تاثیر فعالیت های صنعتی بر کیفیت زندگی ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار (مطالعه موردی: منطقه 16 شهر تهران)
محورهای موضوعی : آلودگی صنعتیفاطمه سادات حسینی نژاد 1 * , مظفر صرافی 2
1 - دانش آموخته دکترای برنامه ریزی شهری و منطقه ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران. *(مسوول مکاتبات)
2 - استاد برنامه ریزی شهری و منطقه ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
کلید واژه: فعالیت صنعتی, نواحی کارکردی مسکونی, کیفیت زندگی, ارزیابی اثرات.,
چکیده مقاله :
زمینه و هدف: نواحی مسکونی همجوار با فعالیت های صنعتی در شهرها، همواره تحت تاثیر ویژگی های محیطی این فعالیت ها بوده و کیفیت زندگی ساکنان نیز متاثر از این صنایع است. در این مقاله دو فعالیت صنعتی نسبتا آلاینده(کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت) در منطقه 16 شهر تهران به عنوان مورد پژوهش انتخاب شده و چگونگی تاثیر آنها بر کیفیت زندگی ساکنان همجوار با این فعالیت ها از ابعاد عینی و ذهنی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این پژوهش شناسایی چگونگی تاثیر این فعالیت های صنعتی بر کیفیت زندگی ساکنان همجوار است. روش بررسی: در این پژوهش از فن ارزیابی اثر و چهار منبع اطلاعاتی شامل اسناد رسمی موجود، برداشت میدانی، مصاحبه و پرسشنامه(به تعداد 385 عدد) با روش نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک استفاده شده و در تحلیل داده ها، روش های آمار توصیفی به کار رفته است. یافته‌ها: فعالیت های منتخب دارای اثرات مثبت و منفی بر "قلمروهای کیفیت زندگی" افراد، در ابعاد عینی و ذهنی و در زمینه های مختلف(مانند محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ترافیکی) بوده اند؛ مطالعه کیفیت زندگی کلی ساکنان نشان داد که با وجود اثرات منفی این صنایع، 38 درصد از ساکنان، از کیفیت زندگی کلی خود راضی بوده اند. بحث و نتیجه‌گیری: با توجه به اینکه کیفیت زندگی کلی فرد، درنتیجه ترکیب رضایتمندی از قلمروهای مختلف با اولویت بندی ذهنی وی مشخص می شود، میزان رضایتمندی ساکنان از کیفیت زندگی کلی خود، نشان دهنده این موضوع است که از دید ساکنان، تاثیر مثبت فعالیت های صنعتی در زمینه های اقتصادی و اجتماعی، به علاوه رضایتمندی نسبی از سایر قلمروهای کیفیت زندگی، تا حدودی توانسته اثرات منفی این فعالیت ها را در زمینه های محیط زیستی، ترافیکی و کالبدی در قلمروهای مربوطه پوشش داده و میزان نارضایتی ساکنان را از زندگی در همجواری این فعالیت ها کاهش دهد.
Background & Objectives: Residential areas adjacent to industrial activities in the cities, are always influenced by environmental characteristics of these activities and also the residents’quality of life is affected by them. In this paper, two relatively polluting industrial activities (Ghoo vegetable oil factory and Besat power plant) in district 16 of Tehran are selected as the case studies and the impact of these activities on neighboring residents’ quality of life have been surveyed. The objective of this study is to identify how these activities have effects on neighboring residents’ quality of life. Material and Methodology: This study has used “Impact assessment” technique and four sources of information, including existing official documents, field studies, interviews and questionnaires (385 pieces by applying systematic random sampling method). The descriptive statistics is used for data analysis. Findings: These selected industrial activities have positive and negative impacts on neighbors’ quality of life in objective and subjective dimensions and in different fields (such as environmental, social, economic, physical and traffic). The survey of the general quality of life, indicated that, despite the negative effects of these industries, 38% of residents were satisfied with their general quality of life (due to their life conditions). Discussion and Conclusion: According to the fact that general quality of life is determined as a result of combining satisfaction with various domains in accordance with individual subjective prioritization, satisfaction of adjacent neighbors indicates that from the neighbors point of view, the positive impacts of industrial activities in economic and social fields, in addition to the relative satisfaction from other domains of quality of life, have covered their negative impacts in environmental, traffic and physical fields in related domains and have decreased their dissatisfaction with quality of life in adjacent residential areas.
1. Ardeshiri A. Evaluating urban services using economic valuation techniques: Towards better urban environmental quality and promotion of sustainable development (Doctoral dissertation, Newcastle University).2014.
2. Byrne, J., Environmental justice and Ecological justice. In B.D. Solomon (ed), Encyclopedia of Geography. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.2010.
3. Diener E, Suh E. Measuring quality of life: Economic, social, and subjective indicators. Social indicators research. 1997 Jan; 40:189-216.
4. Ko MC, Choi SO. The effects of community quality of life on local policy decisions. Applied Research in Quality of Life. 2015 Dec; 10:667-87.
5. Das D. Urban quality of life: A case study of Guwahati. Social indicators research. 2008 Sep; 88:297-310.
6. Pukeliene V, Starkauskiene V. Quality of life: Factors determining its measurement complexity. Engineering Economics. 2011 Apr 28;22(2):147-56.
7. Velibeyoğlu H. Assessing subjective quality of urban life at neighborhood scale. Izmir Institute of Technology (Turkey); 2014.
8. Marans RW, Stimson RJ, editors. Investigating quality of urban life: Theory, methods, and empirical research. Springer Science & Business Media; 2011 Aug 31.
9. Baumann F. The next frontier—human development and the anthropocene: UNDP human development report 2020. Environment: Science and Policy for Sustainable Development. 2021 Mar 24;63(3):34-40.
10. Floková L, Hübelová D, Kozumpliková A, Caha J, Janošíková L. Multi-perspective quality of life index for urban development analysis, example of the city of Brno, Czech Republic. Cities. 2023 Jun 1; 137:104338.
11. Kim H, Roh S. Relationship between residential district and health-related quality of life in Chungnam industrial complex area. Environmental Health and Toxicology. 2016;31.
12. Kouass DP, Soumahoro SI, Yeo S, Kouame AD, Sokodogo AM, Serigbalet AG, Yeo NB, Moumouni A, Yao GH, Ebouat ME, Tiembre II. Environmental realities and health consequences for people living in the vicinity of an industrial plant: The case of the town of Bouake in 2019. International Research Journal of Public and Environmental Health. 2023 Dec;11(1):8.
13. Mata C, Lappharat S, Chusiri Y, Khumjorhor M, Taneepanichskul N. Effect of residential proximity to the lignite-fired power plant on depression, sleep quality, and morning salivary cortisol in the elderly. Science of The Total Environment. 2022 Mar 10; 811:151346.
14. Meng Q, Hu D, Zhang Y, Chen X, Zhang L, Wang Z. Do industrial parks generate intra-heat island effects in cities? New evidence, quantitative methods, and contributing factors from a spatiotemporal analysis of top steel plants in China. Environmental Pollution. 2022 Jan 1; 292:118383.
15. Szemik S, Gajda M, Kowalska M. The review of prospective studies on mental health and the quality of life of physicians and medical students. Medycyna Pracy. 2020 Jul 24;71(4):483-91.
16. De Vor F, De Groot HL. The impact of industrial sites on residential property values: A hedonic pricing analysis from the Netherlands. Regional Studies. 2011 May 1;45(5):609-23.
17. Talebian, SA, Fazeli M, Daghagheleh A. The social effect of industrial development in the Assaluyeh District.2008. (In Persian)
18. 18.Cranmer Z, Steinfield L, Miranda J, Stohler T. Energy distributive injustices: Assessing the demographics of communities surrounding renewable and fossil fuel power plants in the United States. Energy Research & Social Science. 2023 Jun 1; 100:103050.
19. Parsons G, Heintzelman MD. The Effect of Wind Power Projects on Property Values: A Decade (2011–2021) of Hedonic Price Analysis. International Review of Environmental and Resource Economics. 2022 Jun 12;16(1):93-170.
20. Palacios J, Eichholtz P, Kok N, Aydin E. The impact of housing conditions on health outcomes. Real Estate Economics. 2021 Dec;49(4):1172-200.
21. Gündoğdu S, Fidan F. The Effect of Industrial Landscape on the Urban Identity in Zonguldak. Planlama. 2022 Sep 1;32(3).
22. Alba Dorado MI, Cano Sanchiz JM. Improvements and methodological innovations in the application of the Historic Landscape Characterisation methodology to industrial heritage landscapes. City, Territory and Architecture. 2024 Jan 2;11(1):1.
23. Wu Y, Liu Y. Transforming Industrial Waterfronts into Inclusive Landscapes: A Project Method and Investigation of Landscape as a Medium for Sustainable Revitalization. Sustainability. 2023 Mar 13;15(6):5060.
24. Guerrero SE, Pulikanti S, Wieghart B, Bryan JG, Strow T. Modeling Truck Parking Demand at Commercial and Industrial Establishments. Transportation Research Record. 2023 Jan;2677(1):1157-68.
25. Amidi, A. Sampling theory and its application (1). University Publishing Center.2009. (In Persian)
26. Naghshe Moheet engineering Consultation.Detailed plan of district 16 of Tehran city, Housing and urban planning organization of Tehran province. 2004. (In Persian)
27. Qu Vegetable Oil Factory managers’ interview. 2015.
28. Besat Power Plant managers’ interview. 2015.
29. Department of Environment of Tehran County. Environmental file of Qu Vegetable Oil factory. 2015. (In Persian)
30. Company of Urban Industries and Jobs Organization. Environmental file of Qu Vegetable Oil factory. 2015.(In Persian)
31. Department of Environment of Tehran County. Environmental file of Besat Power plant. 2015. (In Persian)
32. Company of Urban Industries and Jobs Organization. Environmental file of Besat Power plant. 2015.( In Persian)
33. Tehran Air Quality Control Company. 2016. (In Persian)
34. www.epa.gov
35. Questionnaires of Residents in residential functional areas adjacent to the selected industrial activities (Qu vegetable oil factory and Besat power plant). 2015.
36. Tehran Municipality Database. 2006. (In Persian)
37. Center for Statistics of Iran . Population and Housing Census, Total Results of Tehran City.2006. (In Persian)
38. Field studies.2015.
تاثیر فعالیت های صنعتی بر کیفیت زندگی ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار (مورد پژوهی: منطقه 16 شهر تهران)
چکیده
زمینه و هدف: نواحی مسکونی همجوار با فعالیت های صنعتی در شهرها، همواره تحت تاثیر ویژگی های محیطی این فعالیت ها بوده و کیفیت زندگی ساکنان متاثر از این فعالیت هاست. در این مقاله دو فعالیت صنعتی نسبتا آلاینده(کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت) در منطقه 16 شهر تهران به عنوان مورد پژوهش انتخاب شده و چگونگی تاثیر آن ها بر کیفیت زندگی ساکنان همجوار با این فعالیت ها از ابعاد عینی و ذهنی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این پژوهش شناسایی چگونگی تاثیر این فعالیت های صنعتی بر کیفیت زندگی ساکنان همجوار است. روش بررسی: در این پژوهش از فن ارزیابی اثر و چهار منبع اطلاعاتی شامل اسناد موجود، برداشت میدانی، مصاحبه و پرسشنامه( با روش نمونه‌گیری همگن) استفاده شده و برای تحلیل، آمار توصیفی به کار رفته است. یافته‌ها: فعالیت های منتخب دارای اثرات مثبت و منفی بر قلمروهای کیفیت زندگی افراد در زمینه های مختلف(محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ترافیکی) بوده اند؛ در نهایت، مطالعه کیفیت کلی زندگی ساکنان نشان داد که تنها 62 درصد از ساکنان، از کیفیت زندگی کلی خود(با توجه به شرایط موجود) ناراضی بوده اند. بحث و نتیجه‌گیری: کیفیت زندگی کلی ساکنان، بیانگر این موضوع است که نارضایتی از قلمرو بهزیستی کالبدی(تاثیر آلایندگی صنایع بر زیرقلمرو سلامت در زمینه محیط زیستی)، در اولویت بندی ذهنی ساکنان و ترکیب قلمروهای مختلف کیفیت زندگی کلی، در درجه نخست اهمیت قرار نداشته و تاثیر صنایع بر سایر قلمروها(مانند بهزیستی اجتماعی، اقتصادی، مادی و احساسی) دارای ضریب اهمیت بیشتری در ذهن ساکنان بر کیفیت زندگی کلی آنان است.
کلید واژه ها: فعالیت صنعتی، نواحی کارکردی مسکونی، کیفیت زندگی، ارزیابی اثرات
The impact of industrial activities on residents’ quality of life, in adjacent residential functional areas, Case study: District 16 of Tehran
Abstract
Background & Objectives: Residential areas adjacent to industrial activities in cities, are always influenced by environmental characteristics of these activities and residents’ quality of life is affected by them. In this paper, two relatively polluting industrial activities (Ghoo vegetable oil factory and Besat power plant) in district 16 of Tehran are selected as the case studies and the impact of these activities on neighboring residents’ quality of life have been surveyed. The objective of this study is to identify how these activities have effects on neighboring residents' quality of life. Method: This study has used “Impact assessment” technique and four sources of information, including documents, field studies, interviews and questionnaires (using homogeneous sampling method as a qualitative research method) and descriptive statistcs for data analysing. Findings: The selected industrial activities have positive and negative impacts on neighbors’ quality of life in different fields(environmental, social, economic, physical and traffic), Finally, the survey of quality of life, indicated that only 62% of residents were unsatisfied with their general quality of life(due to their life conditions). Discussion & Conclusion: The research indicated that satisfaction with physical well-being domain(the impact of pollution on health sub-domain in environmental field) on residents subjective prioritizing of various domains and combining them to form general quality of life, was not the primarily concern and the impact of industrial activities on other domains(such as social, economic, material and emotional well-being), by a greater factor of importance on individuals minds, have effects on residents’ general quality of life.
Keywords: industrial activity, residential functional areas, quality of life, impact assessment
مقدمه
فعالیت های صنعتی به عنوان بخشی از سیستم فعالیتی هر شهر، با شرکت در چرخه تولید و تامین اشتغال شهروندان، در اقتصاد شهر سهیم هستند. برخی از این فعالیت‌ها ممکن است دارای اثرات منفی بر کیفیت زندگی شهروندان و محیط شهری باشند که این مشکلات، در زمینه‌های محیط زیستی، کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی قابل ردیابی است. در برنامه ریزی شهری، سیاست هایی برای حل این مشکلات تدوین می شود، ولی در برخی از مواقع، این سیاست ها اجرا نشده و مشکلات به صورت حل نشده باقی می مانند و اثر آن ها همچنان بر زندگی شهروندان ادامه می یابد.
منطقه 16 شهر در جنوب شهر تهران قرار گرفته و متشکل از برخی نواحی کارکردی مانند مسکونی، صنعتی، تجاری، حمل و نقل و انبارداری و فضای باز و سبز است. فعالیت های صنعتی در این منطقه، دارای مقیاس های مختلفی بوده و تا حدودی دارای ماهیتی آلاینده و همجوار با نواحی کارکردی مسکونی هستند. در این مقاله، دو واحد صنعتی در منطقه 16 شهر تهران، کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه حرارتی بعثت به عنوان پژوهش موردی انتخاب شده و اثر این فعالیت ها بر نواحی مسکونی همجوار مورد تحلیل قرار می گیرد. دلیل انتخاب کارخانه روغن نباتی قو این موضوع بوده که این کارخانه، حتی پس از دریافت رای تعطیل از سوی سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران و شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران، تا کنون(سال 1395) به فعالیت خود ادامه داده است. از جمله دلایلی که نیروگاه بعثت برای ارزیابی اثرات انتخاب گردیده، نارضایتی ساکنان همجوار بوده است، با این که این فعالیت صنعتی در سال های اخیر به دلیل رعایت ضوابط محیط زیستی به عنوان "صنعت برگزیده سبز" انتخاب شده بود. این پژوهش، تلاشی است برای مشخص کردن این موضوع که چگونه دو فعالیت صنعتی منتخب بر کیفیت زندگی ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار اثرگذار هستند.
روش پژوهش
بررسی اثرات همجواری سکونت با فعالیت های صنعتی بر کیفیت زندگی شهروندان، با استفاده از فن ارزیابی اثرات انجام می‌پذیرد.
فن ارزیابی اثر یکی از فنون تحلیلی برنامه‌ریزی شهری است و بازخورد فرایند تحلیل اثرات اجرای سیاست ها و برنامه‌های شهری به عنوان یکی از منابع مهم جهت پشتیبانی تصمیم گیری و جرح و تعدیل سیاست های پیشین عمل می کند. قابلیت عمده فن ارزیابی اثر، توانایی آن در تحلیل و ارزیابی اثرات اجرای سیاست ها، پیشنهادها و برنامه هایی است که هنوز به مرحله اجرا نرسیده و یا در حال اجرا می باشند. این فن در چهار زمینه ارزیابی اثرات محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی به کار گرفته می‌شود.
در این پژوهش، هر یک از اثرات(در زمینه های محیط‌زیستی، اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی) با توجه به دو بعد عینی و ذهنی کیفیت زندگی مورد بررسی قرار گرفته و ارتباط آن با هر یک از زیرقلمروها و قلمروهای کیفیت زندگی(در دسته بندی فلک و پری،1995) تعیین می‌شود.
تحلیل اثرات فعالیت‌های صنعتی بر نواحی کارکردی مسکونی بلافصل با استفاده از چهار منبع اطلاعاتی پشتیبان تصمیم‌گیری انجام یافته است:
الف) اسناد موجود، شامل اطلاعات به دست آمده از داده‌های موجود در پرونده‌های محیط زیستی فعالیت‌های صنعتی منتخب در سازمان های با نقش مستقیم در برنامه ریزی فعالیت های صنعتی(اداره حفاظت محیط زیست شهرستان تهران و شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران) و نیز سایر اطلاعات موجود در طرح های فرادست(بعد عینی)؛
ب)پرسشنامه ساکنان نواحی کارکردی مسکونی بلافصل فعالیت‌های صنعتی منتخب(کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت)، که نمونه گیری آن با استفاده از روش همگن1 انجام شده است. روش نمونه گیری همگن، یکی از روش های پژوهش کیفی متمرکز، با کاهش تنوع و تسهیل تحلیل نتایج است؛ در این روش قصد بر انتخاب یک نمونه از موارد مشابه است تا از این طریق گروهی که نمونه معرف آن است، به صورت عمیق مورد پژوهش قرار گیرد[1]. داده های به دست آمده از پرسشنامه ها با به کارگیری آمار توصیفی مورد تحلیل قرار گرفته است(بعد ذهنی)؛
ج) مصاحبه با مسؤولان سازمان های درگیر در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با فعالیت‌های صنعتی آلاینده(اداره حفاظت محیط زیست شهرستان تهران و شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران) (بعد ذهنی)؛
د) مصاحبه با مدیران فعالیت‌های صنعتی منتخب(کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت) (بعد ذهنی)؛
26. برداشت میدانی(بعد عینی)؛
بررسی متون تخصصی مرتبط با کیفیت زندگی
لیو2(1976) بیان می کند که به تعداد مردم، تعریف از کیفیت زندگی وجود دارد و بر این موضوع تاکید می ورزد که افراد در آنچه که (در زندگی) مهم تلقی می کنند، متفاوتند[2]. کیفیت زندگی، طبیعت کلی تجارب محیطی است که یک فرد و یا گروه ها در آن زیسته اند-به ویژه رضایتمندی از مطلوبات در ارتباط با نیازها و خواسته های انسان[3]. در تعریف دیگر این انگاشت، به عنوان ادراک فرد از وضعیت خود در زندگی در زمینه فرهنگ و سیستم های ارزشی که در آن زندگی می کند، معرفی شده که با اهداف، انتظارات، استانداردها و دغدغه های فرد در ارتباط است[2].
کیفیت زندگی عینی و ذهنی
هدف اصلی مطالعات کیفیت زندگی عینی، محیط بیرونی کیفیت زندگی و زیست پذیری محیط است و در آن به تجربه فردی و درک شخصی از محیط مراجعه نمی شود. کیفیت زندگی عینی، با ابزار معیارهای عینی و نماگرهای اجتماعی و اقتصادی اندازه گیری می شود؛ کیفیت زندگی ذهنی، درک بهزیستی و ارزیابی از موقعیت خود در زندگی بر مبنای تجربه است و بر کیفیت زندگی تجربه شده به وسیله شخص تمرکز دارد که اغلب با ابزار و روش های کیفی - پرسشنامه ها در مقیاس های گوناگون- اندازه‌گیری می شود[4].
قلمروهای کیفیت زندگی
از نظر مسم3(2002)،کیفیت زندگی یک دید کل‌نگر به وضعیت زندگی دارد[5]. وضعیت زندگی یک فرد شامل انواع مختلفی از قلمروهای زندگی است، مانند بهزیستی کالبدی، بهزیستی مادی، بهزیستی اجتماعی، توسعه و فعالیت و بهزیستی احساسی(فلک و پری، 1995) (جدول1). اگرچه نوع طبقه‌بندی قلمروهای زندگی مختلف است، بسیاری از پژوهشگران بر این موضوع توافق دارند که کیفیت زندگی به عنوان یک کل، بر مبنای ارزیابی کلی از قلمروهای گوناگون زندگی فرد است. به عبارت دیگر، ارزیابی کلی از کیفیت زندگی، قضاوت درباره اهمیت هر عامل را در قلمروهای گوناگون با یکدیگر ترکیب می‌نماید[6].
جدول 1- دسته بندی قلمروهای کیفیت زندگی (فلک و پری،1995)
Table 1-Classification of quality of life domains(Felce and Perry ,1995)
بهزیستی کالبدی | بهزیستی مادی | بهزیستی اجتماعی | توسعه و فعالیت | بهزیستی احساسی | ||
ارتباطات میان - فردی | درگیری در اجتماع | |||||
· سلامت · تناسب · تحرک · ایمنی فردی | · امور مالی/درآمد · کیفیت مسکن · خلوت · دارایی ها · غذا · ثبات/تصدی4 · امنیت · همسایگی · حمل و نقل | · زندگی خانوادگی/خانواده · زندگی اجتماعی و دوستی · خویشاوندان | · فعالیت ها و پیشامدها · پذیرش و پشتیبانی | · صلاحیت/استقلال · شغل · زندگی خانگی/ کار منزل · تفریح/سرگرمی · آموزش · بهره وری/همکاری · انتخاب و کنترل | · تاثیر مثبت · وضعیت/احترام · رضایتمندی · خود- انگیختگی · اعتقاد/باور | |
ماخذ: [2]
پاسیونه(2003) بیان می‌کند که کیفیت زندگی ممکن است به عنوان رضایتمندی از کل زندگی و یا رضایتمندی از قلمروهای گوناگون آن، و دربرگیرنده قلمروهای شهری باشد. به طور مشابه، کیفیت زندگی شهری ممکن است به عنوان رضایتمندی از زیرقلمروهای5 شهری گوناگون انگاشت سازی شود.
کیفیت زندگی و محیط
از نظر راجرسن6(1995)، در تعریف کیفیت زندگی بر این موضوع توافق وجود دارد که دو مجموعه اجزا و فرایندها وجود دارد: آنها که به سازوکارهای درونی روانشناسانه- فیزیولوژیکی7 مرتبط بوده و حسی از رضایتمندی و یا لذت از زندگی را در یک فرد و یا جمع برای اجتماع و یا سایر گروه های اجتماعی ایجاد می‌نمایند و نیز شرایط بیرونی که سازوکار درونی را فعال می‌سازند[6]. علاوه بر این، یک همرایی نسبتا کمتر در خصوص مطالعه کیفیت زندگی وجود دارد که محیط های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی، مرکز این مطالعه را تشکیل می دهند. در این چارچوب انگاشتی، کیفیت زندگی به عنوان تمرکز اصلی به شمار رفته و در عین حال، میانکنش بین انسان و محیط را در نظر می گیرد. در این مطالعه، محیط، به محلی گفته می‌شود که مردم در آن زندگی می‌کنند. شرایط محیط بیرونی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی، دربرگیرنده کیفیت زندگی عینی و رضایتمندی از شرایطی است که کیفیت زندگی ذهنی را می‌سازد[6]. در مطالعه پوکلین8 و استارکاسکین9(2011)، در زمینه مدل نظری اندازه‌گیری کیفیت زندگی، محیط "بیرونی" تاثیر گذار بر کیفیت زندگی، متشکل از محیط طبیعی، محیط اجتماعی، محیط سیاسی و محیط اقتصادی است. محیط درونی کیفیت زندگی نیز، دربرگیرنده بهزیستی کالبدی، توسعه فردی، مادی و اجتماعی است(رجوع شود به [7])
به عقیده دیسارت و دلر10(2000)، واژه کیفیت زندگی شهری دارای معنای کلی از بهزیستی مردم و کیفیت محیط شهری است که در آن زندگی می کنند و به ارزیابی عینی و ذهنی از آن محیط باز می گردد[8].
کیفیت زندگی شهری که از محیط شهری استنتاج می گردد، به اتصال میان ابعاد عینی محیط شهری و ارزیابی ذهنی مردم از آن محیط مرتبط می گردد[9] و از تمامی جنبه های زندگی شهری که جنبه های محیط طبیعی، ساخته شده، اجتماعی و اقتصادی است، تاثیر می‌پذیرد[8].
معرفی سه تجربه مرتبط با موضوع پژوهش
تجارب موجود درباره ارزیابی اثرات فعالیت های صنعتی بر نواحی مسکونی همجوار، به صورت غیرمستقیم اشاره به تاثیر بر قلمروهای کیفیت زندگی ساکنان دارد. در تجربه موردی در کشور مالزی(2008)، این اثرات شامل آلودگی هوا، صدا و افزایش حرارت در نواحی همجوار و نیز نارضایتی ساکنان از خطرات تهدید کننده سلامتی آنها بوده است. طراحی ساختمان های مسکونی همجوار نیز از استانداردهای لازم برخوردار نبوده، به گونه ای که بتواند مانع از نفوذ آلودگی فعالیت های صنعتی همجوار به داخل واحدهای مسکونی گردد. پایین بودن میزان تحصیلات و استاندارد زندگی، بر کاهش درجه آگاهی از موضوع توسعه پایدار و درک شرایط نامناسب محیط زندگی خویش موثر بوده است[10].
در کشور هلند، پژوهش موردی انجام یافته در خصوص تاثیر فعالیت صنعتی(2005)، بر کاهش قیمت املاک مسکونی نشان داده که با نزدیک شدن فاصله به فعالیت صنعتی، ارزش املاک مسکونی تاحد زیادی کاهش می یابد[11].
پژوهش موردی انجام یافته در ایران(1390)، در خصوص نواحی مسکونی اطراف پالایشگاه تهران، نشان داده است که با وجود آلودگی فراوان این فعالیت و افزایش تردد وسایل نقلیه سنگین، اغلب ساکنان نواحی مسکونی همجوار به دلیل پایین بودن سطح تحصیلات و آگاهی، رونق اقتصادی ایجاد شده در محله ناشی از ایجاد پالایشگاه را امری مثبت تلقی نموده و از همجواری با این فعالیت ابراز رضایت نموده‌اند[12]. همچنین تحقیق انجام یافته درخصوص اثرات ایجاد منطقه صنعتی عسلویه بر ساکنان بومی این منطقه(1378)، نشان از افزایش جرم و آسیب‌های اجتماعی و نیز افزایش ناامنی در میان ساکنان منطقه داشته است[13]. تجارب معرفی شده نشان می دهد که تاثیر صنایع بر شهروندان، در زیرقلمروهای مختلف کیفیت زندگی از قبیل سلامت، کیفیت مسکن، درآمد، امنیت، فعالیت ها و پیشامدها، رضایتمندی و جز آن، نمود می یابد.
معرفی منطقه 16 شهر تهران و صنایع منتخب در آن به عنوان مورد پژوهش
منطقه 16 شهر تهران، به دلیل نزدیکی به بازار داخلی شهر تهران(در منطقه 12) و بهره مندی از زیرساخت های حمل و نقلی مناسب برای فعالیت صنعتی، از مزیت های ویژه ای جهت فعالیت واحدهای صنعتی برخوردار است.
نواحی کارکردی موجود در منطقه 16 شهر تهران، شامل نواحی کارکردی مسکونی، حمل و نقل و انبارداری، فضای سبز و صنعتی است. مساحت این منطقه برابر 1650 هکتار می باشد که از این میزان، ناحیه کارکردی مسکونی با مساحت 984 هکتار(6/59 درصد) و ناحیه کارکردی حمل و نقل و انبار با مساحت 380 هکتار(23 درصد)، بیشترین سهم از مساحت کل منطقه 16 شهر تهران را دارا هستند[14](شکل1). فعالیت‌های صنعتی موجود در منطقه 16 شهر تهران شامل فعالیت‌های تولیدی و پالایشی می باشد. این فعالیت ها در منطقه با مقیاس های مختلف بعضا دارای ماهیتی آلاینده و در همجواری نواحی کارکردی مسکونی می باشد.
برخی از فعالیت‌های صنعتی در حال فعالیت در منطقه 16 شهر تهران، با وجود آلاینده بودن و صدور رأی تعطیل و انتقال از سوی سازمان های تصمیم گیرنده و اقدامات انجام شده برای پلمپ واحد و اعتراض پیاپی مردم، همچنان به فعالیت خود ادامه می دهند. نمونه بارز این نوع فعالیت‌ها، کارخانه روغن نباتی قو است. برخی دیگر از فعالیت صنعتی موجود، با وجود به‌کارگیری تمهیداتی برای کاهش آلودگی، موجب آزار ساکنان نواحی کارکردی مسکونی اطراف می‌گردند. نمونه این نوع فعالیت صنعتی، نیروگاه بعثت است.
در این پژوهش، کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت، بنابر ویژگی های بیان شده، به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شده و اثر این فعالیت ها بر قلمروهای مختلف کیفیت زندگی ساکنان نواحی مسکونی همجوار، مورد بررسی قرار می گیرد.
شکل1- موقعیت منطقه 16 شهر تهران و نواحی کارکردی آن
Figure 1- Situation of District 16 of Tehran and its functional areas
ماخذ: نویسندگان،(1395)، بر اساس [14]
سیاستگذاری های انجام یافته در خصوص فعالیت های صنعتی منطقه 16 شهر تهران
سازمان اصلی تصمیم‌گیرنده در مورد فعالیت‌های صنعتی در سطح کشور، وزارت صنعت، معدن و تجارت و در سطح استان‌ها و شهرها، سازمان‌های صنایع و معادن استان‌ها می باشند. در مورد فعالیت‌های صنعتی آلاینده و مزاحم، علاوه بر سازمان پیش‌گفته، سازمان حفاظت محیط زیست در سطح کشور و استان‌ها، شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل تهران در سطح شهر تهران نیز در تصمیم گیری به طور مستقیم تاثیرگذار هستند.
برنامه های فرادست فعالیت های صنعتی منطقه 16 شهر تهران را به لحاظ سیاست اتخاذ شده، می توان به دو گروه تقسیم نمود:
· گروه نخست: برنامه های شهری- منطقه ای مانند طرح جامع تهران(1385)، طرح تفصیلی منطقه16 شهر تهران(1383) و طرح حفظ و ساماندهی تهران(1371)، طرح مجموعه شهری تهران(1381) و سند ملی توسعه استان تهران(1384)، با تاکید بر انتقال فعالیت های صنعتی آلاینده و سیاست ایجاد صنایع با فن آوری برتر؛
· گروه دوم: برنامه های مختص بخش صنعت مانند استراتژی توسعه صنعتی کشور(1382)، با تاکید بر ایجاد صنایع کوچک و متوسط دانش‌بر؛
ویژگی‌های پایه فعالیت‌های صنعتی منتخب (کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت)
برای شناخت اثرات فعالیت‌های صنعتی منتخب بر نواحی کارکردی مسکونی همجوار، ویژگی‌های پایه فعالیت‌ها شامل خصوصیات کالبدی، نیروی کار، مالکیت، برونداد و ساعات فعالیت بررسی گردیده است(جدول2).
جدول 2- ویژگی‌های پایه فعالیتی کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت در سال 1394
Table 2 – The basic activity features of Ghoo vegetable oil factory and Besat power plant in 1394(Hijri)
ویژگی پایه فعالیت | کارخانه روغن نباتی قو | نیروگاه بعثت |
سال تاسیس کارخانه /نیروگاه | 1332 (شمسی) | 1343 (شمسی) |
مساحت کارخانه و فضاهای موجود | 5/6 هکتار | 20 هکتار |
تعداد نیروی کار | 350 | 310 نفر |
تعداد نوبت و ساعات کاری | دو نوبت کاری: ساعات 18-6 و 6-18 | سه نوبت کاری: ساعت‌های 16-7، 22-16 و 7-22 |
سهامدار عمده و مالک زمین کارخانه | خصوصی | بخش دولتی، وزارت نیرو |
نحوه انتقال مواد (اولیه) مورد نیاز به کارخانه/نیروگاه | حمل با کامیون از بنادر جنوب کشور | سوخت اصلی: گاز طبیعی(لوله کشی) سوخت کمکی: مازوت(حمل به وسیله کامیون) |
ماخذ: نویسندگان، 1395، بر اساس [15] و [16]
سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران، نیروگاه بعثت را به دلیل ایجاد دود معلق و چرب(به علت استفاده از سوخت مازوت در هنگام پایین آمدن فشار گاز در شهر تهران در 3ماه زمستان) در سال1385 به اتخاذ تمهیدات لازم جهت تامین سوخت گاز در فصل زمستان ملزم نموده است. نیروگاه در سال‌های1380 و 1386 به دلیل تلاش برای رفع آلودگی، به عنوان صنعت برگزیده سبز11 انتخاب شد. سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1387 نیز، نیروگاه را به ارائه برنامه جامع آلودگی صوتی ملزم نموده است[19].
یافته های پژوهش
یافته های این پژوهش شامل شناخت و ارزیابی اثرات صنایع منتخب بر رضایتمندی ساکنان از زندگی است که در ادامه به بررسی آن پرداخته می شود.
ارزیابی اثرات فعالیت های صنعتی انتخاب شده بر نواحی مسکونی همجوار
چگونگی تاثیر صنایع بر محیط اطراف خود و به ویژه شهروندانی که در همجواری این فعالیت ها زندگی می کنند، در زمینه های محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و ترافیکی در ابعاد عینی و ذهنی مورد بررسی قرار گرفته است.
ارزیابی اثرات محیط زیستی
برای بررسی اثر محیط زیستی فعالیت های صنعتی در منطقه 16 شهر تهران، از بعد عینی، پرونده های محیط زیستی صنایع و داده‌های ثانویه موجود(مانند اطلاعات موجود در خصوص آلاینده های هوا) مورد استفاده قرار گرفته است. در بعد ذهنی نیز نظر ساکنان درباره محیط زندگی آنان پرسیده شده است.
· بعد عینی
بررسی پرونده های محیط زیستی صنایع نشان می دهد، برخی از اثرات محیط زیستی کارخانه، از طریق الزام مدیران واحد صنعتی به انجام اقدامات کاهش دهنده آلودگی(توسط نهادهای تصمیم گیرنده) رفع گردیده، مانند تخلیه پساب صنعتی بدون اعمال تصفیه در کانال فیروز آباد و انتشار بوی نامطبوع از آن(که با احداث سیستم تصفیه فاضلاب صنعتی و انسانی و اتصال فاضلاب کارخانه به شبکه فاضلاب شهری تهران اثر آن از بین رفته است) و بوی نامطبوع ناشی از تخلیه و ریخته شدن مواد در کف سالن‌های تولید کارخانه و حتی در خیابان. اثرات محیط زیستی کارخانه که با وجود اقدامات مدیریت در وضع موجود نیز ادامه یافته، شامل موارد زیر می گردد:
- بوی نامطبوع ناشی از عملیات بوزدایی روغن (جداسازی اسیدهای چرب بودار از روغن)
- لرزش دستگاه ها که موجب لرزش منازل مسکونی اطراف می‌گشته است، این اثر با جابجایی قسمت تولید قوطی از حاشیه منازل مسکونی تا حدی از بین رفته ولی در وضع موجود نیز ادامه دارد[17]،[18].
نیروگاه بعثت تا پیش از سال 1385، به دلیل استفاده از سوخت مازوت در زمستان(به عنوان سوخت کمکی)، از منابع ایجاد آلاینده دود معلق و چرب بوده که پس از اقدامات مدیریت نیروگاه و همکاری شرکت گاز در تامین سوخت مناسب، این مشکل رفع گردیده است. وجود آلودگی صدا و تولید بخار آب ناشی از برج های خنک کننده در هوا12 از جمله اثرات محیط زیستی نیروگاه در وضع موجود است[19]،[20].
علاوه بر بررسی پرونده های محیط زیستی صنایع، میزان آلاینده های هوا(دی اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق کمتر از 10 میکرون، در سطح منطقه 16 با میانگین کل ایستگاه های سنجش کیفیت شهر تهران در سال های1390تا 1394 مقایسه شده است.
مقایسه میانگین آلاینده دی اکسیدنیتروژن در منطقه 16 و شهر تهران طی سال‌های 1394-1390 نشان می دهد که این آلاینده (بجز در سال 1393)، در منطقه 16 به صورت قابل ملاحظه ای بیشتر از میانگین این آلاینده در شهر تهران بوده است. در سال1392 حدود 88درصد میزان اکسیدهای نیتروژن تولید شده در منطقه مربوط به منابع ساکن بوده که سهم بالای آن ناشی از نیروگاه و راه آهن بوده است[21](شکل2).
شکل2- میزان دی اکسید نیتروژن در منطقه 16 و شهر تهران طی سال های 1394-1390
Figure 2- The amount of Nitrogen dioxide in District 16 & Tehran in 1390-1394(Hijri)
ماخذ: [21]
ماخذ: [21] |
شکل 3- میزان آلاینده دی اکسید گوگرد در منطقه 16 و شهر تهران طی سال های 1394-1390
Figure 3- The amount of Sufur dioxide in District 16 & Tehran in 1390-1394(Hijri)
ماخذ: [21]
میانگین آلاینده ذرات معلق کمتر از 10 میکرون در منطقه 16 در سال 1390 و 1394 بالاتر از میزان این آلاینده در کل ایستگاه های سنجش کیفیت هوای شهر تهران بوده است(شکل4). از منابع تولید ذرات ریز می توان به نیروگاه‌ها و فعالیت‌های صنعتی اشاره نمود[22].
شکل4- میزان آلاینده ذرات معلق کمتر از 10 میکرون در منطقه 16 و شهر تهران طی سال های 1394-1390
Figure 4- The amount of Particles(less than 10 Microns) in District 16 & Tehran in 1390-1394(Hijri)
ماخذ: [21]
مسوولان سازمان های تصمیم گیرنده نیز با توجه به اسناد موجود، به آلودگی هوا (اعم از دود، بوی نامطبوع، گرد و غبار و ذرات معلق)، صدا و لرزش اشاره نموده اند. برداشت میدانی نیز وجود بوی نامطبوع و آلودگی صدا را در محله تایید می کند.
· بعد ذهنی
میزان نارضایتی، ساکنان از وضعیت آلودگی محیط زندگی خود، از طریق بررسی تعداد شکایت‌های انجام یافته از فعالیت‌های منتخب طی سال‌های مختلف، به نهادهای تصمیم‌گیرنده، قابل ردیابی است(جدول4).
جدول 3– شکایت‌های ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار با فعالیت‌های صنعتی منتخب به سازمان های مسوول
Table 3–Complaints of residents adjacent to the selected industrial activities to the authorized organizations
فعالیت صنعتی | تاریخ شکایت (سال) | موضوع شکایت |
کارخانه روغن نباتی قو | 1372،1373،1374،1375 1379، 1377، 1383،1384 1385،1386 1392 | · انتشار بوی نامطبوع · نشست و سست شدن پایه ساختمان‌ها به دلیل لرزش ایجاد شده از دستگاه‌های کارخانه · شکسته شدن شیشه منازل به دلیل لرزش · آلودگی صدا · آلودگی ترافیکی ناشی از ورود و خروج کامیون‌های حمل مواد به کارخانه |
نیروگاه بعثت | 1387، 1385 | · وجود آلودگی صدا · بالا بودن میزان بخار آب در هوا · انتشار دود معلق و چرب · سلب آسایش به دلیل رفت و آمد کامیون‌ها |
ماخذ: نویسندگان، 1395، بر اساس[17]،[18]، [19] و[20]
برای بررسی ادراک ساکنان از وضعیت محیط زیستی، نظر ساکنان در خصوص اینکه آیا از وضعیت سلامت محیط زیست خود راضی هستند، پرسش و خواسته شده که در صورت ناراضی بودن، دلیل آن را بیان نمایند.
در حدود 72 درصد از شهروندان ساکن که مورد پرسش قرار گرفته اند، از وضعیت آلودگی در محیط زیست خود ابراز نارضایتی نموده اند. ساکنان همجوار کارخانه روغن نباتی، دلایل نارضایتی خود را به این ترتیب اعلام کرده اند: 100 درصد نارضایتی از وجود بوی نامطبوع،40درصد از وجود آلودگی صوتی و 45 درصد از وجود دود. ساکنان نواحی مسکونی همجوار با نیروگاه عدم رضایتمندی خود را به این دلایل اعلام کرده اند: 79 درصد از وجود صدا و 56 درصد از دود سفید رنگ(بخار آب)13و 63 درصد نیز به دلیل خروج دود سیاه رنگ در مقاطع زمانی مختلف[23].
اثرات اقتصادی صنایع منتخب بر زندگی مردم، دارای ضریب اهمیت بالایی در رضایتمندی آنان از زندگی در همجواری این فعالیت‌ها بوده است. برای ارزیابی این اثرات، در بعد عینی، میزان درآمد ساکنان منطقه و شهر تهران و در بعد ذهنی عوامل تاثیرگذار بر اسکان در این محله، مورد بررسی قرار گرفته است.
· بعد عینی
برای بررسی وضعیت اقتصادی ساکنان منطقه 16 شهر تهران، متوسط درآمد ساکنان منطقه با این نماگر در سطح شهر تهران مقایسه گردیده که نشان از پایین بودن این شاخص نسبت به شهر تهران در سال 1385 دارد. متوسط میزان درآمد ماهانه در منطقه 16، برابر 3810هزار ریال و در شهر تهران برابر 4160 هزار ریال در سال مذکور بوده است[24].
متوسط قیمت زیربنای مسکونی در شهر تهران در سال 1390 به ازای هر متر مربع برابر 22 میلیون ریال بوده است. این میزان در سطح منطقه 16 شهر تهران، در محله‌های مختلف و متناسب با شرایط و موقعیت واحد مسکونی، متفاوت بوده و متوسط کل منطقه برابر 12.6 میلیون ریال به ازای هر مترمربع بوده است[25]. این نماگر در نواحی کارکردی مسکونی بلافصل کارخانه روغن نباتی قو، برابر حداقل قیمت منطقه و 8 میلیون ریال به ازای هرمترمربع بوده است[26]. یکی از دلایل پایین بودن قیمت زیربنای مسکونی، نزدیکی به فعالیت‌های صنعتی آلاینده بوده است.
در حدود 73 درصد از ساکنان نواحی مسکونی همجوار، مالک واحد مسکونی خود هستند. پایین بودن قیمت زمین، موجب جذب اقشار با درآمد پایین شده است.
در حدود نیمی از سرپرستان خانوار‌های ساکن نواحی مذکور(49 درصد)، در داخل منطقه 16 اشتغال دارند[23].
· بعد ذهنی
در زمینه سابقه سکونت در منطقه، در حدود 80 درصد ساکنان نواحی مسکونی همجوار با فعالیت‌های صنعتی منتخب، بیش از 10 سال در این منطقه ساکن بوده اند. دلایل ساکنان برای انتخاب این محل برای سکونت عبارت است از:
- تناسب قیمت مسکن با قدرت پرداخت خانوار: 57 درصد ساکنان
- نزدیکی به اقوام و خویشاوندان : 25 درصد ساکنان
- دسترسی به محل کار: 12درصد ساکنان
- دسترسی آسان به حمل و نقل عمومی: 5 درصد ساکنان[23].
مدیران فعالیت‌های صنعتی منتخب، اشتغالزایی فعالیت‌های صنعتی برای ساکنان نواحی مسکونی همجوار و منطقه 16 شهر تهران را از جمله تاثیرات مثبت اقتصادی این فعالیت ها می دانند.
ارزیابی اثرات اجتماعی
جمعیت ساکن در منطقه 16شهر تهران در سال 1390 برابر با 287803 نفر بوده است که در حدود 5/3 درصد از جمعیت شهر تهران را به خود اختصاص داده است [25]. جهت ارزیابی اثرات اجتماعی فعالیت های صنعتی، در بعد عینی، داده های موجود در خصوص میزان تحصیلات و از بعد ذهنی میزان تمایل به مشارکت در حل مشکلات محله مورد بررسی قرار گرفته است.
· بعد عینی
مهم‌ترین اثر اجتماعی فعالیت‌های صنعتی منتخب بر ساکنان نواحی مسکونی بلافصل به لحاظ عینی ، جذب و استقرار گروه‌های اجتماعی- فرهنگی با سطح تحصیلات نسبتا پایین تر از کل منطقه و شهر تهران در اطراف این صنایع است.
افراد دارای سطح تحصیلات زیر دیپلم(سواد آموزی تا دبیرستان) در حدود 89 درصد ساکنان را تشکیل می داده اند. این میزان پایین‌تر از سطح تحصیلات در منطقه 16 و شهر تهران است. همچنین سهم میزان تحصیلات دانشگاهی در این نواحی مسکونی، پایین‌تر از سهم این میزان تحصیلات در منطقه 16 و شهر تهران است [23](جدول 4).
جدول4- مقایسه میزان تحصیلات ساکنان مورد مطالعه با منطقه 16 و شهر تهران
Table 4 - Educational attainments of residents in adjacent neighborhood, District 16 and Tehran
میزان تحصیلات جامعه آماری | سوادآموزی، ابتدایی، متوسطه دوره اول و دوم | دیپلم و پیش دانشگاهی | تحصیلات دانشگاهی |
پاسخ دهندگان نواحی کارکردی مسکونی | 7/88 | 7/6 | 6/4 |
منطقه 16 شهر تهران | 4/84 | 26/5 | 3/10 |
شهر تهران | 9/70 | 23/6 | 9/22 |
ماخذ: نویسندگان، 1395، بر اساس [23] و [25]
· بعد ذهنی
از بعد ذهنی، تاثیر اجتماعی صنایع بر ساکنان همجوار، از طریق سنجش میزان تمایل ساکنان به مشارکت برای کاهش آلودگی صنایع موجود با فعالیت در انجمن‌های حفاظت محیط زیستی بررسی شده است. در حدود 65 درصد از ساکنان تمایلی به مشارکت برای کاهش آلودگی صنایع در این منطقه نداشته و مهم ترین دلایل این امر را، نداشتن وقت کافی و عدم توجه مسؤولان نهادهای مرتبط با فعالیت‌های صنعتی به مشارکت ساکنان ابراز نموده اند[23]. علاوه بر این، می توان عدم نهادینه شدن فرهنگ مشارکت در گروه های اجتماعی با سطح تحصیلات پایین را به دلایل عدم تمایل ساکنان افزود[26].
برخلاف نظرات ساکنان، مدیران صنایع وجود این فعالیت ها را برای ساکنان به لحاظ اجتماعی مفید دانسته اند. آنها معتقدند که امنیت در نواحی مسکونی همجوار به دلیل وجود تمهیدات امنیتی و مراقبتی قوی(همچون وجود کیوسک‌های نگهبانی و انتظامی برای حفاظت از تاسیسات صنایع) و نیز تعاملات فرهنگی بین مدیران فعالیت صنعتی و مردم، بالا می‌رود. این تعاملات از طریق مشارکت مدیران کارخانه روغن نباتی قو در برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم و ارائه برخی امکانات به مردم محله و نیز کمک مالی مدیریت نیروگاه بعثت به مدارس و نهادهای عمومی اطراف برای جلب رضایت ساکنان نسبت به ادامه فعالیت نیروگاه انجام می شود.
ارزیابی اثرات کالبدی و ترافیکی
اثرات کالبدی فعالیت‌های صنعتی منتخب بر نواحی کارکردی همجوار از طریق پرسشنامه ساکنان نواحی کارکردی همجوار و برداشت میدانی استخراج گردیده است.
· بعد عینی
فعالیت کارخانه و لرزش ایجاد شده توسط دستگاه های آن موجب سست شدن پایه ساختمان‌ها، شکسته شدن شیشه ها و تاثیر بر فرسودگی کالبدی این ناحیه شده است[17]،[18]. استقرار گروه های درآمدی پایین نیز بر تشدید فرسودگی و عدم وجود توانایی و تمایل به مرمت و یا نوسازی ساختمان ها موثر بوده است.
افزایش ترافیک ناشی از تردد وسایل نقلیه جهت تحویل و بارگیری مواد اولیه و نیز محصولات، از اثرات ترافیکی این صنایع از دید ساکنان می باشد[23].
· بعد ذهنی
از دید 70 درصد از ساکنان، تاسیسات و ابنیه فرسوده صنعتی، موجب ایجاد اغتشاش بصری در محلات همجوار گردیده که برداشت میدانی نیز این موضوع را تایید می نماید.
از دیدگاه 68 درصد از ساکنان همجوار، پخشایش خدمات محله ای نیز مناسب نبوده و دسترسی به برخی از خدمات مانند پارک برای آنها دشوار است[23].
برای پی بردن به کیفیت زندگی کلی، از ساکنان سوال شده که در مجموع چقدر از زندگی خود در این محله (با توجه به قرارگیری فعالیت های صنعتی منتخب) رضایت دارند. در حدود 38 درصد از ساکنان از کیفیت زندگی خود در این محله و همجواری با فعالیت های صنعتی منتخب راضی بوده اند و 62 درصد مابقی، از کیفیت زندگی خود(با توجه به این شرایط) ناراضی هستند[23].
بحث و نتیجه گیری
در این پژوهش، تاثیر دو فعالیت صنعتی(شامل کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت)، بر کیفیت زندگی ساکنان نواحی کارکردی مسکونی بلافصل مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی این اثرات با بهره گیری از فن تحلیل اثر و استفاده از منابع اطلاعاتی پشتیبان تصمیم‌گیری(شامل اسناد موجود، برداشت میدانی، پرسشنامه و مصاحبه) صورت پذیرفته است.
کیفیت زندگی متشکل از قلمروها و زیرقلمروهای مختلفی است که رضایتمندی از هریک از آن ها در مجموع، کیفیت کلی زندگی را شکل می دهند. فعالیت های صنعتی به دلیل ماهیت ویژه خود در زمینه های مختلف با زندگی شهروندان ساکن در همجواری خود ارتباط دارند. در خصوص فعالیت های صنعتی منتخب در این مقاله(کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت)، نحوه ارتباط این فعالیت ها با قلمروهای کیفیت زندگی در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و کالبدی و ترافیکی مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی تاثیرات نشان دهنده این موضوع است که صنایع نامبرده علاوه بر تاثیر در زمینه محیط زیستی(بر قلمرو بهزیستی کالبدی و زیرقلمروهای سلامت و ایمنی)، در زمینه اقتصادی، با قلمرو بهزیستی مادی(در زیرقلمروهایی مانند درآمد، کیفیت مسکن) و قلمرو توسعه و فعالیت، در زمینه اجتماعی با قلمرو بهزیستی اجتماعی(پذیرش و پشتیبانی- درگیری در اجتماع ارتباطات میان-فردی)، بهزیستی مادی( با زیرقلمرو امنیت)، بهزیستی احساسی(زیرقلمرو احترام) در زمینه کالبدی و ترافیکی با قلمرو بهزیستی مادی(زیرقلمرو همسایگی، کیفیت مسکن و حمل و نقل) در ارتباط است(جدول6).
جدول 5- اثرات فعالیت‌های صنعتی منتخب بر کیفیت زندگی ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار در منطقه 16 شهر تهران
Table 5- Impacts of industrial activities on residents’ quality of life in adjacent residential functional areas in District 16 of Tehran
زمینه | اثرات | زیرقلمرو | قلمرو |
محیط زیستی | ایجاد آلودگی های محیط شامل بوی نامطبوع، دود، بخار آب معلق، صدا، لرزش | سلامت | بهزیستی کالبدی |
اجتماعی | سکونت اقشار با سطح پایین تحصیلات(پایین تر از متوسط شهر تهران و منطقه 16 شهر تهران) | درآمد | بهزیستی مادی |
شغل | توسعه و فعالیت | ||
عدم تمایل 65 درصد از ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار با فعالیت‌های صنعتی منتخب، به مشارکت در سازمان های مردم نهاد(سمن ها) و دلسردی از حل مشکلات توسط نهادهای مربوطه | فعالیت ها و پیشامدها- درگیری در اجتماع | بهزیستی اجتماعی | |
بهره وری و همکاری | توسعه و فعالیت | ||
احترام | بهزیستی احساسی | ||
ارتقای امنیت به دلیل به کارگیری تمهیدات امنیتی در خیابان های اطراف نیروگاه | امنیت | بهزیستی مادی | |
ایجاد تعاملات فرهنگی بین صاحبان صنایع و ساکنان نواحی مسکونی همجوار | ارتباطات میان-فردی | بهزیستی اجتماعی | |
پذیرش و پشتیبانی- درگیری در اجتماع | بهزیستی اجتماعی | ||
کمک مالی به مدارس و نهادهای اطراف برای جلب رضایت ساکنان نواحی مسکونی همجوار | احترام | بهزیستی احساسی | |
پذیرش و پشتیبانی- درگیری در اجتماع | بهزیستی اجتماعی | ||
اقتصادی | پایین بودن قیمت مسکن نسبت به سایر نواحی مسکونی در منطقه 16 شهر تهران | کیفیت مسکن | بهزیستی مادی |
اشتغالزایی فعالیت صنعتی برای ساکنان منطقه 16 شهر تهران | شغل | توسعه و فعالیت | |
کالبدی | اغتشاش بصری ناشی ازساختمان‌های صنعتی فرسوده | همسایگی | بهزیستی مادی |
فرسودگی کالبدی ساختمانهای مسکونی همجوار و عدم تمایل به نوسازی | کیفیت مسکن | بهزیستی مادی | |
ترافیکی | اختلال در ترافیک عبوری به دلیل ورود و خروج کامیون های تخلیه و بارگیری مواد و یا محصولات | حمل و نقل | بهزیستی مادی |
ماخذ: نویسندگان، 1395
کیفیت زندگی انگاشتی است که با قلمروهای مختلفی از زندگی انسان در ارتباط است، به عبارت دیگر، ادراک ذهنی مردم از بعد عینی زندگی خود، در مقولات مختلف(قلمروها)، رضایتمندی آنان از زندگی را شکل می دهد. مطالعات نشان داد که علاوه بر زمینه محیط زیستی، و تاثیر بر قلمرو بهزیستی کالبدی و سلامت(که به عنوان مهم ترین اثرات از بعد عینی قابل تشخیص اند)، این فعالیت ها در سایر قلمروها نیز دارای اثراتی بر کیفیت زندگی هستند. در این مقاله چگونگی تاثیر دو فعالیت صنعتی در همسایگی محله مسکونی مورد بررسی قرار گرفته است؛ صنایع آلاینده، موجب پایین آمدن کیفیت محیط و از جمله بافت مسکونی حاشیه آن شده و به تبع آن، قیمت زمین و ساختمان در آن پایین آمده است. قیمت پایین املاک، اقشار عمدتا کارگر(با ویژگی های اجتماعی پایین تر از متوسط شهر) را به این نواحی جذب می کند که بخشی از این اقشار در همین صنایع مشغول به کار هستند. استقرار این گروه در این محله، رضایتمندی نسبی ساکنان را به لحاظ اقتصادی و پرداخت پذیری مسکن فراهم می کند. از سوی دیگر، قیمت پایین مسکن، جاذب خویشاوندان و سایر اقشار اجتماعی مشابه به این محله است که خود دلیل دیگری برای رضایتمندی از استقرار در این محله در قلمرو بهزیستی اجتماعی محسوب می گردد. وجود تعاملات اجتماعی و فرهنگی مسوولان فعالیت های صنعتی بر زیرقلمروهای بهزیستی احساسی و اجتماعی تاثیرگذار بوده است. دسترسی به محل اشتغال و برخورداری از زیرساخت های حمل و نقلی نیز بر رضایتمندی در قلمرو بهزیستی مادی اثرگذار است. وضعیت کالبدی ایجاد شده ناشی از فرسودگی بافت و عدم توانایی و تمایل ساکنان جهت هرگونه اقدام مرمتی و یا نوسازی بر رضایتمندی از قلمرو بهزیستی مادی و زیرقلمرو کیفیت مسکن تاثیر گذارده است. در نهایت، از آنجا که اولویت بندی ذهنی افراد در ترکیب رضایتمندی از قلمروهای مختلف، متفاوت است؛ رضایتمندی از سایر قلمروهای کیفیت زندگی، تا حدود زیادی نارضایتی از قلمرو بهزیستی کالبدی (و زیرقلمرو سلامت)، به دلیل آلودگی محیط، را تحت پوشش قرار داده و باعث شده که کیفیت زندگی ساکنان این محیط بیشتر از میزانی باشد که از بعد عینی استنتاج می‌گردد؛ به این معنی که تنها 62 درصد ساکنان، از کیفیت زندگی در این محله ناراضی هستند.
منابع
[1]Onwuegbuzie AJ, Dickinson WB, Leech NL, Zoran AG.(2014). A qualitative framework for collecting and analyzing data in focus group research. International Journal of Qualitative Methods; 8(3): 1-21.
[2]Ardeshiri ,A. 2014. Evaluating urban services using economic valuation techniques: Towards better urban environmental quality and promotion of sustainable development. PhD Thesis, Newcastle University.
[3]Byrne, J. 2010. Environmental justice and Ecological justice. In B.D. Solomon (ed), Encyclopedia of Geography, Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
[4] Diener,E., & Suh, E. 1997. Measuring quality of life: economic, social and subjective indicators, Social Indicators Research 40: 189–216.
[5]Chul Ko, M. 2011. The effects of community quality of life on local policy decisions. PhD Thesis, Virginia Polytechnic Institute and State University, United States.
[6]Das, D.2008.Urban quality of life: A case study of Guwahati, Social Indicator Research, 88:297-310.
[7] Pukeliene,V.,& Starkauskiene,V, 2011. Quality of Life: Factors Determining its Measurement Complexity”, Inzinerine Ekonomika-Engineering Economics: 22(2), 147-156.
[8]Velibeyoglu,H. 2014.Assessing subjective quality of urban life at neighborhood scale”, PhD. Thesis, School of Engineering and Sciences of İzmir Institute of Technology
[9]Marans,R.W., Stimson, R. (editors),2011. Investigating Quality of Urban Life :Theory, Methods, and Empirical Research, Springer Dordrecht Heidelberg London New York.
[10] Aliffadilah, J. (2008). The Indoor Environmental Impact on Residential – Industrial Neighborhood in Paka Industrial Estate, Terengganu, Faculty of Civil Engineering, Universiti Teknologi Malaysia, Malaysia.
[11]Vor.F& Groot.H. 2005.The impact of industrial sites on residential property values:a hedonic pricing analysis for the Netherlands, Department of Spatial Economics, VU University Amsterdam, The Netherlands.
[12] رهایی،م.، قائم مقامی، پ.(1390). اثرات كالبدي ساختمان هاي صنعتي بر گسترش شهري در ايران، نشریه باغ نظر، سال هشتم، شماره16، صص: ، صص:51-49
[13] طالبیان،س.ا.، فاضلی،م. و دیگران،(1378). تحليل تأثير اجتماعي توسعه صنعتي در منطقه عسلويه، نامه علوم اجتماعی، شماره 33،صص:75-56.
[14] مهندسان مشاور نقش محیط،(1383). طرح تفصیلی منطقه 16 شهر تهران، سازمان مسکن و شهرسازی استان تهران.
[15] مصاحبه با مدیران کارخانه روغن نباتی قو، (1394).
[16] مصاحبه با مدیران نیروگاه بعثت، (1394).
[17] اداره حفاظت محیط زیست شهرستان تهران،(1394)، پرونده محیط زیستی کارخانه روغن نباتی قو
[18] شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران (1394)، پرونده محیط زیستی کارخانه روغن نباتی قو
[19] اداره محیط زیست شهرستان تهران،(1394)، پرونده محیط زیستی کارخانه روغن نباتی قو .
[20] اداره محیط زیست شهرستان تهران،(1394)، پرونده محیط زیستی نیروگاه بعثت.
[21] شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران، 1395.
www.epa.gov [22]
[23] پرسشنامه پاسخ داده شده توسط ساکنان نواحی کارکردی مسکونی همجوار با فعالیت‌های صنعتی منتخب(کارخانه روغن نباتی قو و نیروگاه بعثت)، 1394.
[24] پایگاه اطلاعاتی شهرداری شهر تهران، 1385.
[25] مرکز آمار ایران ، (1385). سرشماری عمومی نفوس و مسکن، نتایج کلی شهر تهران، مناطق 22گانه.
[26] برداشت میدانی،1394
[1] Homogeneous sampling
[2] Liu
[3] Massam
[4] tenure
[5] Sub-domain
[6] Rogerson
[7] Physiological
[8] Pukeliene
[9] Starkauskiene
[10] Dissart and Deller
[11] - صنعت برگزیده سبز به صنعتی در هر رشته گفته می‌شود که بر اساس ضوابط انتخاب در هر سال، ارزنده ترین تلاش را در راستای حفظ محیط زیست در رشته صنعتی مورد نظر انجام داده و تمام ضوابط زیست‌محیطی را رعایت کرده باشد. انتخاب فعالیت صنعتی به عنوان صنعت برگزیده سبز یکی از راهکارهای تشویقی سازمان حفاظت محیط زیست می باشد.
[12] اگرچه بخار آب متصاعد شده از نیروگاه، جزو آلودگی محسوب نمی گردد، ساکنان همجوار با این واحد صنعتی، به دلیل عدم آگاهی و عدم اطلاع‌رسانی توسط مدیران فعالیت صنعتی، آن را دودی سفیدرنگ و مضر تلقی می نمایند.