بررسی و نقد اقدامات تروریسم تکفیری و بیان جایگاه جهاد درفقه اسلامی
محورهای موضوعی : فقه الجهادمحمد علی انصاری چمرودی 1 , حسین سجادی 2 , یونس واحد یاریجان 3
1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی واحد تهران شمال -دانشگاه آزاداسلامی- تهران – ایران
3 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی واحد تهران شمال -دانشگاه آزاداسلامی- تهران – ایران
کلید واژه: جهاد, دفاع, اسلام, گروه های تکفیری, تروریسم,
چکیده مقاله :
تروریسم تکفیری به دنبال خشونت ، تهدید و کشتار است ، که نتیجه آن، ترس و ناامنی در کشورهای منطقه شده است ، آنها اقدامات خود را در قالب جهاد اسلامی مطرح کرده اند در حالی که هدف از جهاد جنایات غیر انسانی نبوده بلکه اعتلای ندای توحید است . بنابراین هدف اصلی پژوهش بررسی اقدامات تروریسم تکفیری و بیان جایگاه جهاد در متون روایی و فقه اسلامی است که با روش کتابخانه ایی، بصورت تبیین و استناد به آیات و روایات پیامبر اکرم (ص) در نزد فریقین، به بیان آراء پرداخته و در ادامه برخی عملکرد پدیده تروریسم تکفیری را مورد نقد قرار داده است ، و بر این نتیجه است ، تروریسم ، محصول اندیشه های تند ، جمود ، افراط، تعصب و جهالت است که با هدف ، فتنه گری و کشتار در منطقه ، بدنبال تأمین منافع سیاسی برای خود و حامیانشان ، تشکیل شده است و این در حالی است که اعمال آنها هیچ گونه ارتباط شرعی و عقلی با سنت نبوی (ص) و اسلام ندارد.
تروریسم تکفیری به دنبال خشونت ، تهدید و کشتار است ، که نتیجه آن، ترس و ناامنی در کشورهای منطقه شده است ، آنها اقدامات خود را در قالب جهاد اسلامی مطرح کرده اند در حالی که هدف از جهاد جنایات غیر انسانی نبوده بلکه اعتلای ندای توحید است . بنابراین هدف اصلی پژوهش بررسی اقدامات تروریسم تکفیری و بیان جایگاه جهاد در متون روایی و فقه اسلامی است که با روش کتابخانه ایی، بصورت تبیین و استناد به آیات و روایات پیامبر اکرم (ص) در نزد فریقین، به بیان آراء پرداخته و در ادامه برخی عملکرد پدیده تروریسم تکفیری را مورد نقد قرار داده است ، و بر این نتیجه است ، تروریسم ، محصول اندیشه های تند ، جمود ، افراط، تعصب و جهالت است که با هدف ، فتنه گری و کشتار در منطقه ، بدنبال تأمین منافع سیاسی برای خود و حامیانشان ، تشکیل شده است و این در حالی است که اعمال آنها هیچ گونه ارتباط شرعی و عقلی با سنت نبوی (ص) و اسلام ندارد.
_||_
بررسی و نقد اقدامات تروریستی و عدم انطباق آن با جهاد درفقه اسلامی
چکیده
از مهمترین اقدامات تروریسم تکفیری ،خشونت، تهدید و کشتار است،که نتیجه آن ترس، ناامنی و معرفی چهره خشن از اسلام دردنیا شده است، گروه تروریسم ، اقدامات و جنایات غیر انسانی خود را تحت عنوان جهاد اسلامی انجام می دهند، در حالی که هدف از جهاد دراسلام،اعتلای ندای توحید،ایجاد امنیت و آرامش است. بنابراین هدف اصلی پژوهش بررسی اقدامات تروریسم تکفیری و در برخی موارد نقد عملکرد آنها با استناد به منابع اسلامی و سنت نبوی است و در ادامه بیان آدای و شرایط جهاد در متون روایی و فقه اسلامی است که با روش کتابخانه ایی، و بصورت تبیین به این نتیجه رسیده است که اعمال و اقدامات تروریسم هیچ گونه ارتباط شرعی و عقلی با اسلام و سنت نبوی (ص) نداشته و آداب و احکام جهاد را نیز به غلط تبیین کرده اند.
کلید واژه گان: تروریسم، گروه های تکفیری، جهاد، دفاع، اسلام.
مقدمه
یکی از فروعات دین که ریشه در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام دارد ، جهاد است ، مسأله جهاد نه تنها در اسلام ، بلکه در تمام ادیان الهی و غیرالهی وجود دارد و بدین جهت ، انسان ها با جنگ و جهاد بیگانه نبوده و این امر سابقه دیرین دارد ، اما به جهت کشتار ، خرابی ها و خسارت ها ی فراوان ، نوع بشر لزوما از آن روی گردان است ، اما اسلام نگاه ویژه به مسأله جهاد دارد که باعث تمایز آن با دیگر ادیان شده است و آن تبلیغ ندای توحید و معرفی آن در عالم است و با کشتار به ناحق و از روی ظلم به شدت مخالف است و برای انسان ها کرامت ، عزت و آرامش را به ارمغان آورده است ، با این سخن و دقت در تاریخ اسلام و در عصر معصومین علیهم السلام و مخصوصا در دوره حکومت حضرت علی علیه السلام ، شاهد وجود افراد یا گروه های منحرف تندرو مانند خوارج که با اعمال خشن خود باعث آشوب در عالم اسلام شدند ، هستیم . همچنین در دوره های اخیر با رشد گروه های تکفیری ، اقدامات تندتری علیه انسان ها انجام می شود که در پی این اقدامات خشن آمار قتل و جنایتی که به دست آمده است تلخ و بسیار تکان دهنده است . این در حالی است که اقدامات تروریسم تکفیری هیچ ارتباطی به دین اسلام و آموزه های آن ندارد و انتظار می رود با رشد عقلانیت بشر ، بویژه آزادی عقیده ، اندیشه و احترام به کرامت انسانی خط بطلانی بر پدیده تکفیر کشیده و جوامع بشری را از آن پیراسته کند اما در واقع این گونه نشده است بلکه با وجود ادعای رشد و شکوفایی عقلانیت ، بشر امروز همچنان شاهد کشتار و جنایت به بهانه اختلاف عقیده است در سال های اخیر در کشور سوریه و عراق و در ماه های اخیر نیز شاهد جنایات کشتار مسلمانان توسط تروریسم تکفیری در نماز جمعه و مساجد کشور افغانستان هستیم . واقعیت آن است که مسبب همه این جنایت ها ، صاحبان عقاید نبوده اند ، بلکه اختلاف عقیده بهانه ای شده است تا کسانی که بیرون از دایره عقاید هستند، با ایجاد جنگ افروزی میان عقیده مندان به دنبال اهداف و تأمین مصالح خود باشند .
هدف اصلی پژوهش بررسی اقدامات تروریسم تکفیری و در برخی موارد نقد آن و در ادامه بیان جایگاه جهاد در اسلام است و می کوشد با بیان آراء فقهای اسلام پاسخگوی چند پرسش بوده و موانع تئوریک فتنه و کشتار میان مسلمانان را آشکار نماید . پرسش های اصلی و فرعی عبارتند از :
1-جان ( مسلمان و غیر مسلمان ) تا چه زمانی محترم و در چه زمانی نامحترم است ؟
2- اقدامات تروریستی مورد تایید اسلام است؟
3- هدف از جهاد در اسلام چیست ؟
فرضیه های این بحث عبارتند از :
1- می توان گفت هر انسان غیر مسلمان اگردر سایه و حمایت اسلام باشد و علیه اسلام و مسلمانان فتنه نکند جان و مالش محترم است اما اگر مسلمان یا غیر مسلمان علیه اسلام و مسلمان فعالیت کند و کیان آنها را به خطر بیاندازد جانش محترم نیست .
2- شاید بتوان گفت یکی از اعمالی که اسلام با آن مخالف است و به شدت نهی کرده است بی حرمتی به مومنین و حتی غیر مومنین است و بدون دلیل عقلی و شرعی هر کشتار را را حرام می داندو هر نوع اقدام تروریستی نیز مشروع نیست .
3- ظاهرا برداشت غلط از مبانی جهاد در اسلام توسط تروریسم علت معرفی روح خشن از اسلام شده است ، در حالی که جهاد با رویکرد سنت نبوی نه تنها خونریزی و سلطه گری نبوده بلکه در مرحله اول دعوت به توحید و اسلام است و بعد روح صلح و آرامش را به ارمغان دارد .
اهمیت این پژوهش با توجه به پرسش ها و فرضیات آشکار است تا جایی که شاید در دنیای معاصر و با وجود کشتار های متعدد و خشن ، فتنه های گوناگون و اقدامات گروه های تروریسم تکفیری ، از مهمترین مسائل مطرح شده در حال حاضر است .
بخش دیگر مقاله به بحث جهاد پرداخته است که از جایگاه خاصی در اسلام برخور دار است بطوری که در کتب روایی مانند وسائل الشیعه و کتب فقهای اسلام باب مستقلی را به آن اختصاص داده اند و درباره شرایط و آداب جهاد ، بحث حرمت خون مسلمان و بیان شرایط کفر بسیار سخن رفته است . در حال حاضر به دلیل پیدایش و گسترش جریان های تکفیری میان مسلمانان کتب و مقالات متعددی در این باب نوشته شده است از جمله کتاب الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه نوشته جعفر سبحانی ، کتاب آزادی عقل وایمان اثر محمد سروش محلاتی ،کتاب " داعیه ولیس نبیا " ازحسن بن فرحان مالکی است که نقدی بر روش محمد بن عبد الوهاب درباره تکفیر نوشته است ، کتاب دیده افراط در تکفیر نوشته یوسف قرضاوی که توسط مسعود انصاری ترجمه و در سال 1373 برای اولین بار چاپ شده است ، کتاب نقد جنایات داعش به قلم حبیب الله محمدی در 195 صفحه برای اولین بار به خط فارسی توسط نشر نظری تهران به چاپ رسیده است .
بنابراین با وجود نوشته هایی که نام برده شد ، تحقیق حاضر به دلایل زیر دارای امتیاز است و در مواردی حرف تازه دارد :
برداشتهای غلط گروه های تروریستی از جهاد و کشتار مردم بی گناه ، اسباب دخول و خروج از زمره اسلام و جواز قتل محارب و مفسد فی الارض در نصوص دینی ، توجه به عناصر زمان و مکان و موقعیت های خاص و تأثیر آن در حکم شرعی ، مخالف بودن عمل تروریسم با روح اسلام ، بیان احکام جهاد به طور جدا گانه در مذاهب خمسه را مورد بررسی قرار داده است که کمتر در نوشته ها و مقالات وجود دارد.
تحقیق حاضر به روش تبیینی و کتابخانه ای و با تکیه بر نصوص و آرای فریقین و تأمل بر مقاصد شرعی است و اصل اولیه حرمت جان انسانهاست مگر این که خلاف آن ثابت شود که این مباحث از نتایج این تحقیق است .
معنای اسلام
اسلام در لغت : ابن فارس می گوید : سلم : معظم بابه من الصحه و العافیه ... و من الباب ایضا الاسلام و هو الانقیاد لانه یسلم من الاباء و الامتناع . ( ابن فارس ،1404: ج2 ، ص465 ) بیشترین موارد استعمال سلم به معنای صحت و عافیت است ... واسلام نیز از این باب به معنای اطاعت کردن است زیرا انسان را از امتناع سالم نگه می دارد .
راغب اصفهانی اسلام را ( سلم اسلم والسلامه ) به معنای تسلیم بیان کرده است . (راغب اصفهانی ،1426 : ص423)
مفهوم اسلام در منابع شیعه
اسلام یعنی اعتراف زبانی به وجود خداوند است راغب اصفهانی در کتاب مفردات آورده است که اسلام اقرار زبانی به خداست و اگر اقرار باطنی صورت گیرد از مرحله اسلام بالاتر رفته و وارد مرحله ایمان می شود ، استناد سخن ایشان قرآن کریم است ، در سوره حجرات آمده است " قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا و لکن قولوا اسلمنا ولما یدخل الایمان فی قلوبکم" ، ( حجرات ، ایه 14) اعراب گفتند ما ایمان آوردیم ،( پیامبر ) به آنها بگو شما ایمان نیاورده اید بلکه اسلام آورده اید و ایمان وارد قلب شما نشده است . (راغب اصفهانی ، 1426: ص423)
اسلام یعنی تسلیم محض و اظهار عجز و ناتوانی در پیشگاه خداوند است و برای کسب کمال و عزت ، باید در مقابل خالق هستی اظهار بندگی و خشوع کند . ( مصباح یزدی ، 1389 : ص197 )به عبارت دیگر اسلام در وهله اول اعتقاد و اقرار به یگانگی خداوند است و در ادامه با عمل به دستورات الهی وارد مرحله دیگری به نام ایمان می شود .امام باقر (ع) در این باره میفرماید : الایمان اقرار و عمل و الاسلام اقرار بلا عمل. (کلینی ، 1407: ج3 ، ص39) ایمان اقرار و عمل است اسلام اقرار بدون عمل است.
قال الصادق علیه السلام : الاسلام هوالظاهر الذی علیه الناس شهاده ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و ان محمداً عبده و رسوله و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه و حج البیت و صیام شهر رمضان فهذا الاسلام و قال الایمان معرفه هذاالامر ). ( همان ،ج3 ،ص 39) امام صادق(ع) فرمودند: اسلام صورت ظاهری است که مردم شهادت به یگانگی خداوند و رسالت پیامبرمی دهند ودرعمل اهل نماز ، زکات ، حج و روزه ماه رمضان هستند ، اما ایمان معرفت و شناخت باطنی این امر است.
و نیز فرمودند الاسلام شهاده ان لا اله الا الله و التصدیق برسول الله ... ( همان ، ج3، ص39 ) امام صادق علیه السلام می فرماید اسلام یعنی شهادت دادن به وحدانیت خداوند و تصدیق به رسالت پیامبر خاتم است
بنابراین هر فردی که دین اسلام را می پذیرد در قدم اول خدا را قبول کرده است و در ادامه با تصدیق رسالت نبی مکرم اسلام ، خود را مقید به رعایت احکام و دستورات آن می کند چرا که در پرتو عمل به دستورات الهی است که آدمی نجات پیدا می کند .
مفهوم اسلام در منابع اهل سنت
کتاب صحیح بخاری مهمترین و معتبرترین کتاب در نزد علمای اهل سنت است که از منابع اصلی اعتقادی و فقهی آنها محسوب می شود ، در این کتاب در معنای اسلام آمده است : قال رسول الله من صلی صلاتنا واستقبل قبلتنا واکل ذبیحنا فذالک المسلم ... ( بخاری ، 1422: ج1 ، ص87) پیامبر مکرم اسلام فرموده است هرکس به قبله ما و مانند ما نماز بخواند واز قربانی ما بخورد مسلمان است . مسلمانان شیعه و سنی ، همه به سمت کعبه نماز می خوانند و در کیفیت اصلی نماز با هم اتفاق نظر دارند .
مسلم در کتاب صحیح الجامع خود بابی تحت عنوان تحریم قتل کافر بعد از اظهار لا اله الا الله دارد و از نشانه های اصلی فرد مسلمان و اسلام اقرار فرد به توحید بیان کرده است .( مسلم نیشابوری، 1422: ج1 ، ص 97) از بارزترین اعتقادات مسلمان توجه به خداوند و اقرار به خالقیت و عظمت اوست و این مساله به فراوانی در رفتار و گفتار مردم مسلمان اعم از شیعه و اهل سنت دیده می شود .
محمد بن خمیس از علمای اهل سنت درباره معنای اسلام می گوید : الاسلام هو التسلیم و الانقیاد لاوامر الله تعالی .( خمیس ،1419 : ص57 ) اسلام همان تسلیم و اطاعت از اوامر خداوند است . اطاعت یعنی انجام فرامین الهی مانند خواندن نماز ، گرفتن روزه ، رعایت حقوق دیگران و غیره است و مسلمان خود را مقید به رعایت آن می داند و در صورت قصور توبه می کند و جبران می نماید و این نیز از آموزه های قرآن است .
معنای لغوی ایمان
جوهری می گوید : الایمان : التصدیق والله تعالی المومن لانه آمن عباده من ان یظلمهم . ( جوهری ، 1407: ج5 ، ص2071) . ایمان به معنای تصدیق است و خداوند تعالی ایمنی دهنده است ، زیرا بندگانش را فهم ایمنی داده است.
أمن به ایمانا : صدقه و الایمان الثقه و اظهار الخضوع و قبول الشریعه . ( فیروزآبادی ، 1415: ج4 ، ص178). جمله ( أمن به ایمان ) به معنای تصدیق است و ایمان به معنای اعتماد و اظهار خضوع و پذیرش شریعت است .
اتفق اهل العلم من اللغویین و غیرهم ان الایمان معناه التصدیق . (ازهری ، 1422: ج15 ، ص 513 )لغویون اتفاق دارند ایمان به معنای تصدیق است.
معنای اصطلاحی ایمان در فریقین
معنای ایمان مرکب از اعمال جوارحی و جوانحی است و علمای فریقین ، ایمان را به معنای تصدیق قلبی به خداوند و اقرار به زبان و عمل به ارکان می دانند ، این تعریف به برخی از علما و بزرگان فریقین مانند خواجه نصیر الدین طوسی در تجرید الاعتقاد، ( علامه حلی ، 1422: ج2 ، ص289) و ابوحنیفه نسبت داده شده است .( شهید ثانی ، 1379 : ص54- خمیس ، 1419: ص55 ) جرجانی به برخی اصحاب اثر و محدثین از جمله میر شریف نسبت داده است ( ایجی ، 1325: ص55) و نیز منسوب به احمد بن حنبل ( تمیمی ، 1422: ص59) و جمعی از علمای حنبلی است .( القیروانی ، 1966: ص219) بنابراین در مرحله اول ، ایمان یعنی تصدیق قبلی به توحید است و بعد اقرار و عمل به دستورات خداوند است در این باره قرآن کریم می فرماید ( والذین آمنوا و عملواالصالحات اولئک اصحاب الجنه) . کسانی که ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دادند ، اهل بهشت هستند . ( سوره بقره : آیه 82)
با بیان تعاریف ، اسلام و ایمان در نزد علمای شیعه و اهل سنت ، گروه های تکفیری به راحتی غیر خود را تکفیر می کنند و حکم قتل آنها را صادر می نمایند در حالی که مسلمان اقرار به توحید و رسالت پیامبر اکرم (ص) دارند و اقامه نماز می کنند ، روزه می گیرند ، حج بجا می آورند و پایبند به دیگر دستورات شرعی هستند .
معنای کفردر لغت و اصطلاح در فریقین
در لغت : به معنای ستر و پوشاندن است (ابن فارس ،1404 : ج5 ، 191،)
برخی برای ماده کفر دو معنا ذکر کردند ، یکی جحد و انکار و دیگری ستر و پوشاندن .(فیومی ، 1414 : ج2، 535)
کفر در اصطلاح : برای تعریف اصطلاحی کفر معانی متعددی بیان شده است ، جامع ترین تعریف ارائه شده کفر، یعنی عدم ایمان به خدا و رسالت و انکار صدق نبی ، ضرورتهای معلوم دین یا تکذیب اموری که از جانب نبی مکرم اسلام (ص)به عنوان ضروری دین معرفی شده است . (العاملی ،1409،ص105- حصکفی ،1423: ج4، 405- ابن تیمیه ،1425:ج12، 335 ) برخی برای کفر معنای وسیع تری گفته اند ، کفر یعنی آنچه که استحقاق عقاب دائمی و عظیم شود (موسوی ، 1304: 534)
معنای تکفیر: در منابع فقهی و کلامی به معنای کافر خواندن کسی (فیومی،1414 : ج2،535 ) یا نسبت کفر به مسلمان دادن است ( جزیری ،1419 :ج1، 487)
در نقد عملکرد اقدام تروریسم تکفیری که به راحتی غیر خود را تکفیر می کنند و مردم مسلمان یا غیر مسلمان را به شهادت می رسانند سوال می شود ، آیا افرادی که به دست آنها کشته می شوند ، منکر خدا ، رسول یا ضروری دین هستند ؟یا در واقع مومن به خدا و رسول بوده و در انجام فرایض الهی تلاش می کنند . در جواب باید گفت تروریسم بخاطر تحجر ، جهالت یا تاویل غلط از آیات الهی ، مسیر را به اشتباه رفته اند و جوانان جذب شده این گروه های تندرو در اثر تبلیغات بزرگان انحرافی ، چشم آنها را کور کرده اند تا نتوانند راه درست را تشخیص دهند و مصداق آیه قرآن شدند که می فرماید : هستند افرادی که چشم دارند ولی حقایق را نمی بینند -و لهم اعین لا یبصرون بها – (اعراف ، 179) که نتیجه آن کشتن افراد بی گناه است و افرادی که به دست آنها کشته می شوند نه جنایت کار هستند و نه منکر خداوند ، بلکه همه آنها زنان ، کودکان و مردان مسلمانان اهل قبله بی دفاعی هستند که بدست آنها به شهادت می رسند.
معنای ترور و تروریسم :
ترور در فرهنگ علوم سیاسی، به معنای ترس و وحشت است و هر نوع اقدامی جهت پیشبرد اهداف با توسل به ایجاد وحشت به کار می رود ( بابایی ، 1365: ج1،176)
در اصطلاح برای تروریسم تعریف جامعی نشده است ولی از مجموعه تعاریف ارائه شده از تروریسم در کتب ، دانشنامه ها و فرهنگ ها ، مفاهیمی مانند قتل ، خشونت و ترساندن را مورد توجه قرار داده اند که به برخی از آن تعاریف اشاره می گردد :
الف : محمد حسین شاملو احمدی در تعریف تروریسم می نویسد : خشونت و آدم کشی به اعمال جنایتی اطلاق می شود که با هدف مقابله با کشورها و ایجاد رعب و وحشت در بین افراد یا گروه های معین یا عامه مردم ، به وسیله گروه های تروریستی ارتکاب می شود . ( شاملو ،1380 : ج1 ، ص138)
ب : معنای تروریسم در فرهنگ علوم سیاسی : ترور به معنای وحشت و ترس زیاد است و اصطلاحا به حالت وحشت فوق العاده اطلاق می شود که ناشی از دست زدن به خشونت ، قتل و خون ریزی از سوی یک گروه ، حزب یا دولت به منظور رسیدن به هدف سیاسی یا کسب یا حفظ قدرت است . ( اقا بخشی ، 1378 : ص 563)
ج : در قطع نامه 1984میلادی مجمع عمومی سازمان ملل درباره تروریسم چنین آمده است : فعالیت های مجرمانه و خشونت آمیزی که گروه های سازمان یافته برای ایجاد ارعاب و وحشت انجام می دهند تا به این ترتیب اهداف سیاسی خود را میسر سازند . ( آندرو بوسا ، 1375: ص 20)
د : در فرهنگ انگلیسی آکسفورد تروریسم اینگونه تعریف شده است : دست زدن به کارهای خراب کارانه ، از قبیل: انفجار و کشتن به جهت اهداف سیاسی است . ( مک لین ، 1395: ص 808)
ه : ولف : فیلسوف آمریکایی می گوید : تروریسم عبارت است از به کار بردن غیر مشروع زور و خشونت برای رسیدن به اهداف خاص ، از این رو استفاده مشروع از قدرت و زور ، داخل در مفهوم ترور نیست . ( مصباح ، 1990: ص 44)
معنای تروریست تکفیری : کسانی هستند که در معانی و در الفاظ متون دینی جمود دارند و به دنبال رفتار و فرهنگ خشن گذشته و سلف هستند و این گذشته خواهی را از راه های سیاسی افراطی و گاه نظامی قابل دست یابی می دانند . (مبلغی ، 1389: ص88 )
بنابراین تروریسم تکفیری در حقیقت خروج از عقلانیت و تندی در رفتار است واین تفکر لزوما به خشونت می انجامد و همواره تهدید کننده است آنها در روش برخورد با دیگران ، غیر خود را کافر می دانند که این برخورد سبب بروز رفتارهای تروریستی می شود . البته علت شدید شدن برخوردها ی تهدید کننده تروریستی ، زمانی در خاورمیانه گسترده شد که سلفی گری وهابیت رشد کرد و در قالب جنبش های رادیکال و افراطی و مسلح به فعالیت پرداخت . ( توماس هیغهامر :2013 ، ص149 ) گروهای تروریستی تکفیری مانند القاعده و داعش بر اساس شیوه تکفیر ، ترور و خشونت طلبی خویش را بدین اصل باطل پیوند زده اند ( هدف ، وسیله را توجیه می کند ) و قدرت خود را در ترور و کشتار بی رحمانه ، که غالبا به صورت هجوم وحشیانه یا عملیات های انتحاری است ، تعریف می نمایند .
تبیین اقدامات تروریسم تکفیری:
با روشن شدن معناو مفهوم تروریسم تکفیری به مهمترین مولفه و اقدامات آنها اشاره می شود
مولفه اول: خشونت و توسل به زور ، جنبه های مختلف خشونت در اقدامات تروریستی دیده می شود. قتل، جرح و تخریب از ویژگی های اساسی اقدامات تروریستی است. این ویژگی در قریب به اتفاق تعاریف ارائه شده از تروریسم ، آمده است؛ هم چنان که در فرهنگ علوم سیاسی، (آقا بخشی ، 1378: ص584) دانشنامه بریتانیکا،( قربان‌نیا ، 1383: ص141 ) فرهنگ های انگلیسی روابط بین الملل و علوم سیاسی مدرن، ( میرعلی،1385 : ص30) فرهنگ اصطلاحات و عناوین جزایی (شاملو احمدی ، 1380: ص 130) و نیز در قوانین بین المللی چون ماده یک کنوانسیون سازمان کنفرانس اسلامی، قطعنامه سال 1984 مجمع عمومی سازمان ملل و نیز قطعنامه سال 1974 و ماده 24 مقررات مربوط به جرایم بین المللی کمیسیون حقوق بین الملل و نیز تعریف دانشمندانی چون ولف، فیلسوف امریکایی، ( برجی،1381: ص3) محمد جعفر جعفری لنگرودی در ترمینولوژی حقوق، شریف بسیونی، وزارت دفاع امریک( ( قربان‌نیا ، 1383: ص141 ) و.. عنصر اعمال خشونت و توسل به زور عنصری کلیدی است ، نتیجه خشونت و کشتار بی رحمانه زنان و کودکان بی گناه ، ایجاد وحشت و ترس در منطقه و در بین مردم دنیا شده است
مؤلفه دوم: اقدام غافلگیرانه، مخفیانه و ظالمانه است ، این اقدام برخلاف جنگ هاست زیرا در جنگ ، دشمن مشخص و آشکار بوده، رودررو به مبارزه می پردازد؛ در اقدامات تروریستی فرد یا گروه تروریستی تا آن جا که می تواند موضع خود را غیر مشخص، پنهان، منافقانه و غافلگیرانه قرار می دهد؛ چرا که عمده ترین عامل بالا بردن تأثیرگذاری بر هدف خود را در غافلگیری می بیند که از این طریق، وی را وحشت زده و مرعوب خود می کند. این مؤلفه در روح اغلب تعاریف ترور آمده است. ( شاملو احمدی، 1380 : ص 130 ) به عبارت دیگر ، ترور اگر غافلگیرانه و مخفیانه نباشد به سرانجام نمی رسد و دولت ها مانع از وقوع آن خواهند شد. ظالمانه بودن آن از این جهت است که در اغلب موارد قتل، بمب گذاری و سایر اقدامات تروریستی، مردم
بی گناه مورد هدف قرار می گیرند . البته دفاع مشروع که خود نوعی پاسخ به یک حمله است ، نمی توان مخفیانه یا غافلگیرانه و ظالمانه دانست؛ چرا که همواره هر متجاوزی، انتظار پاسخ در مقابل تجاوز خود را دارد و هر مورد تجاوزی، حق دفاع مشروع از خود را می طلبد .
مؤلفه سوم : تکفیر غیر خود ، از مهمترین دلائل تکفیر مسلمانان و مخصوصا شیعیان توسط تروریسم تکفیری این است که می گویند : شیعیان برای امامان خود جایگاه خدایی قائل هستند و در حرم آنها بجای توسل به خدا از آنها طلب می کنند که شرک است ( طرطوسی ، 1436،ص26 – الاثری ، 1435، ص24) و دیگری اینکه شیعیان اعتقاد به تحریف قرآن دارند و این امر باعث خروج آنها از اسلام است (طرطوسی ، 1436،ص 6- حربی، 1430، ص49)در جواب کلی باید گفت : در مذاهب اسلامی شیعه و اهل سنت هر کسی که شهادتین را می گوید و اهل قبله واحد یعنی مکه است مسلمان بوده و باید حرمتش حفظ شود ، همچنین ابن تیمیه ( گروه تکفیری ها بسیار تحت تاثیر افکار او هستند ) اعتقاد دارد هرکسی که خانه خدا را معظم بداند و به سمت کعبه نماز بخواند و از ذبیحه ما بخورد مسلمان است . ( ابن تیمیه ،1425: ج7 ، ص613) نووی شافعی اهل قبله را مسلمان می داند و ادعای اجماع کرده است که فقهای اهل سنت ، اهل قبله را مسلمان و مورد احترام دانسته اند . (نووی شافعی ، 1392 : ج1 ، ص149)
مناوی بیان را وسیع تر کرده و نقل می کند به اتفاق علمای اهل سنت ، اهل قبله ، از اهل مذاهب هفتاد وسه ملت است .( والمراد الثلاث و السبعین ، مذاهب اهل القبله )، ( مناوی ، 1356 : ج5 ، ص347). با توجه به نظرات فقها و علمای اهل سنت ،هر انسانی به سمت کعبه نماز بخواند ، مسلمان است ، در حالی که گروه های تروریسم تکفیری مسلمانان را کافر دانسته و حکم کشتار آنها را صادر می کنند آنها در ظاهر خود را پیرو سلف و به طور خاص ابن تیمیه می دانند و در کتب و مقالات خود از او بسیار نام می برند ، هر چند افکار ابن تیمیه تند است و شیعه را بدعت گذار می داند ، همین اعتقاد و گسترش تفکر او باعث ایجاد فتنه های متعدد در عالم اسلام ، و بویژه اتهامات فراوانی به شیعه شده است .
اما در نقد ادله تکفیر مسلمانان باید گفت
شیعیان اعتقاد غلوآمیزی نسبت به امامان معصوم علیهم السلام خود ندارند امامان خود را واسطه بین خود و خدا می دانند و اعتقاد دارند اثر گذار فقط خداست و خالق سبب و مسبب اوست و ائمه معصومین علیهم السلام نیز مخلوق خداوند هستند و اگر کسی اینچنین اعتقادی داشته باشد کافر خواندن او صحیح نیست .( شطی حنبلی ، 1997، ص14)
البته بحث توسل مختص به شیعیان ندارد بلکه دیگر مسلمانان نیز به توسل توجه داشته اند و این نگاه تلازمی با کفر ندارد چون توسل جنبه مادی نبوده و گوشت و استخوان اهل قبور مد نظر نمی باشد بلکه فرد صالح که ایمان ، اخلاص ، طاعت ، شجاعت صبر و معرفت فرد صالح او را متمایز کرده و سرچشمه تمام خوبی ها شده است و جنبه مادی مطرح نیست و این معنای توسل شیعیان است که مانند دیگر مسلمانان به توسل توجه دارند( ابراهیم، 1425، ص8 )
نکته دیگر این که ، رفتن به زیارت قبور از مظاهر کفر و شرک نیست و بلکه اگر هدف اصلاح قلب ، توجه به خدا و قیامت ، تلاوت قرآن و دعا باشد باشد اشکالی ندارد .( قرطبی، 1418 ،ج20 ، ص171)
نقد دیگر برای ادعای تروریسم تکفیری مبنی بر اینکه ، شیعه و بزرگان آن اعتقاد به تحریف قرآن دارد ،
نکته اول : درطول تاریخ درکلام و سخن عالمان شیعه تصریح به عدم تحریف شده است ، ابن بابویه می نویسد : اعتقاد شیعه درباره قرآن این است که قرآن حاضر همان قرآنی است که خداوند بر پیامبر نازل شده است و شامل 114 سوره است و اگر کسی بگوید امامیه قائل است قرآن بیشتر بوده و تحریف به نقیصه است دروغگو است و به شیعه تهمت می زند، (ابن بابویه ، 1417، ص59) شریف مرتضی نیز ادعای اجماع بر عدم تحریف دارد و بیان می کند اگر کسی بگوید قرآن تحریف شده است به سخن او اعتنا نمی شود،( سید مرتضی ، 1304 ، ص364) . در کلام علما و مفسران دیگری نیز اعتقاد به عدم تحریف قرآن دیده می شود،( طوسی ،1411 ، ج9، ص131- طباطبایی ، 1383 ، ج2 ، ص105)
و همچنین علمای شیعه آثار متعددی در اثبات عدم تحریف قرآن ، به رشته تحریر در آورده اند. برخی از آن آثار عبارتند از :
کشف الارتیاب عن تحریف الکتاب ،شیخ محمود طهرانی(م1313) .
حفظ الکتاب الشریف عن شبهه القول بالتحریف ،سید محمد حسین شهرستانی(م1315).
الاء الرحمن ،شیخ محمد جواد بلاغی (م1351) .
البیان ،مرجع شهیر ابوالقاسم خویی(1411م) .
صیانه القرآن عن التحریف ، شیخ محمد هادی معرفت (1427م) .
مصونیت قرآن از تحریف، شیخ محمد تقی مصباح یزدی (1443م).
بنابراین فقها و علمای شیعه ، متقدم و معاصر قائل به عدم تحریف قرآن کریم هستند .
مؤلفه چهارم : سازمان یافتگی ، امروزه تروریسم بر مبنای شبکه های گروهی مختلف استوار است . فن آوری جدید و جهانی سازی ، به روند این دگرگونی کمک کرده است ، از این رو بسیاری از گروه های تروریستی باهم مرتبطند و در انجام اعمال و اقدامات تروریستی از یکدیگر حمایت می کنند ، نکته مهم این است که آیا لازم است تروریسم به صورت سازمان یافته صورت گیرد و یا به صورت فردی نیز ممکن است ؟
برخی حقوقدانان بر این عقیده اند ، سازمان یافتگی از جمله تفاوت های مهم میان تروریسم و جرایم عادی است . تفاوت دیگری که میان تروریسم و جرایم عادی وجود دارد این است که تروریسم همواره به شکل یک جرم سازمان یافته ارتکاب می یابد . اما اگر اعمال جنون آمیز توسط یک فرد به تنهایی و به اصطلاح خود سرانه مرتکب شود مانند حمله به مدرسه یا فروشگاه و تعدادی را به رگبار ببندد که در آمریکا نمونه های آن وجود دارد ، این گونه اقدامات را تروریسم نمی گویند ، بلکه منظور از تروریسم سازمان یافته ، اعمال خشونت باری است که در عین حال ، ویژگی سازمان یافته دارند و معمولا با انگیزه و اهداف سیاسی انجام می شود .( صادقی ، 1381: ص 177 ) همچنین تروریسم ممکن است اقدامی جمعی و حتی سازمان یافته باشد قانون جزای فرانسه از تمهیدات یا عزم پیشین یا طرح معین که در یک رشته عملیات هماهنگ در جهت تأمین قصد خاص ، متجلی است ، سخن می گوید . ( اردبیلی ، 1381: ص121)
اما برخی از اساتید حقوق کیفری بر این عقیده هستند که تروریسم ممکن است انفرادی یا سازمان یافته باشد، البته جرم تروریسم را نباید با سازمان مجرمانه اشتباه کرد ، سازمان دهی ممکن است برای ارتکاب جرایم مختلف از جمله تروریسم صورت پذیرد ، اما تروریسم ممکن است بدون سازمان و به شکل انفرادی باشد . (شیخ الاسلامی ، 1380 : ص 169 )
از مطالب ذکر شده ، بدست می آید ممکن است یک فرد نیز دست به اقدامات تروریستی بزند و از قبل هم تمهیداتی را اندیشیده باشد ولی هیچ سازمانی یافتگی در میان نباشد ، بلکه به تنهایی دست به این کار زده باشد به نظر می رسد مهم اعمال و اقدام خشونت شدید است که از پیش طراحی شده و توسط فرد یا گروه سازمان یافته انجام شود . البته در حال حاضر تروریسم تکفیری با انجام اقدامات گسترده خود در مناطق و کشورها ی منطقه ، حکایت از سازمان یافتگی آنها دارد .
این چهار مؤلفه از مهمترین اقدامات تروریسم تکفیری است که در کشورهای منطقه انجام می دهند و از آن بعنوان جهاد مقدس و اسلامی و مبارزه با کفر نام می برند در حالی که تمام اقدامات نام برده شده از نظر اسلام مردود است ، البته می توان مولفه ششم هم باشد که مد نظر ما نیست و آن بحث تخریب اماکن مقدس مانند مساجد ، اماکن تاریخی و قبور صالحان است . بنابراین با استناد به تعاریف ارائه شده از اسلام ، ایمان و کفر در منابع شیعه و اهل سنت اقدامات تروریسم تکفیری رنگ و بوی اسلامی ندارد و نمی توان وجاهت شرعی برای آن قائل شد . هر چند تروریسم تکفیری با نام اسلام برای رسیدن به هدف شوم خود و بهانه اجرای حکم الهی در غالب جهاد اسلامی ، انسان کشی می کنند ، در واقع آنها با انجام این اقدامات ، اسلام هراسی را به نمایش می کشند و در عمل نام پیامبر رحمت گستر را ، خشن و غیر انسانی به دنیا معرفی می کنند . تروریسم تکفیری جایگاه و مبانی جهاد در اسلام را یا نمی فهمند و یا اینکه بخاطر رسیدن به منافع دنیوی دست از فهم کشیده و معارف اصیل اسلامی را زیر پا گذاشته اند . معارف اسلامی که بر مبنای قرآن و سیره و سنت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بنا شده است و برای جهاد یک نکته اساسی را بیان می کند و آن قصد قربت الهی است که اغلب آیات مربوط به جهاد با کلمه فی سبیل الله آمده است یعنی توحیدی قدم برداشتن است ، برای تبیین درست از جایگاه جهاد در اسلام ، با استفاده از متون روایی و فقهی مذاهب اسلامی به بیان احکام و آداب جهاد پرداخته می شود .
جهاد اسلامی
معنای جهاد در لغت و اصطلاح در منابع فریقین :
الجُهد –الجَهد الطاقه و المشقه ، جهاد از ریشه جهد به معنای رنج ، مشقت و تلاش است ( راغب اصفهانی ، 1426 :208 ) ، (ابن منظور ،1408 : ج3، 133) یا مصدر باب مفاعله وبه معنای تلاش بسیار توأم با رنج و زحمت باشد و جنگ را جهاد گویند چون که تلاش توأم با زحمت است .(قرشی بنابی ، 1367 : ج2، 77 )
جهد : الجیم الهاء و الدال وجهدت نفس : نفس ر ا به زحمت انداختن است (ابن فارس ،1404: ج1، 486)
معنای اصطلاحی جهاد درمنابع شیعه : صاحب جواهر در بیان معنای اصطلاحی جهاد می گوید: "الجهاد بذل النفس و المال و الوسع فی اعلاء کلمه الاسلام و اقامه شعائر الایمان".( نجفی ،1421 :ج21 ، 3)
جهاد : بذل جان ،مال وتوان در راه اعتلای اسلام وبر پا داشتن شعائر دین است . و در این زمینه آیه 95 سوره نساء اشاره خوبی شده است
برای جلوگیری از فتنه انگیزی و تجاوز دشمنان ، اسلام حکم جهاد را جعل کرده است . همچنین جهاد در اسلام دائر مدار کرامت انسان ها و پاسداشت امنیت شهروندان است ، و بی جهت به کشور یا افراد تعرض نمی کند و اجازه تعرض هم نمی دهد .
جهاد در فقه حنفی : هو الدعاء الی الدین الحق و قتاله من لم یقبله بالمال و النفس ،( زحیلی، 1418،ج6، ص413)
جهاد در فقه مالکی ، شافعی و حنبلی اینگونه تعریف شده است: بذل الوسع و الطاقه فی قتال الکفار و مدافعتهم بالنفس و المال و اللسان ،( همان، ج6، ص414- عیسی عاشور، 1369،ج2 ،ص 449 )
جهاد در اسلام
جهاد در اسلام به دو بخش ابتدایی و دفاعی تقسیم می شود.
جهاد ابتدایی
در جهاد ابتدایی، مسلمانان به منظور گسترش دین اسلام در سرزمینهای کفر و اعتلای کلمه ی توحید، برقراری احکام اسلامی و نجات انسانها از گمراهی به جهاد برمی‌خیزند ، این حرکت جهادی در پاسخ به حمله و هجوم دشمن صورت نمی‌گیرد، بلکه با هدف عرضه ی دین اسلام به کافران و گسترش این آیین نجات‌بخش در سراسر جهان تحقق می‌پذیرد. در جهاد ابتدایی، هدف مسلمانان اساساً کشورگشایی و تجاوز به حقوق و آزادیهای انسانهای دیگر و گرفتن اموال آنان نیست، بلکه هدف اصلی آنان دعوت مردم به دین اسلام، گسترش حقایق دینی و ترویج شعایر مذهبی ودر نتیجه ندای توحید است.
در برخی آیات قرآن کریم برای جلوگیری از فساد و فتنه دشمن حکم جهاد داده شده است و درباره اصل جواز جهاد ابتدایی فقهای شیعه برآن اتفاق نظر دارند.( مصباح یزدی، 1383 ،ص139) فقهای اهل سنت نیز بعد از استناد به آیات قرآن ، اجماع بر جواز قتال و جهاد ابتدایی دارند ،( عیسی عاشور، 1369، ج2،ص449)
آیاتی که بر جهاد ابتدایی دلالت می کنند عبارتند از :
الف :(کتب علیکم القتال وهو کره لکم) ،( البقره ، 216)
ب :(یا ایها الذین آمنوا قاتلوا الذین یلونکم من الکفار و لیجدوا فیکم غلظة و اعلموا ان الله مع المتقین ).(توبه ،123 )
ای کسانی که ایمان آوردید با کافرانی که نزدیک شما هستند بجنگید تا در شما شدت و درشتی را ببینند که خدا با پرهیزگاران است.
ج :(و قاتلوا المشرکین کافه کما یقاتلونکم کافه و اعلموا ان الله مع المتقین ).(توبه ،36)
با مشرکین همگی به اتفاق هم کارزار کنید همان طور که آنان با شما به اتفاق کار زار می کنند و بدانید خداوند با متقین است
د :( یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم و مأواهم جهنم و بئس المصیر). (توبه ،73 )
اصل جواز جهاد ابتدایی در قرآن بیان شده است ( مصباح یزدی ، 1383، ص128- عیسی عاشور ، 1369، ص449) .
شرائط جهاد ابتدایی در فقه امامیه
1-(وانمایجب الجهاد بشرط الامام العادل او نائبه الخاص و هو المنصوب للجهاد).(شهید ثانی، 1421، ج1،ص217) جهاد ابتدایی در زمان امام عادل یا نائب خاص ایشان واجب است .
2-(ولا یبدأون الاّ بعد الدعا الی محاسن الاسلام و یکون الداعی الامام أو من نصبه ). ( محقق حلی ،1431 ،ج1،ص244) قبل از جنگ باید دشمن را با محاسن و خوبی های اسلام آشنا کنند وبه اسلام دعوت نمایند و دعوت کننده امام یا منصوب از جانب امام باشد .در جهاد ابتدایی به دو نکته اساسی اشاره شده است ، یکی در حضور امام عادل یا نائب خاص باشد و دیگری قبل از جهاد دعوت به اسلام گردد. بنابراین روشن است جهاد با غیر مسلمان است که از اسلام اطلاع ندارد و باید با محاسن اسلام آشنا شوند.
ازشرائط دیگر جهاد ابتدایی : مرد بودن ، بالغ بودن ، عدم عذر شرعی ، آزادبودن، توانایی جسمی داشتن ،رضایت پدر و مادر را داشتن، مگر در صورت واجب عینی که رضایت والدین شرط نیست.( طوسی، 1387، ج5،ص517- حلی ، 1422،ج2، ص107- نجفی،1421، ج21،ص25)
شرائط ترک قتال :
1-( فی ترک القتال و یترک القتال وجوبا : الأمان ... ). (شهید ثانی ، 1421 ،ج1،ص220)
از شرائط ترک قتال امان خواستن دشمن است که در نتیجه جان و مال او حفظ می شود.
2- ( النزول علی حکم الإمام ...). ( همان ، ص221) تسلیم شدن در جنگ باعث حفظ جان و مال دشمن می شود .
3- ( الإسلام حرم قتاله مطلقا ). (همان ، ص221) اگر کسی که کافر یا اهل کتاب باشد ، در حال جنگ یا بعد از اسیر شدن مسلمان شود حرام است او را بکشند . چون هدف از جهاد اسلام آوردن فرد غیر مسلمان یا آشنا شدن او با اسلام است
گروه های تکفیری به هیج یک از مطالب ذکرشده، پایبند نبودند و افرادی که امان بخواهند ، به راحتی می کشند و با اسیران به طرز فجیع برخورد می کنند و جان و مالشان را محترم نمی شمارند.
حکم جهاد ابتدایی : جمهور فقهای شیعه جهاد را واجب کفایی می دانند: (طوسی ، 1380 : ج2، ص2 - حلی ،1431:ج1، ص241 – نجفی، 1421،ج21،ص25)
دلیل وجوب جهاد نزد فقه امامیه به خاطر دفع تجاوز دشمنان است .( حلی ،1431: ج1، 241)
شرائط جهاد ابتدایی در فقه اهل سنت
برای جهاد ابتدایی مشهور فقهای مذاهب اربعه هفت شرط اساسی را بیان می کنند 1- اسلام2- بالغ بودن 3- عاقل بودن 4- حر بودن 5- مرد بودن 6- سالم بودن 7- توان جنگیدن است .( زحیلی ، 1418 ، ج6، 415- عیسی عاشور ، 1369 ، ج2، ص415) اما در برخی موارد در فقه اهل سنت اختلافاتی وجود دارد که بیان می شود:
شرایط دیگر جهاد درفقه مذاهب اربعه
فقه حنفی
جهاد ابتدایی در کنار شروط هفتگانه، در صورت مصلحت اسلام و مسلمانان و وجود حاکم عادل یا فاسق نیز واجب است و اطاعت از حاکم درباب جهاد مانند اطاعت نماز است ،( سرخسی، 1409، ج1،156)
فقه مالکی نیز اطاعت از حاکم واجب است و در صورت عدم اطاعت فرد معصیت کار است .( عوده، 1421، ج2،ص322)
فقه شافعی
اگر کسی نفقه خود و عیالش را ندارد جهاد بر او واجب نیست .( عیسی عاشور، 1369، ج2، ص453)
فقه حنبلی
در کنار شروط هفتگانه بحث داشتن نفقه برای جهاد را شرط می داند و اینکه امام اهل اجتهاد نیز برای فرمان جهاد لازم است ، ( ابن قدامه ، 1405، ج8،ص 347)
حکم جهاد در بین فقهای اربعه اهل سنت
مشهور در مذاهب اربعه اهل سنت جهاد واجب کفایی است :(ابن قدامه،1405،ج10،ص364- الزحیلی، 1418: ج8 ، ص584- عیسی عاشور، 1369، ج2، ص453 ) .
دلیل وجوب جهاد نزد جمهور مذاهب اسلامی اهل سنت (حنفی ها ، مالکی ها و حنابله )به خاطر دفع تجاوز دشمنان است .( رمضان البوطی ، 1420، ص95 )
در مذهب شافعی ها و ابن حزم آندلسی می گویند، دلیل جهاد کفر است .( رمضان البوطی ، 1420، ص95)
آداب جهاد در مذهب شیعه
1-اسلام اجازه نمی دهد با اسیران جنگ به طور غیر انسانی برخورد کنند تا اینکه وضعیت و تکلیف آنها روشن شود (فرازی ،1377، ص124)
2-پیامبر خدا فرمود: سم در سرزمین مشرکان نریزید آب را به روی آنها نبندید ، در جنگ باغ ها ،مزارع و درختان را قطع نکنید . (حر عاملی ، 1416،ج15،ص46)
3- لا تقاتلوهم حتی یبدؤوکم فانکم بحمد الله علی حجه...» (نهج البلاغه ،نامه14)حضرت علی علیه السلام می فرماید : با دشمن جنگ را آغاز نکنید تا آنها شروع کنند زیرا به حمد الهی حجت با شماست ، در جنگ اگر دشمن شکست خورد و پشت به شما کرد او را نکشید چرا که قدرت دفاع ندارند، زخمی ها را نکشید، زنان را آزار ندهید .
4- ... ولاتمثلوا بقتیل و لاتدخلوا دارا ولاتأخذواشیئا من أموالهم إلاماوجدتم فی عسکرهم ولاتهیجوا امرأه بأذی ....(حر عاملی 1416 ،ج15 ،ص95) حضرت علی علیه السلام در روایت طولانی در مورد آداب جهاد می فرماید :کسی را مُثله نکنید وارد خانه های مردم نشوید اموال کسی را به ناحق نگیرید مگر اموالی که در صحنه جنگ به دست آورید و زنان را مورد آزار قرار ندهید.
بنابراین اگر دلیل جهاد ، از میان برداشتن توطئه فتنه گران و دفع تجاوز دشمنان (بقره ،251) باشد نمی توان جهاد را دست آویز قرار داده و دست به ترور و کشتار زنان و کودکان بی گناه زد .
آداب جهاد در اهل سنت
الف : قال رسول الله ؛ اغزوا باسم الله فی سبیل الله قاتلوا من کفر بالله اغزوا و لا تغلوا ولاتغدروا ولاتمثلوا ولاتقتلوا ولیدا.... ( مسلم ، 1420 ، ص778 ) رسول خدا فرمود: با نام خدا و در راه اعتلای کلمه الله به جنگ دشمن خدا بروید اما در اموال و غنیمت خیانت نکنید و کشتگان را مُثله نکنید و کودکان را نکشید .
ب : فانکر رسول الله قتل النساء و الصبیان ، (همان ،ص 782 ) نبی مکرم اسلام از کشتن زنان و کودکان در جنگ نهی کردند.
در منابع اهل سنت نیز از کشتن زنان و کودکان و همچنین مثله کردن افراد نهی شده است ، نکته قابل توجه این است که روایات فریقین اشاره به غیر مسلمان دارد که اسلام اجازه برخورد خشن را با کافر و یا هر غیر مسلمان را نمی دهد اما گروه های تکفیری این نوع اقدامات خشن را با هرکسی که دوست داشته باشند انجام می دهند هرچند طرف مقابل مسلمان باشد و نکته دیگر این که روایات ناظر به جنگ است که برخورد کریمانه را بیان می کند در حالی که گروه های تروریسم تکفیری در جنگ این اقدامات را انجام نمی دهند بلکه هجوم و تجاوز بی دلیل به خاک و خانه های مردم را برای خود مایه سعادت می دانند .
گروه های تکفیری نمی توانند ، رفتارهای خشونت آمیز ، کشتار ، ایجاد رعب و وحشت خود را مستند به جهاد اسلامی کنند ، حتی اگر دلیل جهاد ، کافر بودن طرف مقابل باشد نمی توان به صرف فتوای تکفیری ها به دیگران تعرض کرد مگر در صورت ایجاد فتنه و یا تجاوز باشد . نکته دیگر اینکه درباره معنای کفر ، اسلام و ایمان از دیدگاه شیعه و اهل سنت مطالب بیان شد و غالب افرادی که توسط گروه تروریسم تکفیری کشته می شوند مسلمان و در کشورهای اسلامی هستند که اقدامات آنها برخلاف سنت نبوی و فقه اسلامی است .
فقه حنفی و شافعی
قبل از جهاد با کفار ، اگر اسلام بر آنها معرفی نشده باشد واجب است آنها را دعوت به اسلام کنند ، در صورتی که قبول نکردند جهاد کنند ،( زحیلی،1418، ج6 ،ص420 – شافعی،1410،ج4،ص97)
برای بالابردن روحیه سربازان رجز خوانی در میدان نبرد لازم است،(بیهقی شافعی،1424،ج9،ص153)
فقه مالکی
قبل از جهاد با کفار، واجب است دعوت به اسلام کنند مطلقا ، چه اسلام را شناخته باشند و چه نشناخته باشند ،( زحیلی، 1418، ج6،ص420)
فقه حنبلی
1-قبل از جهاد با کفار، واجب است دعوت به اسلام کنند مطلقا ، چه اسلام را شناخته باشند و چه نشناخته باشند ،( زحیلی ،1418،ج6 ، ص420)
2-جهاد آخرین راه برای ثبت مصالح اسلام و مسلمین است ،(ابن قدامه، 1405،ج10،ص366)
3- جهاد بر پیران ، نابالغ ، دیوانه و نابینا واجب نیست ،(همان ،ص365)
4- برای بالابردن روحیه سربازان رجز خوانی در میدان نبرد لازم است، (بهوتی حنبلی،1418،ج3،ص72)
با توجه به مطالب بیان شده درمنابع فریقین و فقه اسلامی ، آداب و شرایط خاصی برای جهاد ابتدایی بیان شده است که هیچکدام از اقدامات تروریستی در غالب آن قرار نمی گیرد.
جهاد دفاعی
نوع دیگری از جهاد که به آن دفاعی می گویند هنگامی است که دشمنان به ناحیه‌ای از کشور اسلامی حمله کنند، آن وقت بر مسلمانان واجب است در مقابل هجوم آنان از سرزمین، دین، شرف وناموس خود دفاع کنند و برای حفظ آنها از مال و جان خود دریغ نورزند. در جهاد دفاعی ، حتی بچه‌هایی که به تکلیف نرسیده‌اند اما توانایی دفاع دارند و نیز زنان که در شرایط عادی جهاد از ایشان برداشته شده است، باید در حد توان خود در دفاع شرکت کنند. درجهاد دفاعی اذن و اجازة حاکم شرع لازم نیست و مسلمانان نباید در شرایط حساس هجوم دشمن منتظر اجازة ولی باشند.
دفاع در مذهب شیعه
مشروعیت دفاع در کلام خداوند
قرآن کریم میفرماید:
(... ولو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض ولکن الله ذوفضل علی العالمین (. (بقره ،251)
اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله ی بعضی دیگر دفع نمی‌کرد، زمین تباه می‌شد، ولی خدا بر جهانیان فضل و کرم خویش را ارزانی می‌دارد اصل فطری بودن انسان تشکیل اجتماع است و مسأله دفاع اصلی است فطری که آیه اشاره به آن دارد .(طباطبایی ،1383،ج2،ص446)
برخی شرایطی که در جهاد ابتدایی وجود دارد در جهاد دفاعی مطرح نیست ، زیرا هدف از این جهاد، دفاع هر چه سریعتر و بیشتر از مبانی اسلام ، آبرو ، شرف جامعه ی اسلامی ، جان ، مال و مسلمانان است. ولی در جهاد دفاعی شرایط آسانتر است تا عده ی بیشتری از مردم را شامل شود و مسلمانان با تمام امکانات و نیروی خود از دین، جان، ناموس و سرزمین خود در برابر دشمنان و یا هرکس دیگر، دفاع کنند .( و یجب الدفع علی القادر سواء ٌ الذکر و الاُنثی و السلیم و الأعمی و المریض و العبد و غیرهم ). (شهید ثانی ،1421 ،ج1 ،ص217 )
دفاع در فقه اهل سنت
مذهب حنفی
1-اگر متجاوز از پشت مانع یا رود یا دیوار یا در، قصد تجاوز به کسی را داشته باشد، به گونه ای که عقلاً امکان تجاوز وجود نداشته باشد، وی حق ندارد دفاع کند.( سرخسی حنفی ،1414، ج8 ، ص 625)
2- اگرانسان مورد تهدید خطر و تجاوزی واقع شود، حق دفاع دارد؛ خواه منشأ خطر مرد باشد یا زن، آزاد باشد یا بنده، مسلمان باشد یا کافر، صغیر باشد یا کبیر، عاقل باشد یا دیوانه. همچنین ممکن است منشأ خطر حیوان باشد، مانند شتر مهاجم و سگ هار و مانند آن. (طوری حنفی ،1421،ج8،ص344)
مذهب مالکی
1-اگر مدافع بدون مشقت قادر باشد با خانواده و مالش از چنگ متجاوز فرار کند، حق ایراد جرح به او را ندارد؛ چه رسد به اینکه متجاوز را بکشد.( دسوقی مالکی ،1409،ج4،ص357)
2- مدافع باید مهاجم را به تدریج با عمل سبک تر دفع کند و آن گاه اگر از تجاوز خود دست برندارد، او را بکشد ،( همان ،ص357)
مذهب شافعی
1- اگرانسان مورد تهدید خطر و تجاوزی واقع شود، حق دفاع دارد؛ خواه منشأ خطر مرد باشد یا زن، آزاد باشد یا بنده، مسلمان باشد یا کافر، صغیر باشد یا کبیر، عاقل باشد یا دیوانه. همچنین ممکن است منشأ خطر حیوان باشد، مانند شتر مهاجم و سگ هار و مانند آن.(مالک شافعی،1401، ج2، ص749)
2- شخص حق دارد هر مهاجمی را، مسلمان باشد یا کافر، آزاد باشد یا بنده، مکلف باشد یا غیرمکلف، از تجاوز به حق محترم مثل نفس، عضو، ناموس و مال ـ اگرچه اندک باشد ـ باز دارد. همچنین شخص می تواند مهاجم را از تجاوز به آنچه به او اختصاص دارد ،دفع نماید (شربینی شافعی، 1387،ج4،ص194)
3- گر فرد مسلمانی در مکانی به کسی حمله کند و درها بسته باشد و توان دفاع و راه فراری وجود نداشته باشد جز اینکه به وسیله شمشیر یا چیز دیگری که نزد اوست از خود دفاع کند، آن کس می تواند متجاوز را با شمشیر مضروب سازد و از هتک حرمت خویشتن که خداوند حرام کرده است جلوگیری کند.(شافعی مکی ،1410، ج6،ص177)
4- مدافع در صورتی که بتواند، باید مهاجم را به طور تدریجی با عمل سبک تر دفع کند. (رملی شافعی،1404،ج7، ص178)
مذهب حنبلی
1- اگرانسان مورد تهدید خطر و تجاوزی واقع شود، حق دفاع دارد؛ خواه منشأ خطر مرد باشد یا زن، آزاد باشد یا بنده، مسلمان باشد یا کافر، صغیر باشد یا کبیر، عاقل باشد یا دیوانه. همچنین ممکن است منشأ خطر حیوان باشد، مانند شتر مهاجم و سگ هار و مانند آن،(ابن قدامه، 1405،ج9،ص162)
2- اگر حیوان یا انسانی به زن، فرزند و مال کسی ـ اگرچه کم باشد ـ حمله کند، خواه در منزل باشد یا خارج منزل، آن کس می تواند مهاجم را به آسان ترین طریقی که ظن غالب دارد، دفع کند. (همان ، ص162)
3 - اگر به نفس، مال یا ناموس کسی تعرض شود اگر امکان فرار یا پناه بردن و مانند آن وجود دارد، حق دفاع ندارد. (ابن قدامه ، 1425 ، ج3،ص505)
در مذهب فقهی اهل سنت در شرط دفاع مشهور است ، در صورت دفع خطر متجاوز، موضوع دفاع منتفی است چرا که اگر متجاوز از تجاوز منصرف شود یا فرار کند، مدافع حق ندارد بر او جنایتی وارد سازد و اگر چنین کند ضامن است. دلیل این فتوا، این است که دفاع برای دفع تجاوز است و با فرار یا انصراف متجاوز، موضوعی برای دفاع باقی نمی ماند. (زیلعی حنفی،1413، ج6، ص110 - شافعی ، 1410، ج6،ص31-ابن قدامه حنبلی، 1405،ج9،ص169)
همچنین در مقابل تهاجم دشمن ایستادگی کردن خود نوعی از جهاد است،( زحیلی،ج1،ص95)
بنابراین با استفاده از بیان فقهای اسلام درآداب جهاد دفاعی، بدست می آید جهاد دفاعی نیز قاعده و احکام خود را دارد و افراد باید رعایت انصاف و حفظ جان خود و دیگری را داشته باشند و جان و مال مردم به طور عام در اسلام محترم است و هیچ کس حق ندارد بدون دلیل شرعی و عقلی به جان و مال دیگران تعرض کند.
یافته های تحقیق
اسلام دین رحمت ، کرامت ، عدالت و خواهان امنیت در جامعه اسلامی و نیز برای همه جهانیان است و پیامبرش را رحمت برای عالمیان معرفی کرده است . اسلام جهاد را به عنوان یک امر الهی و مقدس که در آن فی سبیل الله بودن شرط و مورد تأکید است جعل کرد تا به دور از ظلم وفساد و احترام گذاشتن به جان و مال دیگران برای بسط و گسترش ندای توحید و دعوت به اسلام ناب تلاش نمایند و برای مقابله با ظلم و تجاوزگری و ایستادگی در برابر سلطه گران همت گمارند ، وبا روش صلح و عزت ، نه خشونت ، برای معرفی اسلام قدم بردارند ، تا توطئه دشمنان و تروریسم جهانی را خنثی کنند چرا که تروریسم جهانی با حمایت همه جانبه و تمام عیار خود از گروه های تکفیری ، که بویی از انسانیت نبرده و به راحتی حکم به قتل و غارت مردم اعم از زنان و کودکان را می دهند و احکام الهی را زیر پا می گذارند وبه دروغ خود را مدعیان نجات بخش اسلام می دانند در حالی که اقدامات آنها هیچ گونه مطابقتی با فقه اسلامی نداشته و در نوشتار حاضر مورد نقد قرار گرفته است و در ادامه به طور مجزا و به تفکیک مذهب خمسه از منظر فقهی ، شرایط و آداب جهاد بیان شد . و در نتیجه روشن گردید، رفتارهای خشونت آمیز تروریسم در کشتن دیگران و ایجاد رعب و وحشت نمی تواند منطبق با جهاد اسلامی باشد و همچنین دلالتی با سنت نبوی و آموزهای پیامبر رحمت ندارد و اقدامات آنها از نظر فقه اسلامی مردود و حرام است .
قرآن
نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی
.ELGA القیروانی ، ابن ابی زید ، 1996، رساله القیروانی ، شرح محمد عز الدین الغربانی ، فالینا- مالت، منشورات.
ابراهیم، محمد زکی، 1425، قضایا الوسیله و القبور فی وضوء سماحه الاسلام ،احیاء التراث الصوفی ، قاهره .
ابن بابویه (شیخ صدوق) ، ابو جعفر محمد بن علی ،1417،الاعتقادات فی دین الامامیه ،نشر تبیان، قم .
ابن تیمیه ،احمد ابن الحلیم ، 1425، مجموع فتاوی ، چاپ دار الافتاء ، ریاض
ابن فارس ، 1404 ، معجم مقایس اللغه ، مکتبه الاعلام الاسلامی ، بیروت .
ابن قدامه ، . 1405 ، المغنی، دار االفکر ، بیروت.
______ ، 1425، المقنع، دارالکتب العلمیه، بیروت.
ابن منظور ، محمد بن مکرم ، 1408 ، لسان العرب، دارالفکر ، بیروت .
الاثری، ابی بکر، 1435، وعد الله، چاپ اول، بی نا، الغرباء للإ علام.
اردبیلی ، محمد علی ،1381، مفهوم تروریسم ، مرکز مطالعات توسعه قضایی و دانشکده علوم قضایی، تهران .
ازهری ، محمد با احمد ، 1422، تهذیب اللغه ، تحقیق دکتر ریاض زکی قاسم ، دار المعرفه ، بیروت .
ایجی ، عضدالدین ، 1325، المواقف ، شرح علی بن محمد جرجانی ، مصحح حلبی نعسانی ، نشر الشریف الرضی ، قم .
آقا بخشی ، علی ، 1378 ، فرهنگ علوم سیاسی ، نشر چاپار ، تهران .
آندرو ، بوسا ، 1375، بزهکاری بین المللی ، ترجمه نگار رخشان ،گنج دانش ، تهران .
بابایی ، علی ،1365 ، فرهنگ علوم سیاسی ، نشر ویس ، تهران .
بخاری ، ابی عبدالله محمد بن اسماعیل ، 1422، صحیح بخاری( الجامع الصحیح)، دار احیاء التراث العربی ، بیروت لبنان .
برجی، یعقوب علی، تروریسم از نگاه فقه،پژوهشگاه حکمت و فلسه اسلامی ، شماره 3و4، ص 2 تا 25، پاییز و زمستان سال 1381
بهوتی حنبلی،1418، کشاف القناع، دارالکتب العلمیه، بیروت.
بیقهی، احمد، 1424، السنن الکبری، دارالکتب العلمیه،بیروت.
تمیمی ، عبد الرحمن الواحد بن عبد العزیز ،1422، اعتقاد الامام المنبل ابی عبد الله احمد بن حنبل ، محقق علی ابن منذر ، دار الکتب العلمیه، بیروت .
توماس هیغهامر ، 2013 ، الجهاد فی السعودیه ، ترجمه امین الایوبی ، قصه تنظیم القاعده فی الجزیره العرب ، بیروت .
جبعي عاملي)شهيد ثاني،1379، الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشـقيه دفتر تبلیغات اسلامی، قم.
جزیری ، عبد الرحمان ، 1419 ، الفقه علی المذاهب الاربعه ، دارالکتب العلمیه، بیروت .
جوهری ،1407 ، الصحاح تاج اللغه ، دارالعلم للملایین ، بیروت .
حر عاملی ، محمد حسن ، 1414 ، وسائل الشیعه ، آل البیت لاحیا التراث ، قم .
حربی ، ممدوح، 1430، مجمل عقائد الشیعه فی میزان اهل السنه الجماعه ،مکتبه عباد الرحمان ، قاهره .
الحصفکی ،1423، الدر المختار ، دارالفکر،بیروت.
حلی ( علامه ) حسن بن یوسف ، 1422 ، تحریر الاحکام ، موسسه امام صادق علیه السلام ، قم.
________________ ، 1389 ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، ترجمه علی شیروانی ، نشر دار العلم ، قم.
حلی ( محقق ) نجم الدین جعفر بن الحسن ، 1431 ، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، نشر فقاهت ، قم .
خمیس ، محمد بن عبد الرحمن ،1419 ، الشرح المیسر علی الفقهین الاسط و الاکبر المنسوبین لابی حنیفه ، نشر فرقان ، امارات – عجمان .
دسوقی مالکی،1409،حاشیه علی الشرح الکبیر،دارالاحیاالتراث العربی ، بیروت.
راغب اصفهانی ، حسن بن محمد ،1426 ، مفردات الفاظ القرآن ، مصحح صفوان عدنان داودی ، دار الشامیه ، بیروت .
رمضان البوطی ، محمد سعید ، 1420 ، الجهاد فی الاسلام ، دارالفکر ، دمشق .
رملی شافعی، 1404، نهایه المحتاج، دارالفکر ، بیروت.
الزحیلی ، وهبه ، 1418 ، الفقه الاسلامی وادلته ، دارالفکر، بیروت .
سرخسی، شمس الائمه،1409،شرح السیر الکبیر،دارالکتب العلمیه،بیروت.
_____________،1414،المبسوط،دارالمعرفه،بیروت.
شافعی مکی،1410،الام،دارالمعرفه،بیروت.
شاملو احمدی ، محمد حسین ، 1380 ، فرهنگ اصطلاحات و عناوین جزایی ، نشر دادیار ، اصفهان .
شربینی شافعی،1387،مغنی المحتاج،نشر تبیان، قم.
شطی حنبلی، حسن،1997، النقول الشرعیه فی الرد علی الوهابیه، تحقیق حسام حسن ، دار غار حراء،دمشق .
شیخ الاسلامی ، عباس ، علی رضا حجت ، 1380 ، تروریسم بین الملل ، مجله تخصصی الهیات و حقوق دانشگاه علوم اسلامی ، شماره 2 زمستان ، مشهد
طباطبایی ، محمد حسین ، 1383 ، تفسیر المیزان ، ترجمه محمد باقر موسوی ، انتشارات اسلامی ، قم
طرطوسی ، ابو بصیر،1436، الشیعه الروافض طائفه الشرک و رده ، بی نا .
طوری القادری حنفی،1421،تکمله البحرالرائق،دارالکتب العلمیه، قم.
طوسی ، محمد بن حسن، 1387، التبیان فی التفسیر القرآن ، نشر آل البیت، چاپ اول، قم.
_____________،1380، المبسوط، جامعه المدرسین، قم.
العاملی ، زین الدین بن علی(شهید ثانی)، 1409 ، حقائق الایمان ، مکتبه آیت الله مرعشی نجفی ، قم .
عوده،عبدالقادر،1421،التشریع الجنائی الاسلامی،دارالکتب العربی،بیروت.
فرازی ، صادق ، و همکاران ،1777، جهاد ودفاع در اسلام ، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، تهران.
فیروز آبادی ، محمد بن یعقوب ،1415، قاموس المحیط، منشورات محمد علی بیضون ، دارالکتب العلمیه ، بیروت
فیومی ، احمد بن محمد ، 1414، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر ، مؤسسه دارالهجره ، قم .
قربان نیا ، ناصر ، مواجهه با تروریسم ، مجله‌نامه مفید، شماره 43 ،، ص 141 تا 168، مرداد 1383 .
قرشی بنابی ، علی اکبر ،1367، قاموس القرآن ، دار الکتب الاسلامیه، تهران
القرطبی ، محمد بن احمد ، 1418، الجامع لاحکام القرآن ، دار احیا التراث العربی، بیروت .
قریشی بنابی،1367،قاموس القرآن، دارالکتب الاسلامیه،قم.
کلینی ، محمد بن یعقوب ، 1407 ، الکافی ، دارالکتب الاسلامیه ، تهران .
مالک ابن انس شافعی،الموطأ،دار الاحیا التراث العربی،بیروت.
مبلغی ، عبدالمجید ، 1389 ، درآمدی بر تروریسم پژوهی ، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ، قم .
مسلم بن حجاج الفشیری النیسابوری ، 1422 ، صحیح مسلم ، دار احیاء التراث العربی، بیروت .
مصباح ، مصطفی،1990 ، الارهاب ، نشر جامعه قاریونس ، بنغازی - لیبی .
مصباح یزدی، محمد تقی، 1389 ، خدا شناسی، تحقیق و بازنگری امیر رضا اشرفی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره )، ______________، 1383، جنگ و جهاد در قرآن، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره )، قم
مک لین ، ایان ، 1395، فرهنگ لغت علوم سیاسی آکسفورد ، ترجمه حمید احمدی ، نشر میزان ،تهران .
مناوی ، عبد الرؤف ، 1356، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، نشر المکتبه التجاریه الکبری ، مصر .
موسوی ، علی بن حسین( سید مرتضی ) ، 1304 ، الذخیره فی علم الکلام ، جامعه مدرسین ، قم .
میر محمد صادقی ، حسین ، 1381، تروریسم رسانه ای ، مرکز مطالعات و توسعه قضایی و دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری ، تهران
نجفی ، محمد بن حسن ،( صاحب جواهر )،1421 ، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت .
نووی شافعی ، یحیی بن شرف ، 1392 ، شرح النووی علی صحیح مسلم ، دار احیا التراث العربی ، بیروت .