یأجوج و مأجوج: تحولاتِ شناختى مسلمانان درباره زیستگاه آنان تا دوره مغول
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - عضو هیأت علمى بنیاد دایرة المعارف اسلامى، تهران، ایران
2 - دانشجوى ایرانشناسى تاریخى، دانشگاه شهید بهشتى، تهران، ایران
کلید واژه: یأجوج و مأجوج, مغول, سنت جغرافیایی, سَدّذوالقَرنَین,
چکیده مقاله :
داستان قوم یأجوج و مأجوج و خروج فرجامین و هولناک آنان، در سنت دینی اسلامی جایگاه ویژه ای دارد، از این رو جغرافی نویسان و مورخان مسلمان نیز تمایل داشتند که مکان و موقعیت این قوم را که بر اساس روایت‌های دینی در بخشی از این جهان مسکن دارند، به دست دهند. در این میان، متغیر اوضاع و شرایط تاریخی در مکان یابی یأجوج و مأجوج از اهمیت بسیار برخوردار بود. در پژوهش حاضر با استفاده از روش تاریخی-تحلیلی و از طریق بازخوانی و برآورد اطلاعات منابع پیش و پس از حمله مغول، نحوه تأثیرگذاری مؤلفه‌های تاریخی و فرهنگی دوره مغول بر پندار مسلمانان درباره موقعیت جغرافیایی یأجوج و مأجوج بررسى شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که هرچند اغلب منابع تا پیش از حمله مغول، مکان زندگی یأجوج و مأجوج را منطبق بر زیست‌بوم اصلی قوم مغول در نظر می گرفتند، در دوره پس از حمله مغول، به سبب افزایش دانش جغرافیایی مسلمانان، این دو از هم تفکیک شدند و سرزمین یأجوج و مأجوج در مناطق دورتر و ناشناخته آن‌سوی زیست‌بوم مغولان مکان یابی گردید.
The story of Gog and Magog and their final and dreadful exodos has a prominent aspect in the Islamic religious traditions. Thus, Muslim geographers and historians sought to locate their whereabouts, which according to religious narratives are to be found somewhere in this world. Meanwhile, the variable of historical situation and circumstances played a significant role in locating the whereabouts of the Gog and Magog. Using a historical analytical method and through a reexamination of the sources which related to before and after the Mongol invasion, the present paper studies the impact of the Mongol invasion on the Muslim perception of the Gog and Magog's geographic location. Although most of the sources consider probable that the whereabouts of the Gog and Magog was in the lands of the Mongolian tribes, increasing the geographic knowledge of the Muslims after Mongol invasion led them to distinguish between the two realms. Hence, the land of the Gog and Magog was located in lands far and beyond the lands of the Mongols. References Abī Dāwūd, Sulaymān, Musnad Abī Dāwūd, Revised by Muḥammad b. ʿAbd al- Muḥsin al- Turkī, (1st ed.), 4 Chapters, Egypt, Dār Hadjir, 1419 AH/ 1998 AD. Abu al- Fidāʾ, Ismāʿīl b. ʿAlī, Taḳwīm al- Buldān, Cairo, Maktaba al- Thaḳāfiyya al- Dīniyya, 2007 AD/ 1427 AH. Ashtiani, Abbas Eqbal , Tārīkh- i Mughūl, (8th ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1384/ 2005. Baghdādī, Ṣafī al- Dīn ʿAbd al-Muʾmin b. ʿAbd al- Ḥaḳḳ, Maraṣid al- IṭṭilaAlā Asmā al- Amkina wa al- Biḳā,Revised by Alī Muḥammad Badjāwī, 3 Chapters, Beirut, Dār al- Djīl, 1412 AH/ 1991 AD. Bakrān, Muḥammad b. Nadjīb, Djahān- Numā, Revised by Mohammad-Amin Riahi, Tehran, Ebne Sina Library, 1342/ 1963. Bakri, Abdallāh b. ʿAbd al ʿAzīz, al- Masālik wal- mamālik, Revised by Van Leeuwen & André Ferré,2 Chapters, Beirut, Dār al- Maghrib al- Islāmī, 1922/ 1300. Balʿamī, Abū ʿAlī, Tārīkh- Nāma- yi Ṭabarī, Revised by Mohammad Roshan, Tehran,Surūsh- Alburz, , 1378/ 1999. Bīrūnī, Abū Rayḥān Muḥammad b. Aḥmad, Āthār al- Bāḳiya An al- Ḳurūn al- Khāliya, Revised by Parviz Azkaei, Tehran, Mīrāth- i Maktūb, 1380/ 2001. Bosworth, C.E, “YADJUDJ WA-MADJUDJ”, The Encyclopaedia of Islam, 2edition, vol XI (11), Leiden, Brill, 2002. Dānī, ʿUthmān b. Saʿīd, al- Sunnan al- Wārida fī al- Fitan wa Ghawāilihā wa al- Sāa wa Ashratihā, Revised by Rezaʾ Allāh b. Muḥammad Idrīs al- MubārakFūrī, (1st ed.), al- Riyadh, Dār al- ʿĀṣimat, 1416 AH/ 1995 AD. Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dāwūd, Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir wa Djamāl al- Dīn Shīāl, Qom, Manshūrāt al- Raḍī, 1368/ 1989. Djūzdjānī, Minhādj al- Dīn Sirādj, Ṭabaḳāt- i Nāṣirī, Revised by ʿAbd al- Ḥay Ḥabībī, Tehran, Dunyā- yi Kitāb, 1363/ 1984. Donzel, E. & Schmidt, A., Gog and Magog in Early Syriac and Islamic Sources, Brills Inner Asian Library )vol.22), London, Brill, 2009. Haft Kishwar yā Ṣūrat al- Aḳālīm, Revised by Manouchehr Sotodeh, Tehran, Bunyād Farhang- i Iranī, 1353/ 1974. Hudūd al- Ālam min al- Mashriḳ Alā al- Maghrib, Revised by Manouchehr Sotodeh, Tehran, Ṭahūrī, 1362/ 1983. Ibn Abd al- Hādī al- Maḳdisī, Muḥammad b. Aḥmad, Faḍāil al- Shām, Revised by Ādil Ibn Sad, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyyat, 1422 AH/ 2001 AD. Ibn ʿArabī, Muḥyi al- Dīn, Muḥāḍarāt al- Abrār wa Musāmarāt al- Akhyār, Revised by Muḥammad ʿAbd al- Karīm, Beirut, Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya, 1422 AH/ 2001 AD. Ibn ʿArabshāh, Aḥmad b. Muḥammad, Fākihat al- Khulafā wa- Mufākahat al- Ẓurafā, Revised by Ayman ʿAbd al- Djabbār al- Djīrī, Cairo, Dār al- Āfāḳ al- ʿArabiyya, 1421 AH/ 2000 AD. Ibn ʿAsākir, ʿAlī b. Ḥasan, Tarikh madīnat Dimashḳ, Revised by ʿAlī Shīrī, 80 Chapters, Beirut, Dār al- fikr, 1994 AD/ 1415 AH. Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Muḥammad, al-Kāmil fī al- Tārikh, Beirut, Dār al- Ṣadir, 1385 AH/ 1965 AD. Ibn Baṭṭūṭa, Muḥammad b. ʿAbdallāh, Riḥla-yi Ibn Baṭṭūṭa, Revised by ʿAbd al- Hādī Tāzī, Riyadh, Akādimiyyat al- Mamlakat al- Maghribiyyat, 1417 AH/ 1996 AD. Ibn Faḍl Allāh ʿUmarī, Aḥmad b. Yaḥyā, Masālik al- Abṣār wa mamālik al- amṣar,27 Chapters, (1st ed.), Abu Dhabi, al- Madjmaʿ al- Thaghāfī, 1424 AH/ 2003 AD. Ibn Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, ʿĀlam al- Kutub, Beirut, 1416 AH/ 1995 AD. Ibn Ḥanbal, Abū ʿAbdallāh Aḥmad b. Muḥammad, Musnad al- Imām Aḥmad b. Ḥanbal, Revised by Shuʿayb al- arnaʾūt & ʿĀdil Murshid & Akharūn (1st ed.), Mūasisat Risālat, 1421 AH/ 2000 AD. Ibn Ḥawḳal,Abī al- Ḳāsim b. Ḥawḳal Naṣībī, Ṣurat al- Arḍ, Beirut, Dār Ṣādir,1938/ 1316. Ibn Khurdadhbih, ʿUbaydallāh b. ʿAbdallāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Beirut, Dār Ṣādir, Ofsted Leiden, 1992/ 1370. Ibn Mādja, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. Yazīd, Sunnan Ibn Mādja, Muḥammad Fu’ād ʿAbd al- Bāḳī, 2 Chapters, Dār Iḥyāʾ al- Kutub al- ʿArabiyya- Fayṣal ʿĪsā al- Bābī al- Ḥalabī, (Und.). Ibn Rusta, Aḥmad b. ʿUmar, al- alāḳ al- Nafīsa, Beirut, Dār Ṣādir, 1892/ 1270. Ibn Wardī, Sirādj al- Dīn ʿUmar b. Muẓaffar, Kharīdat al- Adjāib wa Farīdat al- Gharāib, Revised by Anwar Maḥmūd Zanatī, Cairo, Maktaba al- Thaḳāfat al- Dīniyya, 1428 AH/ 2007 AD. Ibn Waṣīf Shāh, Ibrāhīm, Mukhtaṣar Adjāib al- Dunyā, Revised by sayyid Ḥasan Kasrawī, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1421 AH/ 2000 AD. Iṣṭakhrī, Ibrāhīm b. Muḥammad, al- Masālik wa al- Mamālik, Revised by Aḥmad b. Sahl Abūzayd, Beirut, Dār Ṣādir, 1927/ 1305. Gardīzī, Abī Saʿīd ʿAbd al- Ḥay b. Ḍaḥḥāk, Zayn al- Akhbār, Revised by ʿAbd al- Ḥay Ḥabībī, Tehran, Dunyā- yi Kitāb, 1363/ 1984. Ghorashi, Amanollah, Iran Nāmak, Tehran, Hermes publications, 1380/ 2001. Ḳazwīnī, Zakariyyāʾ b. Muḥammad, Āthār al- Bilād wa Akhbār al- ʿIbād,Beirut, Dār al- Ṣadir, 1998/ 1376. Ibid, ʿAdjāʾib al- Makhlūḳāt wa- Gharāib al- Mawdjūdāt, Revised by Muḥammad b. Yūsuf Ḳāḍī, Cairo, Maktaba al- Thaḳāfiyya al- Dīniyya, 2006/ 1384. Ḳurṭubī, Abū ʿAbdallāh Muḥammad, al- Djāmi li- Aḥkām al- Ḳurān (Tafsīr al- Ḳurṭubī), Revised by Aḥmad Baradūnī & Ibrāhīm Aṭṭafayyash, Cairo, Dār al- Kutub al- Miṣriyya, 1384 AH/ 1964 AD. Maḳatil b. Sulaymān, Tafsīr- i Maḳātil b. Sulaymān, Revised by ʿAbdallāh Maḥmūd Shaḥāta, Beirut, Dār al- iḥyāʾ al- turāth al-ʿArabiyya, 2002 AD/ 1423 AH. Maḳdisī, Mutahhar b. Ṭāhir, Āfarīnish wa Tārīkh, Trans. Mohammad-Reza Shafiei Kadkani, Tehran, Intishārāt- i Āgah, 1374/ 1995. Ibid, al- Bad wa l- Tarīkh, Maktaba al- Thaḳāfa al- Dīnīyya, (Und.). Maḳrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, al- Mawāiẓ wa al-Itibār Fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa l- Āthār, Revised by Aīman Fawād Sayyid, London, Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1422 AH/ 2001 AD. Marwazī, Abū ʿAbdallāh Nuʿaym b. Ḥammād, Kitab al- Fitan, Revised by Samīr Amīn al- Zuhayrī, (1st ed.), Cairo, Maktaba al- Tawḥīd, 1412 AH/ 1991 AD. Muslim b. al- Ḥadjdjādj, Ṣaḥīḥ- i Muslim, Revised by Muḥammad Fawād ʿAbd al- Bāḳī, Dār Iḥyā al- Turāth al- ʿArabī, (Und.). Muḳaddasī (Maḳdisī), Shams al- Dīn Abī ʿAbdallāh, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Marifat al- Aḳālīm, Beirut, Dār Ṣādir, (Und.). Mustawfī, Hamdallāh, Tarikh-i Guzida, Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran, Amīr Kabīr, 1985/ 1364. Nasāʾī, Abū ʿAbd al- Raḥman Muḥammad, al- Sunnan al- Kubrā, Revised by Ḥasan ʿAbd al- Munʿim Shalabī, ( 1st ed.), Beirut, .), Muʾassasat al-Risalah, 1421 AH/ 2000 AD. Nasawī, Shihāb al- Dīn Muḥammad, Nafthat al- Maṣdūr, Revised by Amir-Hoseyn Yazdgerdi, Tehran, Nashr- i Wīrāstār, 1370/ 1991. Rāzī, Fakhr al- Dīn Abū ʿAbdallāh Muḥammad, Mafātiḥ al- Ghayb( Tafsīr al- Kabīr), ( 3rd ed.), Beirut, Dar al-Ihyaʾ al – Turath al-ʿArabī, 1420 AH/ 1999 AD. Shāfʿī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Aḥmad, al- Wasīṭ Fī Tafsīr Ḳurān al- Madjīd, Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawdjūd wa Ākharīn, (1st ed.), Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1415 AH/ 1994 AD. Shabānkārihʾī, Muḥammad b. ʿAlī b. Muḥammad, Madjma al- Ansāb, Revised by Mīr Hāshim Muḥaddith, Tehran, Amīrkabīr, 1381/ 2002. Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Djāmi al- Bayān fī Tawīl al- Ḳurān , Revised by Aḥmad Muḥammad Shākir, (1st ed.), Muʾassasat al-Risalah, 1420 AH/ 1999 AD. Ibid, Tarīkh al- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad abū l- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Rawāal- Turāth al- Arabī, 1387 AH/ 1967 AD. Ṭabbākh, Muḥammad Rāghib, Dhul- Ḳarnayn wa Sadd al- Ṣīn Man Huwa Wa ayn Huwa, Kuwait, Dār Ghirās, 1421 AH/ 2000 AD. Ṭanṭāwī Djawharī, “Yādjūdj wa Mādjūdj Hamān Tatar wa Mughūl Ast”, Trans. al- Hilāl, Armaghān, Vol.14, No.9, November 1933/ 1312. The Torah, The Five Books of Moses, A New JPS Translation of The Holy Scriptures according to the Masoretic text, 3d ed, Skokie, Illinois, Varda Books, 2001. Tirmidhī, Muḥammad b. ʿĪsā, Sunan al- Tirmidhī, Revised by Aḥmad Muḥammad Shākir & Muḥammad Fawād ʿAbd al- Bāḳī & Ibrāhīm ʿAtwah ʿAwaḍ, (2nd ed.), 5 Chapters, egypt, Shirkat Maktabat wa Maṭbʿat Muṣṭafā al- Bābī al- Ḥalabī, 1395 AH/ 1975 AD. Tregelles, S., P., The Book of Revelation in Greek Edited from Ancient Authorities, New York, Cambridge University Press, 2009. Tuell, S., Ezekiel, Michigan, Baker Books, 2009. ʿUnṣūr al- Maʿālī, Kay Kāʾūs b. Iskandar, Ḳābūs- Nāma, Revised by Gholamhossein Yousefi, Tehran, Intishārat- i ʿIlmī wa Farhangī, 1383/ 2004. Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿḳūb, Tarīkh al- Yaūbī, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.). Yāḳūt Hamawī, Yaʿḳūb b. ʿAbdullāh, Mudjam al-buldān, Beirut, Dār ṣādir, 1995 AD/1415 AH. Zamakhsharī, Abū ʾl- Ḳāsim Maḥmūd, al- Kashshaf an Ḥaḳāyiḳ Ghawāmiḍ al- Tanzīl wa Uyūn al- Aḳāwīl fī Wudjūh al- Tawīl,Revised by ʿAbd al- Razzāḳ al- Mahdī, 4Chapter, Beirut, Dar al-Ihyaʾ al – Turath al-ʿArabī, (Und.). Zuhrī, Abūbakr ʿAbdallāh Muḥammad b. Abībakr, al- Djughrāfiya, Revised by Muḥammad Ḥadjdj Ṣādiḳ, Trans. Hosein Gharechanloo, Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance, 1382/ 2003.
کتابشناسى آشتیانى، عباس اقبال، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، 1374ش. ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن على بن محمد، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار الصادر، 9335ه. ابن بطوطة، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطة، تصحیح عبدالهادى تازى، ریاض، اکادیمیة المملکة المغربیة، 1412ه. ابن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند اإلمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعیب األرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، الطبعة االولى، مؤسسة الرسالة، 1421ه. ابن حوقل، ابى القاسم بن حوقل النصیبى، صورة االرض، بیروت، دارصادر، 1337م. ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، افست لیدن، 1332م. ابن رستة، احمد بن عمر، االعالق النفیسة، بیروت، دار صادر، 1732م. ابن عبدالهادى المقدسى، محمد بن احمد، فضائل الشام، تصحیح عادل ابن سعد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ه. ابن عربشاه، احمد بن محمد، فاکهة الخلفاء و مفاکهة الظرفاء، تصحیح ایمن عبدالجبار البحیرى، قاهرة، دار االفاق العربیة، 1421ه. ابن عربى، محیى الدین، محاضرة االبرار و مسامرة االخیار، تصحیح محمد عبدالکریم النمرى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1422ه. ابن عساکر، على بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق على شیرى، 73 جزء، بیروت، دار الفکر، 1411ه. تحوال ت شناختى مسلمانان درباره زیستگاه آنان تا دوره مغول /32 یأجوج و مأجوج: ابن فضل الله عمرى، احمد بن یحیى، مسالک االبصار فى ممالک االمصار، 22 جزء، ابوظبى، المجمع الثقافى، 1424ه. ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادى، بیروت، عالم الکتب، 1416ه. ابن ماجة، أبو عبد الله محمد بن یزید، سنن ابن ماجة، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقى، 2 جزء، دار إحیاء الکتب العربیة - فیصل عیسى البابى الحلبى. ابن وردى، سراج الدین عمر بن مظفر، خریدة العجائب و فریدة الغرائب، تصحیح انور محمود زناتى، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1427ه. ابن وصیف شاه، ابراهیم، مختصر عجائب الدنیا، تحقیق سید حسن کسروى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1421ه. ابوالفداء، اسماعیل بن على، تقویم البلدان، قاهرة، مکتبة الثقافیة الدینیة، 2332م. ابى داود، سلیمان، مسند أبى داود الطیالسى، تحقیق الدکتور محمد بن عبد المحسن الترکى، الطبعة االولى، 4 جزء، مصر، دار هجر، 1413م. اصطخرى، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، تصحیح احمد بن سهل ابوزید، بیروت، دارصادر، 1322م. بغدادى، صفى الدین عبدالمؤمن ابن عبدالحق، مراصد االطالع على اسماء االمکنة و البقاع، تصحیح على محمد بجاوى، 3 جزء، بیروت، دار الجلیل، 1412ه. بکرى، عبدالله بن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، آدریان فان لیوفن و اندرى فیرى، 2جزء، بیروت، دار الغرب االسالمى، 1322م. بکران، محمد بن نجیب، جهان نامه، به کوشش محمد امین ریاحى، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1342ش. بلعمى، ابوعلى، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، تهران، سروش-البرز، 1327ش. بیرونى، ابوریحان محمد بن احمد، اآلثار الباقیه عن قرون الخالیه، تصحیح: پرویز اذکایى، تهران، میراث مکتوب، 1373ش. ترمذى، محمد بن عیسى، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر و محمد فؤاد عبد الباقى وإبراهیم عطوة عوض، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابى الحلبى، 1331ه. جوزجانى، منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، تحقیق عبدالحى حبیبى، تهران، دنیاى کتاب، 1363ش. حدود العالم من المشرق الى المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهورى، 1362ش. ّ 37 /ن اسالم تاریخ و تمد ى، سال سیزدهم، شماره بیست و پنجم، بهارو تابستان 9316 دانى، عثمان بن سعید، السنن الواردة فى الفتن وغوائلها والساعة وأشراطها، تحقیق رضاء الله بن محمد إدریس المبارکفورى، الطبعة االولى، الریاض، دار العاصمة، 1416ه. دینورى، ابوحنیفه احمد بن داود، اخبار االطوال، تصحیح عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1367ش. زمخشرى، أبو القاسم محمود، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون األقاویل فى وجوه التأویل، تحقیق عبد الرزاق المهدى، 4 جزء، بیروت، دار إحیاء التراث العربى. زهرى، ابوبکر عبدالله محمد ابن ابى بکر، الجغرافیة، تحقیق: محمد حاج صادق، ترجمه حسین قرچانلو، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمى، 1372ش. شافعى، أبو الحسن على بن أحمد، الوسیط فى تفسیر القرآن المجید، تحقیق عادل أحمد عبد الموجود و آخرین، الطبعة االولى، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ه. شبانکارهاى، محمد بن على بن محمد، مجمع االنساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیر کبیر، 1371ش. طباخ، محمد راغب، ذوالقرنین و سد الصین من هو و این هو، کویت، دار غراس، 1421ه. طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تأویل القرآن، تحقیق احمد محمد شاکر، الطبعة االولى، مؤسسة الرسالة، 1423ه. همو، محمد بن جریر، تاریخ االمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربى، 1372ه. طنطاوى جوهرى، »یأجوج و مأجوج همان تتر و مغول است«، ترجمه از الهالل، ارمغان، دوره چهاردهم، شماره 3 ،آذر 1312ش. عنصرالمعالى، کیکاووس بن اسکندر، قابوس نامه، تحقیق غالمحسین یوسفى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 9333ش. رازى، فخر الدین ابو عبدالله محمد، مفاتیح الغیب )التفسیر الکبیر(، الطبعة الثالثه، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، 1423ه. قرطبى، أبو عبد الله محمد، الجامع ألحکام القرآن )تفسیر القرطبى(، تحقیق أحمد البردونى وإبراهیم أطفیش، القاهرة، دار الکتب المصریة، 1374ه. قرشى، امان الله، ایران نامک، تهران، هرم،1373ش. قزوینى، زکریا بن محمد، آثار البالد و اخبار العباد ، بیروت، دارصادر، 1337م. تحوال ت شناختى مسلمانان درباره زیستگاه آنان تا دوره مغول /33 یأجوج و مأجوج: همو، زکریا بن محمد، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تحقیق محمد بن یوسف قاضى، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 2336م. گردیزى، ابى سعید عبدالحى ابن ضحاک، زین االخبار، تصحیح عبدالحى حبیبى، تهران، دنیاى کتاب، 1363ش. مروزى، أبو عبد الله نعیم بن حماد، کتاب الفتن، تحقیق سمیر أمین الزهیرى، الطبعة االولى، القاهرة، مکتبة التوحید، 1412ه. مستوفى، حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح: عبدالحسین نوایى، تهران، امیر کبیر، 9361ش. مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقى، بیروت، دار إحیاء التراث العربى. مقاتل بن سلیمان، ابوالحسن، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث، 1423ه. مقدسى، شمس الدین ابى عبدالله، احسن التقاسیم فى معرفة االقالیم، بیروت، دار صادر. مقدسى، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعى کدکنى، تهران، انتشارات آگه، 1324ش. همو، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة. مقریزى، احمد بن على، المواعظ و االعتبار فى ذکر الخطط و اآلثار، تصحیح ایمن فؤاد سید، لندن، موسسة الفرقان للتراث االسالم، 1422ه. هفت کشور یا صور االقالیم، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایرانى، 1313ش. نسائى، ابو عبدالرحمن محمد، السنن الکبری، تحقیق حسن عبد المنعم شلبى، الطبعة االولى، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1421ه. نسوى، شهاب الدین محمد، نفثة المصدور، تصحیح امیرحسین یزدگردى، تهران، نشر ویراستار، 1323ش. یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 9115م. یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر. Alders, J.G., Gog en Magog in Ezechiël. J.H. Kok, Kampen, 1951. Bosworth, C.E, “YADJUDJ WA-MADJUDJ”, EI2 , edition, Leiden, Brill, 2002. ّ 133 /ن اسالم تاریخ و تمد ى، سال سیزدهم، شماره بیست و پنجم، بهارو تابستان 9316 Donzel, E., & Schmidt, A., Gog and Magog in Early Syriac and Islamic Sources, Brills Inner Asian Library )vol.22), London, Brill, 2009. Ezekiel, edited by: Tell, S, Michigan, Baker books, 2009. Mills, T.J., The Gog Pericope and the Book of Ezekiel, PhD dissertation, Drew University, 1989. The Book of Revelation, in Gree edited from Aneient Authorities edited by: Tregelles, S.P., New York, Cambridge University Press, 2009. The Torah, The Five Books of Moses, A New JPS Translation of The Holy Scriptures According to the Masoretic text, 3d ed, Skokie, Illinois, Varda Books, 2001. Tooman, W.A., Gog of Magog: Reuse of Scripture and Compositional Technique in Ezekiel, Tubingen, Mohr Siebeck, 2001. Tregelles, S., P., The Book of Revelation in Greek Edited from Ancient Authorities, New York, Cambridge University Press, 2009.