفاوت‌ها، تأمین حقوق اقلیت‌ها،اخلاق و هماهنگی با قواعد بالادستی است.

چکیده انگلیسی:

Social justice is characterized by four approaches: right to justice, merit, equality and social balance. The need for realizing these approaches in society is fair legislation. Legitimate justice in the Islamic Republic of Iran is based on Imam's jurisprudence, and in this paper various aspects of jurisprudence and law have been analyzed. The research method is qualitative descriptive-analytic. According to the studies, in order to formulate and enact fair laws and achieve justice in society, in addition to the need for legislators to be fair, the legislative process and the nature of the laws should be fair and in accordance with Islamic law and Imam's jurisprudence. Equality, comprehensibility, ratification of a competent authority, generalization and publication of laws from the characteristics of justice in the process of shaping the law. Justice in the nature and content of the law involves attention to differences, the provision of minority rights, ethics, and alignment with upstream rules.

منابع و مأخذ:

منابع

قرآن کریم.

آزغ، اسماعیل، موسی آرمیده و عبدالله علامه‌ای، «بررسی مقایسه انصاف و عدالت در حقوق»، فصلنامه تازه‌های حقوقی، سال اول، شماره 1، 1395ش.

ابدالی، مهرداد، در آمدی بر فلسفه حقوق و نظریه‌های حقوقی، چ 1، تهران، انتشارات مجد، 1388ش.

ارسطو، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه محمد حسن لطفی تبریزی، چ 2، تهران، طرح نو، 1385ش.

افلاطون، قوانین در دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسین لطفی تبریزی و رضا کاویانی، چ 1، تهران، نشر خوارزمی، 1335ش.

افلاطون، جمهور، ترجمه فؤاد روحانی، چ 2، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش.

بوربور، کیوان، «آسیب شناسی فرآیند قانون‌گذاری در ایران»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1392ش.

بیگ زاده آروق، صفر، «تدوین و گردآوری علمی قوانین»، مجله مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 38، 1383ش.

پور مولا، سید محمد هاشم، «حق و حکم در فقه امامیه»، پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، دوره12، شماره 33، 1390ش.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مقدمه عمومی علم حقوق، چ 10، تهران، گنج دانش، 1384ش.

همو، ترمینولوژی حقوق، چ 10، تهران، گنج دانش، 1387ش.

حسینی، سیدعلی، نظم عمومی و حاکمیت قانون در اسلام، چ 1، قم، سلوک جوان، 1386ش.

خاندوزی، سید احسان، گستره قانون‌گذاری در تحقق عدالت، دفتر مطالعات اقتصادی مجلس شورای اسلامی، 1388ش.

خوانساری، سید احمد بن یوسف، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، چ 2، ج4، قم، موسسه اسماعیلیان، 1405ق.

راسخ، محمد، بنیاد نظری اصلاح نظام قانون‌گذاری، چ 1، تهران، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، 1384ش.

همو، «ویژگی‌های‌ ذاتی و عرضی قانون»، نشریه مجلس‌ و پژوهش‌، سال 13، شماره 51، 1385ش.

همو، حق و مصلحت – مقالاتی در فلسفه حقوق، فلسفه حق، و فلسفه ارزش، چ 1، ج2، تهران، نشر نی، 1392ش.

راولز، جان،  عدالت به مثابة انصاف، ترجمه عرفان ثابتی، چ 1، تهران، نشر ققنوس، 1383ش.

روسو، ژان ژاک، قرارداد اجتماعی (متن و در زمینه متن)، ترجمه مرتضی کلانتریان، چ 5، تهران، آگاه، 1388ش.

ساداتی، سیدمحمد مهدی، «کاربست مفهوم قرانی عدالت در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران»، نخستین همایش ملی واژه پژوهی در علوم اسلامی، 1395ش.

سن آمارتیا، توسعه یعنی آزادی، ترجمه محمد سعید نوری نائینی، چ 2، تهران، نشر نی، 1389ش.

سوادی، محمد علی، «نسبت آزادی سیاسی و عدالت اجتماعی در اندیشه سیاسی شهید مطهری»، مجله حکومتاسلامی،سال نهم، شماره 31، 1383ش.

شاکری زواردهی، روح الله و حسین رجایی ریزی، «اعتبار و جایگاه رأی اکثریت در نظام سیاسی اسلام»، فصلنامه سیاسی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 47، شماره 2، 1397ش.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ 5، ج1، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج8، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1413ق.

علی اکبریان، حسن علی، «جایگاه اخلاق در قانون‌گذاری از دیدگاه فقه»، فصلنامه تخصصی دین و قانون، شماره 9، 1394ش.

فتاحی زفرقندی، علی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی: بررسی مفهوم "عدالت"، پژوهشکده شورای نگهبان، 1395ش.

فلاح زاده، محمد علی و همکاران، تفکیک تفنین و اجرا: تحلیل مرزهای صلاحیت تقنینی در روابط قوای مقننه و مجریه، چ 1، مرکز تحقیقات شورای نگهبان، ریاست جمهوری معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات، 1391ش.

قاضی شریعت پناهی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، چ 11، تهران، میزان، 1382ش.

کاتوزیان، ناصر، کلیات حقوق: نظریه عمومی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1376ش.

همو، فلسفه حقوق، چ 4، ج 1، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385ش.

همو، مجموعه مقالات گامی به سوی عدالت، چ 1، ج 1، تهران، نشر میزان، 1387ش.

همو، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، چ 51، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1392ش.

کورنر، اشتفان،  فلسفۀ کانت، ترجمۀ عزت الله فولادوند، چ 2، تهران، انتشارات خوارزمی، 1380ش.

مرتضوی لنگرودی، محمدحسن، الدر النضید، چ 3، ج 2، قم، انصاریان، 1412ق.

مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، چ 1، تهران، انتشارات حکمت، 1358ش.

همو، مجموعه آثار، چ 2، ج 13، قم، انتشارات صدرا، 1374ش.

همو، مجموعه آثار، چ 6، ج 23، قم، انتشارات صدرا، 1389ش.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمعالفائدةوالبرهان، چ 2، ج 12، قم، موسسه نشر الاسلامی، 1418ق.

موذن زادگان، حسنعلی و راهدارپور، حامد، «اصل شفافیت قانون و جایگاه آن در رویه قضایی دیوان اروپایی حقوق بشر و حقوق کیفری ایران»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قصایی، شماره 81، 1397ش.

موسوی خویی، سید ابوالقاسم،التنقیحفیشرحالعروةالوثقی، تقریر میرزاعلی غروی، چ 2، ج 1، قم، موسسه آل البیت، 1418ق.

نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فیشرحشرایعالاسلام، چ 2،ج 2، قم، مؤسسه النشر الإسلامی،  1429ق.

هابز، توماس، لویاتان، ترجمه حسین بشیریه، چ 1، تهران، نشر نی،1380ش.

هاشمی، محمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران (حاکمیت و نهادهای سیاسی)، چ 28، ج 2، تهران، نشرمیزان، 1394ش.

واعظی، احمد، «عدالت صوری، عدالت محتوایی»، فصلنامه علوم سیاسی، سال هشتم، شماره 29، 1384ش.

ویژه، محمدرضا، «مفهوم اصل برابری در حقوق عمومی نوین»، نشریه حقوق اساسی، سال دوم، شماره 2، 1383ش.

Charash., V.C and Spector, P.E., "The Role of Justice in Organizations": a Meta-Analysis,  Organizational Behavior and Human  Decision  Processes, vol.80, 2001

Gurvitch, G., Encyclopedia of Social Sciences Seligman Edwin R.A. and K. Alvin Johnson (ed), vol.8, the Macmillan company, New York, 1972.

Hamburger, Ph., Is Administrative Law Unlawfully?, University of Chicago Press, 2014.

Heywood, A., Political Ideas and Concepts, London, mac Millan, 1996.

Laurie, T., & Rimi Khan, "The Concept of Minority for the Study of Culture", Continuum: Journal for Media and Cultural Studies, 31 (1), 2017.