باروری ابرها از منظر حقوق بین الملل محیط زیست

محورهای موضوعی : حقوق محیط زیست

احمدرضا توحیدی ^{1 *} , وحید کوثری ²

1 - دانشیار گروه حقوق بین‌الملل، دانشکده¬ی حقوق، دانشگاه قم. *(مسوول مکاتبات)
2 - دانشجوی دکتری دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

تاریخ دریافت : 1398/08/18 تاریخ پذیرش : 1399/08/27 تاریخ انتشار : 1403/10/01

کلید واژه: بارورسازی ابرها, دستکاری محیط زیست, خسارات زیست محیطی, کنوانسیون اِنمود, حقوق بنیادین بشری.,

چکیده مقاله :

در دهه های اخیر که موضوع تغییرات اقلیمی و بحث خشکسالی های منطقه ای قابل مشاهده شده است یکی از مباحث ناشی از رشد تکنولوژی، موضوع بارورسازی ابرها است که به منظور تاثیر­گذاری روی ابرهای طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی یا سایر ابزارها، جهت تحریک آنها به بارش به شکل باران یا برف، از نیمه دوم قرن بیستم میلادی از سوی برخی کشورها با دلایل مختلفی چون مبارز با کمبود آب وکنترل خشکسالی به کار گرفته شد. با توجه به رواج بارورسازی ابرها، صرف نظر از اهداف مختلف کشورها در این زمینه و فارغ از موافقان و مخالفان این اقدامِ زیست محیطی، ترسیم ابعاد حقوقی باروری ابرها در عرصه­ی بین­المللی، ضرورت مطالعه  را تبیین می نماید لذا  این نوشتار با توسل به روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای درصدد شناساندن ابعاد حقوق­ بین­المللی و بررسی قواعد و مقررات بین­المللی حاکم بر  این پدیده  بر آمده است. برای دولت­ها در بارورسازی ابرها هم در محدوده­ی سرزمینی و هم فراسرزمینی آن تعهداتی در قالب اسناد، اصول بین­المللی زیست محیطی و نیز در رویه­های قضایی بین­المللی، اعم از مستقیم یا غیرمستقیم وجود دارد که برخی صریح و برخی نیز به صورت ضمنی به باروسازی ابرها قابل تسری است و توجه به این قواعد سخت ونرم توسط سیاست گذاران کشور بایسته می باشد.

چکیده انگلیسی:

Cloud Seeding as a scientific method of changing the amount or type of precipitation by dispersing substances into the air has been used by different countries since the second half of the 20th century. Regardless of the extent and prevalence of cloud seeding or the different purposes of the countries in this regard, in order to chart its legal dimensions in different areas such as its impact on human health and the responsibility of states, it seems necessary to talks about this phenomenon in the framework of international environmental law. The present article, through a descriptive-analytic method aims to illustrate the cloud seeding in international law and to present the rules and regulations that govern it. However, there are the explicit and implicit obligations in international documents preventing the states to harming the health of peoples or damaging other countries. Also, under the shadow of the international responsibility of states, cloud seeding has raised different debates that will be discussed.

منابع و مأخذ:

1. Kirkpatrick , N, 2018, What is cloud seeding, and does it really work?, Earth Matters , Climate & Weather, Retrieved April 3, 2019 from https://www.mnn.com/earth-matters/climate-weather/stories/what-cloud-seeding
2. Langumir I., Guy., C. and Rosenfel A., 1961, The Collected Works of Irving Langmuir (First ed.), U.K., Pergamon Press, pp. 145-173 et pp. 189-196.
3. An Agenda for Water Action, HIGH-LEVEL PANEL ON WATER (HLPW), Outcome Document, 14 March 2018, Retrieved 28 March 2019, from https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/17825HLPW_Outcome.pdf.
4. Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
5. WMO Expert Committee on Weather Modification Research, Report October 2016. Retrieved 28 March 2019, from https://www.wmo.int/pages/prog/arep/wwrp/new/documents/WMO_ET_Weather_Modification_Research.pdf.
6. MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm.
7. Ockenden, W. 2016, Hydro Tasmania asked to explain cloud seeding in catchment day before flooding, Retrieved 1 April 2019 from https://www.abc.net.au/news/2016-06-10/cloud-seeding-carried-out-over-tasmanian-catchment-before-floods/7499226.
8. Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.
9. Moseman. A. 2009, Does cloud seeding work? China takes credit for the storms now bringing a reprieve from severe drought, but is that claim valid?, https://www.scientificamerican.com/article/cloud-seeding-china-snow/.
10. Durkee, B. 2016, Cloud Seeding Possibilities; Specific Effects upon the Tucson Area, https://cals.arizona.edu/swes/tucwater1/clouds.
11. Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.
12. MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm
13. Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects, 2004, ASCE/EWRI Standard 42-04, Reston, VA, p. 63.
14. Water Institute Report 2017, https://uwaterloo.ca/water-institute-impact/.
15. Anelfa and others, 2009, MITIGATION OF HAIL DAMAGES BY CLOUD SEEDING IN France and Spain, 2009, 5th European Conference on Severe Storms, https://www.essl.org/ECSS/2009/preprints/P12-02-dessens.pdf.
16. Eisler, R. 1996. Silver Hazards to Fish, Wildlife, and Invertebrates: A Synoptic Review, Contaminant Hazard Reviews, 32, Patuxent Wildlife Research Center, U.S. National Biological Service, Laurel, MD.
17. Faghih habibi, A. 2016, The Responsibility of States for Environmental damages caused by war, Journal of international studies of police, 26 (6), p. 109. (In Persian)
18. The WHO Constitution, art. 9.
19. CESCR, General Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health, 11 August 2000.
20. Déclaration de Stockholm, 1972, préambule.
21. La déclaration adoptée par la conférence de Rio de Janeiro en juin 1992.
22. Molayi, Y., (2007), Third-generation Human Rights and The Right to a Healthy Environment, The Quarterly Journal of Law, 37 (4), p. 279 (In Persian).
23. Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
24. Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects (ASCE), 2006, Guidelines for Cloud Seeding to Augment Precipitation.
25. Habibi M., M. 2008, The International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights: A Perspective on Its Development, (First ed.), Qom, MOFID University Press, p. 152. (In Persian)
26. Ghari S. F., M. 2009, Human Rights in the Contemporary World; an Analysis of Rights and Freedoms (First ed.), Tehran: S.D.L.L, p. 257 (In Persian).
27. Amir Arjmand, A. and Translator group 2010, Economic, Social and Cultural Rights, (First ed.), Tehran: MAJD Publications, p. 143. (In Persian)
28. Beygzadeh, E., 2000, The Responsibility of States for Violation of human rights, Journal of Legal Researches, 29 & 30, p. 289. (In Persian)
29. Code civil 1804, art. 552.
30. Quillere-Majzoub, F., (2004), A qui appartiennent les nuages ? Essai de définition d’un statut des nuages en droit international public, Annuaire français de droit international, 50, pp. 653-667.
31. B. B. COBLE, 1996, Benign Weather Modification, Ph. D. Thesis, Faculty of the School of Advanced Airpower Studies for Completion of Graduation Requirements, Scholl of Advanced Airpower Studies, Air University, Maxwell Air Force Base, Alabama:
32. Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)
33. D. WOOD, L., 1977, The Status of Weather Modification Activities Under United States and International Law, Natural Resources Lawyer 10 (2), pp. 367-392.
34. Sputniknews, 11 July 2018, Caught Red-Handed? Why Israel is Allegedly 'Stealing' Clouds From Iran, Retrieved 9 April 2019 from https://sputniknews.com/analysis/201807111066269279-iran-israel-clouds/:
35. U.S. News 1976.
36. UN Treaty Collection 1976.
37. Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969, Article 19.
38. Mousavi, S. F., 2015, Principles of international environmental law in the light of the Judgments of international legal authorities, The Quarterly Journal of Public Law Research, 48 (17), p. 11. (In Persian)
39. Vosoughi Fard, B., 2012, Aerial Herbicide Spraying Case (Ecuador v. Colombia): Trail Smelter of 20th Century?, International Law Review, 47 (29), p. 150. (In Persian)
Mousavi, S. F., Mousavifar, S. H., 2015, Environmental Dispute between Argentina and Uruguay (2010): Explaining some basis and principles, The Quarterly Journal of Law, 45 (4), p. 605. (In Persian)

متن کامل:



از نکات مطروحه توسط هر  دو داور گرامی صمیمانه متشکریم که با دقت و درایت خود موارد شکلی و ماهیتی مختلفی را در مسیر تکمیل و غنا  مقاله متذکر شدند براین اساس تمام موارد متذکره داوران گرامی در متن اعمال گردید که آنها را بصورت هایلایت مشخص نمودیم .

1-       اغلاط املایی و نگارشی متذکره ، اصلاح شدند.

2-       تمام 13 مورد  تذکری داور گرامی در خصوص عبارات انگلیسی و مخفف های داخل متن ، به زیرنویس منتقل شد.

3-       چکیده، مقدمه و نتیجه ، با توجه به تذکر مناسب ارزیابان گرانقدر مورد بازبینی قرار گرفت .

4-       زیرنویس ها و منابع مورد بررسی قرار گرفتند.

5-       عبارات  مقاله مورد مطالعه قرار گرفت و عبارات به فارسی و سلیس برگردانده شدند.

 البته برخی موارد دیگر (عبارات و جملات متن مقاله) نیز بصورت خودانگیخته مورد بازبینی و اصلاح قرار دادیم .

در نهایت  مجددا از  حسن دقت و محبت شما اساتید گرامی ، سپاسگزاری می نماییم .

 

 

 

باروری ابرها از منظر حقوق بین الملل محیط زیست

 

 

 

چکیده

یکی از مباحث ناشی از رشد تکنولوژی، موضوع بارورسازی ابرها است که به منظور تاثیر­گذاری روی ابرهای طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی یا سایر ابزارها، جهت تحریک آنها به بارش به شکل باران یا برف، از نیمه دوم قرن بیستم میلادی از سوی برخی کشورها با دلایل مختلفی چون مبارز با کمبود آب وکنترل خشکسالی به کار گرفته شد. با توجه به گستردگی و رواج بارورسازی ابرها، صرف نظر از اهداف مختلف کشورها در این زمینه و فارغ از موافقان و مخالفان این اقدامِ زیست محیطی، به منظور ترسیم ابعاد حقوقی آن در عرصه­ی بین­المللی، ضرورت مطالعه از منظر حقوق بین­الملل وجود داشت که این نوشتار با توسل به روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای درصدد شناساندن پدیده از منظر حقوق­ بین­الملل و بررسی قواعد و مقررات بین­المللی حاکم بر آن بر آمده است. برای دولت­ها در بارورسازی ابرها هم در محدوده­ی سرزمینی و هم فراسرزمینی آن تعهداتی در قالب اسناد، اصول بین­المللی زیست محیطی و نیز در رویه­های قضایی بین­المللی، اعم از مستقیم یا غیرمستقیم وجود دارد که برخی صریح و برخی نیز به صورت ضمنی به باروسازی ابرها قابل تسری است. 

واژگان کلیدی: بارورسازی ابرها، دستکاری محیط زیست، خسارات زیست محیطی، کنوانسیون اِنمود، حقوق بنیادین بشری. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Cloud Seeding in the Light of International Environmental Law

 

Abstract

Cloud Seeding as a scientific method of changing the amount or type of precipitation by dispersing substances into the air has been used by different countries since the second half of the 20th century. Regardless of the extent and prevalence of cloud seeding or the different purposes of the countries in this regard, in order to chart its legal dimensions in different areas such as its impact on human health and the responsibility of states, it seems necessary to talks about this phenomenon in the framework of international environmental law. The present article, through a descriptive-analytic method aims to illustrate the cloud seeding in international law and to present the rules and regulations that govern it. However, there are the explicit and implicit obligations in international documents preventing the states to harming the health of peoples or damaging other countries. Also, under the shadow of the international responsibility of states, cloud seeding has raised different debates that will be discussed.

 

Key Words: Cloud seeding, Environmental Modification, environmental damage, The Environmental Modification Convention (ENMOD), fundamental human rights.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-       مقدمه

بارورسازی ابرها روشی علمی برای تأثیرگذاری بر روی ابرهای طبیعی است که در آن معمولاً با استفاده از فن آوری­، آب بیشتری از ابر به شکل باران یا برف گرفته می‌شود. در واقع بارورسازی ابرها به عنوان یک روش تعدیل آب و هوا، افزودن مواد به داخل یک ابر با استفاده از مولدهای¹ زمینی، موشک و یا هواپیما با هدف تقویت تشکیل و رشد بلورهای یخ و در نتیجه افزایش بارش (برف یا باران) می باشد. (1) پس از مشاهدات تاثیر بارورسازی ابرها از سوی «وینسنت شفر»² در آزمایشگاه تحقیقاتی شرکت جنرال الکتریک آمریکا، نخستین تلاش علمی مهم برای بارورسازی ابرها در سال 1946 در قالب پروژه­ی سیروس³ از سوی ارتش آمریکا⁴  انجام شد. (2) 

بارورسازی ابرها در کشورهای مختلف جهان با اهدافی کم و بیش متفاوت صورت می­پذیرد که دلیل اصلی مبادرت به آن عمدتاً کمک به رفع خشکسالی و افزایش باران، جلوگیری از بارش تگرگ، و گاه نیز حتی با هدف خاموش کردن آتش جنگل­ها بوده است. بر اساس گزارشات گروه عالی رتبه آب⁵، امروزه 40% جمعیت جهان در معرض کم آبی قرار داشته و 80% آب های استفاده شده، در محیط زیست بدون هیچ گونه رسیدگی رها شده اند. (3) کشور ژاپن از سال 1947 تا 1997 میلادی توسط شرکت برق و سازمان آب توکیو با هدف افزایش بارش برف در مناطق حوزه آبریز سدها در مرکز ژاپن؛ باروری ابر گرم در ناحیه کیوشو و آزمایش تصادفی افزایش بارش؛ کشور چین از سال 1958 تا کنون توسط سازمان هواشناسی منطقه‌ای با هدف جلوگیری از تگرگ، افزایش بارش، برطرف کردن مه، جلوگیری از آتش جنگل و حفاظت محصولات در برابر سرمای شدید ناشی از برف زمستانه؛ کشور ترکیه از سال 1990 تا 1989 توسط انجمن تعدیل آب و هوا با هدف افزایش بارش در استانبول، افزایش آب دریاچه کارخانه مواد شیمیایی؛ کشور تایلند در سال 1960 و از سال 1989 تا کنون با هدف خاموش کردن آتش جنگل ها و کمک به کشاورزی؛ کشور سوریه از سال 1991 ابتدا مؤسسه روسی سی.ای.اُ،⁶ سپس مرکز باروری ابرهای روسیه وابسته به وزارت کشاورزی با هدف افزایش آب کشاورزی و شرب و ایران نیز برای نخستین بار در سال 1975 (1353) از سوی وزارت نیرو به مدت چهار سال به منظور افزایش ذخیره آبی سدهای لتیان و کرج با بهره گیری از امکانات اجرایی یک شرکت کانادایی و با استفاده از 30 دستگاه مولد زمینی کار تصعید یدیدنقره با یک فروند هواپیما را به اجرا در آورد که بر اساس گزارشات بر جای مانده 13% افزایش بارندگی ایجاد نمود. (4) پس از آن نیز به طور ناپیوسته ابتدا توسط مؤسسه روسی سی.ای.اُ، سپس از سوی مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها وابسته به وزارت نیرو انجام گرفته است.  بنا به گزارش منتشره­ی سازمان جهانی هواشناسی⁷ در سال 2016، دست کم 56 کشور برنامه­هایِ فعال بارورسازی ابرها را در دست انجام داشته­اند. (5) مقاله­ی حاضر تلاش می کند با تبیین کلی اثرات زیست محیطی بارورسازی ابرها، موضوع را در بعد حقوق بین­الملل مورد بررسی قرار داده و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که آیا حقوق بین­الملل تعهداتی برای دولت­ها در بارورسازی ابرها پیش بینی کرده است؟ در این راستا تعهدات حقوق بین­الملل در دو سطح داخلی و بین­المللی مطمح نظر قرار گرفته است. در این مسیر مفروض آن است که حقوق بین الملل بشر، دولت­ها را ملزم به رعایت برخی حقوق بنیادین نظیر حق بر سلامت برای آحاد شهروندان خود می نماید و در سطح بین­المللی نیز تعهدات مهمی همچون منع استفاده­ی زیان­بار از سرزمین برای دولت­ها، بر اقدامات و فعالیت های دولت حاکم و ناظر می باشد البته رژیم مسئولیت بین­المللی دولت­ها در بارورسازی ابرها به دلیل محدودیت و رعایت چارچوب موضوعی مقاله، مورد بررسی قرار نگرفته است اما جای آن را دارد که در پژوهشی مستقل به آن پرداخته شود.

 

2-        اثرات زیست محیطی بارورسازی ابرها: مفید یا مخرب؟ 

بارورسازی ابرها از جمله پدیده­هایی است که مطالب مختلفی راجع به فواید و مضرات آن نقل شده است. مخالفان بارورسازی ابرها معتقدند که این پدیده به همان اندازه که می­تواند کشورها را از خشکسالی برهاند، محصولات کشاورزی را افزایش دهد و یا آتش جنگل­ها را خاموش نماید، به همان اندازه نیز ممکن است به دلیل مداخله­ی انسان در طبیعت و تغییر چرخه­ی عادی طبیعت با توسل به ابزارها و مواد شیمیایی پدیده­ای خطرناک و مضر محسوب گردد چرا که ضمن آسیب­رسانی به اکوسیستم و به مخاطره افکندن حیات جانوران، گیاهان و زیست بوم منطقه­ای، گاه کشاورزان را نیز از برکات مادی زمین ها و اراضی تحت کشت به دلیل کم و زیاد شدن باران و همچنین به راه افتادن سیلاب­ها، محروم می­سازد (6) و در برخی موارد نیز به قیمت سلب حیات یک انسان یا از بین رفتن حیوانات تمام می شود. برای مثال در ژوئن 2016 متعاقب بارورسازی ابرها به دستور دولت در ایالت تاسمانیا در کشور استرالیا، رودخانه درونت⁸ طغیان کرده و این امر موجب مرگ یک کشاورز و از بین رفتن صدها گاو و گوسفند شد. (7) به طور کلی مخالفان بارورسازی ابرها را می­توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول مخالفانی نظیر شاون بنر⁹ دانشمند رشته بیوشیمی دانشگاه بویز استیت¹⁰ که از منظر مخاطرات زیست محیطی همچون احتمال افزایش میزان نقره در منابع آبی در اثر تشدید آزمایشات بارورسازی ابرها با استفاده از یدیدنقره¹¹و در نتیجه، به مخاطره افتادن زندگی آبزیان، به مخالفت با این پدیده برخاسته (8) و دسته دوم مخالفانی که ناکارآمدی بارورسازی ابرها در افزایش ذخیره­ی آب و مقابله با خشکسالی (9) یا انتقال ابرهای بارور شده به سایر مناطق (10) و همچنین غیرقابل ارزیابی بودن نتایج حاصل از آن را به عنوان دلیل اصلی مخالفت خویش در مقالات علمی منتشره مطرح ساخته­اند. (11) همچنین در مورد اثرات مضر مواد شیمیایی نظیر نقره به عنوان یک ماده­ی غیرمحلول، غیرآلی و خطرناک و آلوده کننده­ی خاک و آب که برای ماهیان، دام ها و انسان­ها مخاطره آمیز است، مقالاتی به رشته­ی تحریر در آمده است. (12) 

در مقابل، موافقان بارورسازی ابرها نظیر پروفسور لی­ هنگ­ چی¹²متخصص مداخلات هواشناختی موسسه فیزیک جوی آکادمی علوم چین و ژانگ کیانگ¹³مدیر اداره مداخلات مصنوعی در آب و هوای پایتخت چین معتقدند به دلیل میزان بسیار اندک کاتالیزورها و مواد شیمایی به کار رفته در بارورسازی ابرها، هیچ مشکلی محیط زیست را تهدید نمی­نماید. لازم به ذکر است نگرانی­هایی که امروزه راجع به اثرات مخرب ناشی از مواد شیمایی به کار رفته در بارورسازی ابرها بر محیط زیست چندان هم موضوع جدیدی نیست. تحقیقات متعددی از دهه 60 میلادی در این زمینه انجام گرفته و تا به امروز نیز ادامه دارد که برآیند آن­ها فقدان اثر مخرب بارورسازی ابرها بر محیط زیست بوده است. (13) 

گزارش­های منتشره از انجام پروژه­های بارورسازی ابرها در ایران نیز سال­های اخیر به ویژه در سال آبی 94-93 در مناطق عملیاتی تهران (تهران و مناطق مجاور)، ایران مرکزی (یزد، فارس، کرمان، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و مناطق مجاور)  و شمال غرب (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و مناطق مجاور) از سوی مرکز ملی باروری ابرها (مجری: موسسه آب دانشگاه تهران) حاکی از موفقیت این پروژه ها بوده است. (14) 

همچنین در سال 1978 میلادی، برآوردها در ایالات متحده آمریکا حاکی از آن بود که حجم نقره­ای که به طور کلی در محیط زیست این کشور پراکنده شده، 2740 تن است. به همین دلیل خدمات سلامت آمریکا¹⁴ و آژانس حمایت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا (ای. پی. اِی)¹⁵ تحقیقات گسترده­ای در زمینه آثار مخرب نقره بر محیط زیست و سلامت آغاز کردند که نتیجه آن تصویب قوانین سال­های 1977 و 1987 میلادی مربوط به آب و آلودگی­هایی از این دست شد که محدودیت­ها و هنجارهایی را برای بخش صنعت و زباله­های آزمایشگاهی پیش بینی کرد. (15) نکته­ی حائز اهمیت آن است که سهم بارورسازی ابرها در تولید نقره (در قالب یدید نقره) تنها 3 تن یعنی یک دهم درصد (1/.%) مجموع آن بوده است.‌ (16) که می­توان نتیجه گرفت بارورسازی ابرها در مقایسه با اثرات مخرب سایر بخش­ها نظیر صنعت چندان برای محیط زیست ایجاد اشکال نمی­نماید.

 

 

3-       ضرورت پرداختن حقوق بین­الملل به مقوله­ی بارورسازی ابرها   

تلاش برای اثبات نظرات موافقان یا مخالفان بارورسازی ابرها که به عنوان یک کار علمی و تخصصی، باید در حوزه مجزای خویش مورد بحث قرار گرفته و اساساً چندان در اینجا موضوعیت نمی­یابد. آنچه از منظر این مقاله حائز اهمیت است، پیگیری گسترده­ی کشورها در انجام پروژه بارورسازی ابرها است که نیازمند توجه نظام بین­المللی از منظر حقوقی و هنجاری است. بدین ترتیب باید درصدد طرح مبنای منطقی ورود حقوق بین­الملل به این موضوع برآمد.

حقوق بین­الملل به منظور ورود در مقوله­ی فعالیت­های زیست محیطی کشورها اصولاً نیازی به اثبات مفید یا مخرب بودن آن فعالیت ندارد. آنچه از منظر حقوق بین­الملل مهم است آثار و نتایج این اقدامات ِهرچند مشروع و مجاز بر روی محیط زیست و همچنین بر سرزمین سایر کشورهاست. تا جایی که مخاطرات احتمالی زیست محیطی بارورسازی ابرها در چارچوب یک سرزمین مشخص بوده و اثرات مثبت و منفی آن نیز صرفاً در همان سرزمین باشد، اگرچه معمولاً منازعات بین­المللی بروز نخواهد کرد، لکن ضرورت رعایت حقوق بشر حتی حقوق بین­الملل را نسبت به این موضوع بی تفاوت نگذاشته و به ترسیم چارچوب­های هنجاری مختلفی در این زمینه واداشته است. در صورت تسری آثار اقدامات زیست محیطی کشورها به سرزمین کشوری دیگر نیز بدیهی است که حقوق بین­الملل باید بتواند پاسخگوی حقوقی این وضعیت باشد. همچنین امروزه با رشد و توسعه­ی «نظریه­ی مسئولیت محض یا مسئولیت ناشی از اعمال مشروع» (17) ، تردیدی در ضرورت پرداختن حقوق بین­الملل به پدیده­ی بارورسازی ابرها به عنوان یک اقدام زیست محیطی مهم که به نحو گسترده­ای از سوی دولت­ها در حال پیگیری است، باقی نخواهد ماند.

 

4-       تکلیف دولت­ها نسبت به رعایت حقوق بنیادین بشری در بارورسازی ابرها

4-1- حق بر سلامت 

باورسازی ابرها به عنوان یک اقدام زیست محیطی که هدف غایی آن همانا کمک به آسایش و رفاه بشری است، می­تواند به نحو مستقیم و غیرمستقیم با برخی حقوق بنیادین بشری نظیر حق بر سلامت، پیوند خورده و آن­ها را متاثر سازد.

کشورها بر اساس اصول مختلفی چون اصل مسئولیت نسبت به سلامت اتباع خویش، مندرج در اساسنامه­ی سازمان جهانی بهداشت، (18) در قبال مردم مسئول بوده و نه تنها نباید مرتکب اقداماتی گردند که به نحوی از انحا سلامتی آن­ها را به مخاطره می­افکند بلکه باید محیطی فراهم آورند که شهروندان از هر نظر در وضعیت آرامشِ کامل جسمی، روحی و اجتماعی قرار گیرند. در واقع نخستین اصل بنیادینی که در اساسنامه­ی سازمان جهانی بهداشت در حوزه­ی سلامت مطرح شد، مربوط به تعریف سلامتی است که بیان می­دارد: «وضعیت کاملِ آرامش جسمی، روحی و اجتماعی که صرفاً به معنای بیمار نبودن یا نداشتن نقصان نیست». تغییرات محیط زیست و مداخلات مصنوعی انسان در طبیعت از جمله بارورسازی ابرها نباید ناقض حق بر سلامت افراد باشد. گستردگی انعکاس حق بر سلامت در اسناد و متون مختلف حقوق بشری، نه تنها از آن به عنوان یک حق بشری یاد کرده، بلکه آن را در زمره­ی حقوق بنیادین بشری تلقی می نمایند. ماده (25) اعلامیه جهانی حقوق بشر، 1948؛ ماده (11) اعلامیه­ی آمریکایی حقوق و تکالیف بشر، 1948؛ ماده (11) منشور اجتماعی اروپایی، 1961؛ ماده (12) میثاق بین­المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب 1966 میلادی؛ ماده (16) منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم 1986؛ بند (ح) ماده (10) ، بند (و) ماده (11) و نیز ماده (12) کنوانسیون حذف کلیه اشکال تبعیض نسبت به زنان 1979؛ مواد (23) و (24) کنوانسیون حقوق کودک 1989؛ ماده (25) کنوانسیون حقوق اشخاص معلول، 2006 و ... مبین و موید همین امر است. حق بر سلامتی دارای مؤلفه‏های اصلی نظیر غذا، تغذیه، مسكن، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و قابل شرب، بهداشت و نظافت، شرایط امن و سالم شغلی و محیط زیست سالم است. (19) بند چهارم تفسیر عمومی كمیته­ی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورخ 11 اوت 2000 در زمینه­ی حق بر بالاترین سطح قابل وصول، حاکی از آن که حق بر سلامتی محدود به حق بر مراقبت از سلامتی نیست و عبارات صریح ماده (12) میثاق حاكی از آن است كه این حق در بر گیرنده­ی طیف وسیعی از اعمال اجتماعی اقتصادی است كه شرایطی را فراهم می­آورند تا در آن مردم بتوانند زندگی سالمی داشته باشند.

 

4-2- حق بر محیط زیست سالم

امروزه تردیدی نسبت به شناسایی «حق بر محیط زیست سالم» برای انسان که پیوند تنگاتنگی با سایر حقوق بنیادین بشری دارد، وجود ندارد. مقدمه­ی اعلامیه­ی استکهلم 1972 میلادی، بر ارتباط تنگاتنگ محیط زیست طبیعی، رفاه و حقوق بنیادین بشری از جمله حق بر حیات تاکید می نماید. (20) اصولی نظیر «توسعه­ی پایدار» که به طور ضمنی در بر گیرنده­ی مفهوم محیط زیست سالم بوده، در کنار اصل دهمِ مندرج در اعلامیه­ی ریو مصوب 1992 میلادی مبنی بر ضرورت مشارکت و دسترسی همه­ی شهروندان به اطلاعات زیست محیطی، به نحوی از انحا مبین تاکید بر حق انسان بر محیط زیست سالم است. (21) کنواسیون اروپایی حقوق بشر اشاره­ی مستقیمی به حق بر محیط زیست ندارد لکن دیوان اروپایی حقوق بشر با تفسیر موسع ماده­ی (8) و بعضاً ماده­ی (6) کنوانسیون، حق بر محیط زیست سالم را تفسیر نموده است. (22) برخی اسناد بین­المللی نیز همچون منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم مصوب 1981 میلادی در ماده­ی (24) خویش با صراحت بیشتری اشعار می دارد: «همه مردم حق بر محیط زیست رضایت بخش، یکپارچه و متناسب با توسعه­­ی خویش را دارا می باشند». ماده­ی (11) پروتکل الحاقی به کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (سان سالوادور) مصوب 17 نوامبر 1988 نیز در راستای حق مردم بر محیط زیست سالم به تکالیف دولت­های عضو در حمایت، محافظت و ارتقای محیط زیست اشاره می نماید.

بدین ترتیب اقدام دولت­ها در بارورسازی ابرها نباید تهدیدی برای محیط زیست طبیعی باشد. در ایالت مونتانا، حامیان محیط زیست با این استدلال که تغییر در ارتفاع برف می­تواند شرایط زیست حیاط وحش آن مناطق را تحت تاثیر قرار دهد، ادعای نقض قوانین زیست محیطی را داشته و از دادگاه تقاضای توقف پروژه­ی بارورسازی ابرها را داشتند که دادگاه بدواً مسئولین انجام این پروژه را ملزم به تعهد رعایت ضوابط و قوانین زیست محیطی نموده و سپس آن­ها را مکلف به ارائه­ی گزارش عملکرد و نتایج پروژه به ناظرین دولتی کرد. (23) همچنین سند سیاست ملی زیست محیطی آمریکا (نپا)¹⁶ در سال 1969 موسسات فدرال را ملزم به گزارش دهی از تاثیرات زیست محیطی نموده است. (24) 

بدین ترتیب در راستای نیل به محیط زیست سالم، بر اساس مثلث سه گانه­ی تعهدات حقوق بشری: 1- تعهد به احترام؛ 2-تعهد به حمایت و 3-تعهد به عمل، دولت­ها در مقام تعهد به احترام، ملهم از تحلیل اعضای کمیته­ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، (25) ملزم به اجتناب از مداخله­ی در حق دسترسی مردم یک منطقه به محیط زیست طبیعی سالم خواهند بود. مداخله در روند چرخه­ی طبیعی محیط زیست از طریق بارورسازی ابرها در صورت بروز خسارات احتمالی ممکن است نقض تعهد به احترام یک دولت نسبت به حق بر محیط زیست سالم تلقی گردد؛ همچنین در مقام تعهد به حمایت تمام تلاش خویش را مصروفِ عدم ورود آسیب به محیط زیست سالم از سوی دیگران کرده (26) و در چارچوب تعهد به عمل مکلف به فراهم آوردن ملزومات و بسترهای دستیابی به حق بر محیط زیست سالم می باشند. (27) 

همگام با حساسیت بیشتر جامعه­ی جهانی نسبت به حق بر محیط زیست سالم و تلقی از آن به عنوان یک حق بشری، مباحث حقوقی عمیق­تری را نسبت به مبانی ایجاد مسئولیت دولت­ها در قبال نقض آن می توان مطرح ساخت. موسسه­ی حقوق بین­الملل در سال 1989 متعاقبِ اجلاسِ سَن ژَک دو کمپوستل¹⁷، با ایجاد پیوند میان تعهدات دولت­ها نسبت به رعایت حقوق بشر و ویژگی عام­الشمول این تعهدات، در صدد ایجاد زمینه­ برای طرح مسئولیت بین­المللی دولت­ها در قبال نقض حقوق بشر و امکان مداخله­ی جامعه­ی جهانی بر آمده است:

«حقوق بشر بیان مستقیم کرامت انسان است. تعهد دولت­ها به تضمین رعایت آن ناشی از شناخت همین کرامت است [...] این تعهد بین المللی [...] یک تعهد عام­الشمول است. این تعهد به کلیه­ی دولت­ها در مقابل جامعه­ی جهانی در کل خود تحمیل می شود و هر دولت در حمایت از حقوق بشر منفعت حقوقی دارد. به علاوه این تعهد بیانگر وظیفه­ی کلیه­ی دولت­ها به همبستگی میان خود برای تضمین هرچه سریعتر حمایت جهانی و موثر از حقوق بشر می باشد.». بدین ترتیب چنانچه اقدام یک دولت در تغییرات زیست محیطی نظیر بارورسازی ابرها به تضییع حق اتباع خویش در حق بر محیط زیست سالم، حق بر سلامتی، حق بر غذا و ... بیانجامد، با در نظر گرفتن تحلیل مذکور، دامنه­­ی ذی­نفعان و ذی­سمتان به لحاظ حقوقی گسترش یافته و این امر امکان طرح مباحثی چون مسئولیت دولت در قبال جامعه­­ی جهانی و مداخله­ی سایرین را فراهم می نماید. متعاقباً به نظر می رسد کمیسیون حقوق بین­الملل هنگام تدوین پیش­نویس مسئولیت کشورها در برابر اعمال متخلفانه­ی بین­المللی، مصوب  2001 میلادی، در ماده­ی (40) به نحوی از انحا مفاد قطعنامه­ی 1989 موسسه در اجلاس سَن ژَک دو کمپوستل را مطمح نظر قرار داده و با توسعه­ی مفهوم «دولت زیان دیده»، تعهد به حمایت از حقوق بشر را تعهدی عام­الشمول¹⁸تلقی نموده است. (28)  

 

5-       بارورسازی ابرها و توسل به «نظریه­ی مالکیت ابرها» در حقوق بین­الملل

ابرها به واسطه­ی ماهیت فیزیکی متحرک خویش بر فراز زمین، پیوسته در حال حرکت بوده و وضعیت ایستا یا ثابتی ندارند. این امر هم منجر به بحث­هایی متفاوت راجع به ماهیت حقوقی ابرها و تعلق آن­ها به دولت­ها شده و هم ممکن است آثار اقدامات دولت­ها در بارورسازی ابرها را در مواردی متوجه سایر کشورها سازد. نخستین بحثی که به منظور درک چارچوب حقوقی مقوله­ی بارورسازی ابرها مطرح شد، طرح مساله­ی مالکیت ابرها بود. در اندیشه­ی حقوق بین­الملل کلاسیک، مالکیت زمین مستلزم مالکیت آب­های آن نیز می باشد. ماده­ی (552) قانونی مدنی فرانسه (29) در همین راستا اشعار می­دارد: «مالکیت خاک شامل مالکیت بر بالا و پایین آن نیز می­گردد».¹⁹ چنین تصوری نسبت به مالکیت خاک، مالکیت باران را نیز مادامی که ابرها در فراز سرزمینی خاص قرار می گیرند، به آن دولت پیوند می­دهد. (30)   

با پذیرش این منطق، دولتی که مالک ابرها محسوب می­گردد در واقع مسئول رعایت چارچوب­های هنجاری لازم در مبادرت به بارورسازی ابرها بوده و همچنین در صورت ورود صدمات احتمالی ناشی از ابرهای متعلق به خویش به سایر کشورها در عرصه­ی بین­المللی دارای مسئولیت خواهد بود. در پایان دهه­ی 40 میلادی و آغاز دهه­ی 50 در ایالات متحده­ی آمریکا، پس از انجام نخستین تجربه­های بارورسازی ابرها و متعاقب آن بروز برخی دعاوی و منازعات، محاکم آمریکا به دکترین مالکیتِ ابرها ناشی از مالکیتِ زمین توسل جسته­اند. دکترین مالکیت ابرها به دلیل ابهامات ناشی از جابه­جایی دائم ابرها و یا مشخص نبودن چگونگی تفسیر مالکیت آن در مناطق مرزی، برای مثال مشخص نبودن مالکیت آب­های ناشی از بارش ابرها در رودخانه­های مرزی، رفته رفته جای خویش را به اندیشه ای داد که در آن «ابرها متعلق به هیچ کس نیستند» (31). هر چند به نظر می رسد امروزه دیگر نسبت به ورود آسیب های زیست محیطی از جمله خسارات ناشی از بارورسازی ابرها به سایر کشورها ضرورتی به اثبات مالکیت ابرها به منظور انتساب مسئولیت بین المللی به دولت ها وجود نداشته باشد.

6-       قواعد حقوق بین­الملل و الزامات معاهده­ای و عرفی ناظر بر بارورسازی ابرها 

از زمان رواج بارورسازی ابرها تا کنون اختلافات و منازعات چندی در سطح ایالات­های مختلف یک کشور و یا حتی میان برخی کشورها مطرح شده است. برای مثال در ایالت مونتانا در ایالات متحده آمریکا مردم پایین دست داکوتای شمالی با برنامه­ی بارورسازی ابرها با هدف افزایش برف از سوی ادره برق بونویل²⁰ به مخالفت برخاستند. (32) همچنین در دعوی آدامس علیه کالیفرنیا²¹، یکی از شرکت­های بخش خدمات عمومی دولتی که در امر بارورسازی ابرها نقش داشت، به دلیل بروز خسارات وارده ناشی از آن و طغیان آب رودخانه، به 13 میلیون دلار غرامت محکوم شده است. (33) لازم به ذکر است بروز چنین اختلافاتی در سطح ملی تاکنون منجر به انکار ضرورت پرداختن دولت­ها به مقوله­ی بارورسازی ابرها نگردیده است. برای مثال در دعوای اسلوتسکی علیه نیویورک²²، دادگاه پس از استماع استدلالات هریک از طرفین (شاکی و نماینده بخش دولتی) بر ضرورت ایجاد برقراری توازن میان انجام بارورسازی ابرها و لزوم رعایت حقوق افراد و جبران خسارات وارده تاکید کرد.

در سطح بین­المللی اختلاف حقوقی جدی و خاصی در محاکم بین­المللی در سطح یافته­های نگارنده مشاهده نشده است. برخی موارد در سطح رسانه ها مطرح شده اند مانند پروژه­ی سرقت ابرهای ایران از سوی رژیم صهیونیستی. در این راستا یکی از مسئولین به نقل از خبرگزاری­ها بیان کرده است: برخی مراکز علمی در ایران با مطالعه مسائل اقلیمی به این نتیجه رسیده اند که تغییرات آب و هوایی طی سال های اخیر و اوضاع نامناسب محیط زیست در کشور ، تحت تاثیر عامل خارجی است. ... «تیم های مشترکی از رژیم اشغالگر قدس و یکی از کشورهای همسایه، ابرهای در حال ورود به ایران را غیربارور می‌کنند؛ علاوه بر این ما با بحث ابردزدی و برف دزدی نیز مواجه هستیم... این مطالعه طی چهارسال گذشته ارتفاعات افغانستان تا مدیترانه مورد بررسی قرار گرفته است؛ نتیجه اینکه همه ارتفاعات بالای دو هزار و دویست متر در این محدوده پر از برف ولی ارتفاعات ما خشک بوده است» (34) درگیری و وارد کردن اتهام سرقت ابر مختص به کشور ایران نبوده و در سایر کشورها نیز مطرح شده است. برای مثال طرح ادعای تجاوز به حریم آب جوی از سوی مسئولان مختلف چین در مناطق گرفتار خشکسالی، به عنوان نمونه­­ی دیگری از این منازعات مطرح شده­ است. 

6-1- تعهدات معاهده­ای بین­المللی 

موضوع تغییرات آب و هوایی و یا اقلیمی در چارچوب سازمان ملل متحد به صورت جدی دستور کار قرار گرفته و یکی از نتایج مهم آن انعقاد کنوانسیون ساختاری تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد²³ است. سوالی که ممکن است در اینجا مطرح شود آن است که آیا می­توان بارورسازی ابرها را به عنوان یکی از عوامل تغییرات آب و هوایی، در چارچوب این کنوانسیون مورد بررسی قرار داد؟ با عنایت به جزء (2) ماده­ی (1) این کنوانسیون، «تغییر آب و هوا به معنی تغییری در آب و هواست که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم ناشی از فعالیت های بشری است که باعث متغییر نمودن ترکیب جو جهان شده و جدا از تغییرات طبیعی آب و هواست که در دوره های زمانی مختلف پدید می آید». بارورسازی ابرها ناشی از فعالیت­های بشری است اما گستردگی آثار تغییرات آن به گونه­ای نیست که به ایجاد تغییر در «ترکیب جو جهان» منتهی گردد. وانگهی با مطمح نظر قرار دادن سایر مواد کنوانسیون از جمله ماده­ی (2) راجع به هدف کنوانسیون که بیان می­دارد: «هدف نهایی این کنوانسیون و هر گونه اسناد حقوقی مربوطه که ممکن است توسط کنفرانس اعضا مورد تصویب قرار گیرد، دستیابی به ثبات در تراکم گاز گلخانه­ای در اتمسفر مطابق مفاد مربوطه کنوانسیون در سطحی است که از تداخل خطرناک فعالیتهای بشر با سیستم آب و هوایی جلوگیری نماید. این سطح می بایست در آن­چنان چهارچوب زمانی حاصل گردد که اکوسیستم ها بتوانند به صورت طبیعی با تغییرات آب و هوا تطابق یابند و اطمینان حاصل شود که تولید مواد غذایی با تهدید روبرو نبوده و توسعه اقتصادی بتواند به صورتی پایدار ادامه یابد»، در می­یابیم، اساساً موضوع کنوانسیون منصرف از بارورسازی ابرها است اگرچه برخی از اصول مندرج در این کنوانسیون برای این پدیده نیز قابل استفاده و استناد است.

سند بین­المللی مهم دیگری که مربوط به دستکاری محیط زیست بوده و احتمالاً بتوان آن را در مورد بارورسازی ابرها مورد بررسی قرار داد، «کنوانسیون ممنوعیت استفاده از فن­آوری­هایِ تغییر محیط زیست با اهداف نظامی یا هر هدف مخاصمه­آمیز دیگر مصوب 1977 موسوم به «کنوانسیون اِنمود»²⁴ می باشد. بر اساس ماده­ی (1) این کنوانسیون:

«هر یک از دول عضو کنوانسیون متعهد می گردد که برای اهداف نظامی یا هر استفاده مخاصمه­آمیز دیگری، از فن­آوری­های تغییر محیط زیست ِدارای آثار گسترده، پایدار یا شدید به عنوان ابزار تخریب، آسیب یا صدمه علیه هر دولت دیگر استفاده ننماید».

در سطح تعریف، مطابق ماده­ی (2) این کنوانسیون، بارورسازی ابرها را به عنوان یکی از روش هایی که به تغییر محیط زیست منتهی می گردد، می توان مشمول کنوانسیون قرار داد. چرا که در این ماده صراحتاً در مقام تعریف «فن­آوری­های تغییر محیط زیست»  بیان می دارد: «... هر روشی که از طریق دستکاری عامدانه­ی فرایند طبیعی، امکان تغییر در پویایی، ترکیب یا ساختار زمین، زیست بوم،  سنگ کره، آب کره، هواکره (جو) و فضای ماورای جو آن را فراهم آورد».

البته همان­طور که از نام کنوانسیون نیز پیداست، کنوانسیون استفاده­ی نظامی از این فن­آوری­ها را منع کرده است و نه استفاده­ی صلح آمیز از آن­ها را. یکی از مشهورترین برنامه­های تعدیل آب و هوا که با اهداف نظامی صورت گرفته، استفاده از فن­آوری بارورسازی ابرها از سوی ارتش آمریکا در جنگ ویتنام بوده است. در خلال این عملیات آمریکا با توسل به این فن­آوری اقدام به اختلال در سامانه­ی حمل و نقل ویت کنگ­ها در مناطق جنگلی و مرطوب لائوس و ویتنام نمود. (35)  

بدین ترتیب، با عنایت به این­که معمولاً کشورها به نحو صلح آمیزی اقدام و مبادرت به بارورسازی ابرها می­نمایند، با این فرض که آن دولت­ها به کنواسیون پیوسته باشند، آیا می­توان قائل به شمولیت تعهدات کنوانسیون نسبت به این اقدامات بود؟   

در رویه­ی پیوستن دولت­ها به این کنوانسیون، دولت گواتمالا هنگام پیوستن به کنوانسیون اِنمود از حق شرطی به شرح ذیل استفاده کرد:

«پذیرش مفاد ماده­ی (3) مشروط به آن است که آثار و نتایج کاربرد فن­آوری­های تغییر محیط زیست با اهداف صلح آمیز منجر به ورود آسیب به سرزمین وی یا به استفاده از منابع طبیعی­اش نگردد». (36)

با توجه به بند (ج) ماده­ی (19) کنوانسیون 1969 وین، در صورتی که اعمال حق شرط ممنوع نگردیده و یا منوط به موارد خاصی نشده باشد، آن حق شرط باید با «موضوع و هدف معاهده»²⁵ سازگاری داشته باشد. (37) یکی از نتایج پذیرش چنین حق شرطی از سوی دولت گواتمالا، با توسل به مفهوم مخالف²⁶، می­تواند عدم مغایرتِ موضوعِ «تغییر محیط زیست با اهداف صلح آمیز»، با موضوع و هدف کنوانسیون اِنمود باشد. بنابراین به نظر می­رسد که بتوان وضعیت فعلی اقدام دولت­ها در بارورسازی ابرها را نیز با توجه به چنین تفسیری مشمول این کنوانسیون قرار داد.  

فارغ از تعهدات بین­المللی دولت­ها در قالب معاهدات و کنوانسیون­ها، اصول و قواعد عام حاکم بر محیط زیست در رویه­ی قضایی بین­المللی می تواند در بسیاری از موارد خلاء­های ناشی از تعهدات قراردادی را تکمیل نماید.

6-2-اصول حقوق بین­الملل عرفی

بحث بارورسازی ابرها از منظر اصول زیست محیطی شناخته شده­ی بین­المللی نیز قابل تحلیل و بررسی است. «اصل استفاده­ی غیر زیان بار از سرزمین»²⁷ که نخستین بار در قضیه­ی دیوان داوری آمریکا و کانادا موسوم به قضیه­ی کارخانه­ی تریل اسملتر (ایالات متحده آمریکا علیه کانادا)، ²⁸1938 مطرح و بعدها با تصریح بیشتری در قالب اصل 21 اعلامیه­ی استکهلم 1972 و اصل 2 اعلامیه­ی ریو 1992 نهادینه­تر گردید، بیان می دارد: «هیچ دولتی حق ندارد در استفاده یا اجازه­ی استفاده از سرزمین خویش به نحوی عمل نماید که به بروز مشکلات و خسارات در سرزمین دولت همسایه منجر شده و عواقب آن جدی باشد». (38) موضوع اختلاف در واقع به فعالیت کارخانه­ی تریل اسملتر در خاک کانادا بر می­گردد که به علت پخش مواد آلاینده در هوا نظیر خاکستر سرب، ترکیبات مواد آلی و سولفور محیط اطراف کارخانه در کانادا و انتشار آن در برخی مناطق کشور همسایه یعنی ایالات متحده­ی آمریکا، موجبات نارضایتی کشاورزان آمریکایی و به دنبال آن طرح شکایت آنان را فراهم ساخت.

اصل مذکور متعاقب قضیه­ی تریل اسملتر در دیوان بین­المللی دادگستری نیز مطرح شد. در قضیه­ی کانال کورفو، 1946 (اختلاف میان انگلستان و آلبانی)²⁹، دیوان در رای خویش دولت آلبانی را متوجه­ی اصل منع استفاده­ی زیان­بار از سرزمین خویش کرده است. دیوان در نظر مشورتی خویش در مورد مشروعیت تهدید یا توسل به سلاح­های هسته ای، 1996³⁰بیان داشت: «تعهد دولت ها نسبت به رعایت محیط زیست سایر دولت­ها که خارج از قلمرو قضایی و تحت نظارت آن­ها قرار دارد، تعهد عام حقوق بین­الملل است». همچنین قضیه­ی دیگری که دیوان با اشاره به این اصل و البته اصول دیگری که بدان اشاره خواهد شد، صدور رای نمود، قضیه­ی کارخانه­های خمیر کاغذ، 2010 (اختلاف آرژانتین و اروگوئه)³¹ بود. به علت شباهت اقدام دولت­ها در بارورسازی ابرها و مخاطرات احتمالی ناشی از مواد شیمیایی به کار رفته در آن به قضایای مذکور، دور از ذهن به نظر نمی­رسد که در صورت مطرح شدن قضیه­ای در دیوان مبنی بر خسارات وارده ناشی از بارورسازی ابرها به یک دولت دیگر، اصل فوق باز هم مطمح نظر قرار گیرد چرا که مبنای اصلی طرح دعوی در چنین قضایایی، بحث ورود خسارات زیست محیطی بوده است. (39) 

اصل دیگری که بر مبنای آن می­توان فعالیت­های زیست محیطی دولت­ها از جمله بارورسازی ابرها را نظام­مند ساخت، «اصل توسعه­ی پایدار»³² است. بر مبنای این اصل که بسیاری آن را مدیون اسنادی چون اعلامیه­ی ریو 1992 می­دانند، دولت­ها متعهد می­گردند که نیازهای نسل حاضر را بدون به مخاطره افکندن قابلیت­های نسل­های آینده فراهم آورند. دیوان بین­المللی دادگستری در قضیه­ی گابچیکوو-ناگیماروش، 1993 (اختلاف میان مجارستان و اسلواکی)³³ با مطمح نظر داشتن اصل توسعه­ی پایدار، توسعه­ی اقتصادی دولت­ها را منوط به حفاظت از محیط زیست توصیف نموده است. بدیهی است در چارچوب این اصل هر گونه فعالیت دولت­ها در بارورسازی ابرها باید با در نظر داشتن تعهد به حفاظت از محیط زیست صورت گیرد. همچنین «اصل ضرورت حفاظت از محیط زیست» که ریشه در اعلامیه­ی استکهلم 1972 دارد، در همین قضیه نزد دیوان با صراحت بیشتری مطرح شد. «اصل پیشگیری»³⁴  نیز به عنوان نتیجه­ی منطقی اصل منع استفاده­ی زیان­بار از سرزمین در این قضیه اصلی اجباری قلمداد شد. کاربرد این اصل درمورد بارورسازی ابرها در کنار اصولی چون «اصل احتیاط»³⁵  و «اصل ارزیابی (مطالعه) آثار محیط زیستی»³⁶ ، در مجموع دولت­ها را در این زمینه مکلف خواهد ساخت که با نظارت بر فعالیت کلیه­ی نهادهای سرزمین خویش اعم از بخش­های دولتی و خصوصی از مخاطره آمیز نبودن آن برای محیط زیست اطمینان حاصل نموده و از قبل نسبت به کلیه¬ی آثار بارورسازی ابرها بر محیط زیست اطلاع حاصل کنند (40 )  

به زعم نگارنده، کاربرد «اصل اطلاع رسانی قبلی»³⁷  که در قضیه­ی داوری دریاچه لانو، 1956 (اختلاف اسپانیا و فرانسه) مطرح و بر اساس آن فرانسه ملزم به اطلاع رسانی به کشور همسایه­ی خویش اسپانیا در مناطق مرزی دریاچه لانو نسبت به برنامه و اقدامات خویش گردید،  اگر چه ممکن است در تمام مواردی که یک دولت اقدام به بارورسازی ابرها می نماید، ضروری نباشد لکن در مناطق مرزی با توجه به وضعیت ناپایدار ابرها ضرورت عمل به آن بیشتر احساس می شود. هر چند این امر به شرایط و گستردگی اقدامات یک دولت در این زمینه بستگی دارد.

لازم به ذکر است علاوه موارد مذکور، بحث مسئولیت دولت­ها در قبال خسارات ناشی از بارورسازی ابرها و قواعد حاکم بر آن­ها نیز مطرح است که مجال پرداختن به آن در چارچوب مقاله­ی حاضر فراهم نیست.

نتیجه گیری

همگام با توسعه­ی فن­آوری­ها به ویژه در نیمه قرن دوم بیستم میلادی و آغاز قرن بیست و یکم، دولت­های مختلف با اهداف مختلفی نظیر مقابله با بحران ناشی از خشکسالی، کم­آبی، کمک به بخش کشاورزی، مهار آتش و ... ، اقدام به بارورسازی ابرها نموده و می­نمایند. بارورسازی ابرها به عنوان یکی از روش­های علمی معاصر به منظور تاثیر­گذاری روی ابرهای طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی یا سایر ابزارها و گرفتن آب بیشتری از ابر به شکل باران یا برف در زمان و مکان انتخابی، با اهداف و انگیزه­های مختلفی از سوی کشورها پیگیری می­گردد و در سطح داخلی و بین­المللی دارای مخالفان و موافقانی است. حقوق بین­الملل به منظور ورود به ترسیم چارچوب هنجاری و حقوقی این پدیده، ضرورتی به اثبات مضرات یا سودمندی آن ندارد. در سطح داخلی تعهدات دولت­ها به رعایت حقوق بشر و ارتباط برخی از این حقوق نظیر حق بر سلامت و حق بر محیط زیست سالم، دولت­ها را ملزم به تطبیق اقدامات زیست محیطی از جمله بارورسازی ابرها با این حقوق می­نماید. از طرفی در سطح بین­المللی نیز در صورت بروز منازعات بین­المللی ناشی از بارورسازی ابرها، برخی قواعد قراردادی و عرفی می­تواند بر موضوع حاکم باشد که برای نمونه به کنوانسیون اِنمود اشاره شد. علاوه بر کنوانسیون مذکور، اصول بنیادین زیست محیطی متعددی در پرتو اسناد و رویه­ی قضایی بین­المللی تثبیت شده است، که می­توان در مورد بارورسازی ابرها و در موارد بروز منازعات بین­المللی احتمالی نیز مطرح کرد. اگرچه در حال حاضر با توجه به حجم زیاد مقررات زیست محیطی بین­المللی، ضرورت تصویب کنوانسیونی مجزا راجع به بارورسازی ابرها پیشنهاد نمی­شود اما اگر همین اصول زیست محیطی موجود در قالب پیمان­های جهانی و جامع زیست محیطی تثبیت یافته و به شکل تعهدات بنیادین­تری مطرح شود، نه فقط بارورسازی ابرها بلکه بسیاری از فعالیت­های زیست محیطی دولت­ها را پوشش خواهد داد. البته در این مسیر رویکرد مراجع قضائی منطقه ای یا جهانی همچون دیوان بین المللی دادگستری در ایجاد رویه قضائی و حقوق نرم؛ امری است که در توسعه و تحکیم قواعد ناظر بر بارورسازی ابرها می تواند ضروری و مفید قلمداد گردد.

 

 

 

 

REFERENCES

1-       Kirkpatrick , N, 2018, What is cloud seeding, and does it really work?, Earth Matters , Climate & Weather, Retrieved April 3, 2019 from https://www.mnn.com/earth-matters/climate-weather/stories/what-cloud-seeding

2-       Langumir I., Guy., C. and Rosenfel A., 1961, The Collected Works of Irving Langmuir (First ed.), U.K., Pergamon Press, pp. 145-173 et pp. 189-196.

3-       An Agenda for Water Action, HIGH-LEVEL PANEL ON WATER (HLPW), Outcome Document, 14 March 2018, Retrieved 28 March 2019, from https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/17825HLPW_Outcome.pdf.

4-       Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian)

5-       WMO Expert Committee on Weather Modification Research, Report October 2016.  Retrieved 28 March 2019, from https://www.wmo.int/pages/prog/arep/wwrp/new/documents/WMO_ET_Weather_Modification_Research.pdf.

6-       MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm.

7-       Ockenden, W. 2016, Hydro Tasmania asked to explain cloud seeding in catchment day before flooding, Retrieved 1 April 2019 from https://www.abc.net.au/news/2016-06-10/cloud-seeding-carried-out-over-tasmanian-catchment-before-floods/7499226. 

8-       Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.

9-       Moseman. A. 2009, Does cloud seeding work? China takes credit for the storms now bringing a reprieve from severe drought, but is that claim valid?, https://www.scientificamerican.com/article/cloud-seeding-china-snow/.

10-       Durkee, B. 2016, Cloud Seeding Possibilities; Specific Effects upon the Tucson Area, https://cals.arizona.edu/swes/tucwater1/clouds.

11-       Pelly, J. 2016, does cloud seeding really work? https://cen.acs.org/articles/94/i22/Does-cloud-seeding-really-work.html.

12-       MICOU, J. 2016, Is Cloud Seeding Harmful?, Retrieved 1 April 2019 from http://www.ranches.org/cloudseedingharmful.htm

13-       Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects, 2004, ASCE/EWRI Standard 42-04, Reston, VA, p. 63.

14-       Water Institute Report 2017, https://uwaterloo.ca/water-institute-impact/.

15-       Anelfa and others, 2009, MITIGATION OF HAIL DAMAGES BY CLOUD SEEDING IN France and Spain, 2009, 5th European Conference on Severe Storms, https://www.essl.org/ECSS/2009/preprints/P12-02-dessens.pdf.

16-       Eisler, R. 1996. Silver Hazards to Fish, Wildlife, and Invertebrates: A Synoptic Review, Contaminant Hazard Reviews, 32, Patuxent Wildlife Research Center, U.S. National Biological Service, Laurel, MD.

17-       Faghih habibi, A. 2016, The Responsibility of States for Environmental damages caused by war, Journal of international studies of police, 26 (6), p. 109 (In Persian).

18-       The WHO Constitution, art. 9.

19-       CESCR, General Comment No. 14: The Right to the Highest Attainable Standard of Health, 11 August 2000.

20-       Déclaration de Stockholm, 1972, préambule.

21-       La déclaration adoptée par la conférence de Rio de Janeiro en juin 1992.

22-       Molayi, Y., (2007), Third-generation Human Rights and The Right to a Healthy Environment, The Quarterly Journal of Law, 37 (4), p. 279 (In Persian).

23-       Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian).

24-       Standard Practice for the Design and Operation of Precipitation Enhancement Projects (ASCE), 2006, Guidelines for Cloud Seeding to Augment Precipitation.

25-       Habibi M., M. 2008, The International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights: A Perspective on Its Development, (First ed.), Qom, MOFID University Press, p. 152 (In Persian).

26-       Ghari S. F., M. 2009, Human Rights in the Contemporary World; an Analysis of Rights and Freedoms (First ed.), Tehran: S.D.L.L, p. 257 (In Persian).

27-       Amir Arjmand, A. and Translator group 2010, Economic, Social and Cultural Rights, (First ed.), Tehran: MAJD Publications, p. 143 (In Persian).  

28-       Beygzadeh, E., 2000, The Responsibility of States for Violation of human rights, Journal of Legal Researches, 29 & 30, p. 289 (In Persian).

29-       Code civil 1804, art. 552.

30-       Quillere-Majzoub, F., (2004),  A qui appartiennent les nuages? Essai de définition d’un statut des nuages en droit international public, Annuaire français de droit international, 50, pp. 653-667.  

31-       B. B. COBLE, 1996, Benign Weather Modification, Ph. D. Thesis, Faculty of the School of Advanced Airpower Studies for Completion of Graduation Requirements, Scholl of Advanced Airpower Studies, Air University, Maxwell Air Force Base, Alabama:

32-       Seyed Hassani, M. 2012, Cloud Seeding from Idea to Reality, (First ed.), Tehran: Cloud Seeding Research Center, pp. 5, 164, 168 and 170. (In Persian).

33-       D. WOOD, L., 1977, The Status of Weather Modification Activities Under United States and International Law, Natural Resources Lawyer 10 (2), pp. 367-392.

34-       Sputniknews, 11 July 2018, Caught Red-Handed? Why Israel is Allegedly 'Stealing' Clouds From Iran, Retrieved 9 April 2019 from https://sputniknews.com/analysis/201807111066269279-iran-israel-clouds/:

35-       U.S. News 1976.

36-       UN Treaty Collection 1976.

37-       Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969, Article 19.

38-       Mousavi, S. F., 2015, Principles of international environmental law in the light of the Judgments of international legal authorities, The Quarterly Journal of Public Law Research, 48 (17), p. 11 (In Persian). 

39-         Vosoughi Fard, B., 2012, Aerial Herbicide Spraying Case (Ecuador v. Colombia): Trail Smelter of 20th Century?, International Law Review, 47 (29), p. 150 (In Persian).

40-       Mousavi, S. F., Mousavifar, S. H., 2015, Environmental Dispute between Argentina and Uruguay (2010): Explaining some basis and principles, The Quarterly Journal of Law, 45 (4), p. 605 (In Persian).

 

 

19

 

---

[1]  - Generator.

[2]  -Vincent J. Schaefer.

[3]  - CIRRUS.

[4]  - United States Army Signal Corps.

[5]  - High Level Panel on Water (HLPW).

[6]  - Central Aerological Observatory.

[7]  - World Metrological Organization.

[8]  -Derwent River.

[9]  - Shawn Benner.

[10]  - Boise State University.

[11]  - Silver Iodide. 

[12]  - Lei Hengchi.

[13]  - Zhang Qiang.

[14]  -US Health Services.

[15]  - Environmental Protection Agency.

[16]  - The National Environmental Policy Act (NEPA).

[17]  - Saint Jacques de Compostelle.

[18]  - Erga Omnes.

[19]  - La propriété du sol emporte la propriété du dessus et du dessous.

[20]  -Bonneville Power Administration.

[21]  -Adams v. Califonia.

[22]  -Slutsky v. City of New York. 

[23]  - The United Nations Framework Convention on Climate Change, 1992. 

[24]  - The Environmental Modification Convention, 1977 (ENMOD).

[25]  -Object and Purpose of the Treaty.

[26]  - A Contrario

[27]  - Sic utere tuo ut alienum non laedas.

[28]  - Trail Smelter Case (United States v Canada), 1938.

[29]  - Corfu Channel Case (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland v. Albania), 1946.

[30]  - Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion of ICJ, 1996.

[31]  - Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay), 2010.

[32]  - The Principle of Sustainable Development.

[33]  - Gabčíkovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), 1993.

[34]  - The prevention principle.

[35]  - The Precautionary principle.

[36]  -The Principle of Environmental Impact Assessment.

[37]  - The Principles of Prior Notification. 

---