بررسی رافعیت جهل به حکم شرعی در مسئولیت کیفری

محورهای موضوعی : فقه

سید محمد صدری ¹ , عابدین مؤمنی ² , محمد مهدی کریمی سلیمی ³

1 - دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور تهران، ایران.
2 - استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
3 - دکترای تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، تهران جنوب، دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/04/17 تاریخ پذیرش : 1399/09/23 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: مسئولیت کیفری, جهل, : قانون مجازات اسلامی,

چکیده مقاله :

جهل در معنای ناآگاهی و بی‌خبری، از مفاهیم کم‌تکرار اما بسیار مهم در حقوق جزای ایران است. قانون‌گذار تعریف دقیقی از جهل ارائه نکرده و در ماده 155 قانون مجازات اسلامی معنای جهل به نحوی نامعین به کار رفته، چنان‌که جهل به حکم را عذر شرعی شمرده است. در مادۀ 217 نیز یکی از شرایط اجرای حد، آگاهی مجرم از حرمت رفتار ارتکابی خود است. بنابراین باید معنای جهل را در فقه به دست آورد، چراکه مفاهیم بنیادین حقوق اسلامی ایران از فقه و اصول فقه شیعه دوازده‌امامی سرچشمه می‌گیرند. این پژوهش با بررسی تاریخچۀ بحث از جهل به حکم در دو علم اصول فقه و فقه، درصدد یافتن پاسخی برای تعریف جهل در حقوق جزای اسلامی ایران، به‌ویژه مادۀ 155 قانون مجازات اسلامی در موضوع جهل به حکم به لحاظ شرعی است. خلاصۀ پژوهش این‌ است که از نظر شرع در صورتی که جاهل قاصر یا مقصر غیرملتفت باشد، جهل او عذر شرعی محسوب می‌شود و رافع مجازات است. در غیر این صورت ادعای ناآگاهی وی پذیرفته نخواهد شد.

چکیده انگلیسی:

 Ignorance is one of the less frequent but very important concepts in Iranian criminal law. The legislator did not provide a precise definition of ignorance, and in Article 155 of the Islamic Penal Code, the meaning of ignorance is used in an indefinite manner, as it considered ignorance of the ruling as a legitimate excuse. In Article 217, one of the conditions for the implementation of the limit is the awareness of the criminal about the sanctity of his behavior. Therefore, the meaning of ignorance should be obtained in jurisprudence, because the fundamental concepts of Iranian Islamic law originate from jurisprudence and the principles of Twelver Imam Shia jurisprudence. By examining the history of the debate from ignorance to judgment in the two sciences of jurisprudence and jurisprudence, this research seeks to find an answer to the definition of ignorance in the Islamic penal law of Iran, especially Article 155 of the Islamic Penal Code on the issue of ignorance to judgment from a Sharia point of view. The summary of the research is that according to Sharia, if the ignorant person is incapable or the guilty party is not complicit, his ignorance is considered as an excuse in Sharia and is punishable. Otherwise, his claim of ignorance will not be accepted.

منابع و مأخذ:

ابن‌ادریس حلی، محمد. (1410ق). السرائر الحاوی (چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1362). الخصال. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه (چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن‌منظور. (1414ق). لسان العرب فی اللغة. بیروت: دارالفکر للطباعة.

اخوت، محمدعلی. (1385). تفصیل مسائل حقوق جزای عمومی (سلسله مقالات). تهران: نشر بهرامی.

استرآبادی، محمدامین. (1426ق). الفوائد المدنیه (چاپ دوم). قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

انصاری، مرتضى بن محمدامین. (1428ق). فرائد الاصول (چاپ نهم). قم: مجمع الفکر الاسلامی.

نصاری، مهدی. (1393). بررسی جایگاه فقهی و حقوقی جهل به حکم در رابطه با مسئولیت کیفری با رویکردی به قانون مجازات اسلامی مصوب 1392. پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چهارمحال و بختیاری.

ایروانی، علی. (1406ق). حاشیۀ المکاسب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

پورالله‌یار، حسن. (1385). بررسی مسئولیت جاهل به قانون در حقوق ایران، فصلنامه فلسفه و کلام علامه، بهار، دورۀ 1، شمارۀ 9، 54-31.

تونی، ملاعبدالله. (1415ق). الوافیه. قم: مجمع فکر اسلامی.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1363). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.

حرعاملی، محمدحسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: موسسه آل البیت.

حرعاملی، محمدحسن. (1412ق). هدایه الامّة الی احکام الائمه. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.

حکیم، سیدمحمدتقی. (1979م). الاصول العامه للفقه المقارن. قم: موسسه آل البیت.

خویی، ابوالقاسم. (1422ق). موسوعۀ امام خویی (بخش مبانی تکمله المنهاج). قم: موسسه احیاء آثار امام خویی.

درویش‌پور، وفا. (1386). جهل و خطاء در حدیث رفع و آثار آنها در حقوق کیفری از منظر فقه امامیه. پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی بابل، شماره 8، 288-265.

ذهنی تهرانی، محمدجواد. (1380). تحریر الفصول شرح فارسی کفایه الاصول. قم: موسسه امام منتظر(عج).

روحانی، صادق. (1412ق). فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب.

روحانی، محمد حسینی. (1413ق). منتقی الاصول. تقریرات عبدالصاحب حکیم. قم: دفتر آیت‌الله سید محمد حسینی روحانی.

سبحانی، جعفر. (1424ق). ارشاد العقول الی مباحث الاصول. تقریر محمدحسین حاج عاملی. قم: موسسه امام صادق علیه السلام.

سجادی نژاد، احمد. (1388). جهل به حکم و رافعیت آن نسبت به حکم کیفری. آموزه‌های فقهی (دانشگاه علوم اسلامی رضوی). زمستان، شمارۀ 3، 118-97.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (1412ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. همراه با حاشیۀ سلطان‌العلما. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

شیخ بهایی، محمد بن حسین بن عبدالصمد. (1381). زبده الاصول. قم: بی‌نا.

صدر، محمدباقر. (1408ق). دروس فی علم الاصول. قم: اسماعیلیان.

صدر، محمدباقر. (1395). دروس فی علم الاصول. ترجمه محسن غرویان، قم: دارالفکر.

طوسی، محمد بن حسن. (1400ق) .النهایه (چاپ دوم). بیروت: دارالکتب العربی.

طوسی، محمد بن حسن. (1414ق). الامالی. قم: دارالثقافه.

علامه حلی، یوسف بن جمال‌الدین. (1410ق). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

علامه حلی، یوسف بن جمال‌الدین. (1420ق). تحریر الاحکام. قم: موسسه امام صادق علیه السلام.

علامه حلی، یوسف بن جمال‌الدین. (1380). تهذیب الاصول فی علمی الاصول و الفروع. لندن: موسسه امام علی علیه السلام.

علم الهدی، سید مرتضی علی بن حسین. (1405ق). رسائل الشریف مرتضی. قم: دارالقرآن الکریم.

فاضل تونی، محمد بن حسن اصفهانی. (1416ق). کشف اللثام عن قواعد الاحکام. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

قدسی، ابراهیم. (1381). قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری. پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران، بابلسر.

کاتوزیان، ناصر. (1377). اهمیت ذاتی قانونی و فنون قانون‌گذاری. نشریۀ داخلی کانون وکلای مرکز، تیر، شمارۀ 24، 15-8.

کاظمی شبر، سید عبدالله حسین. (1404ق). الأصول الأصلیه و القواعد الشرعیه. قم: کتابفروشی مفید.

کرکی، حسین بن شهاب‌الدین. (1396ق). هدایة الأبرار إلى طریق الأئمة الأطهار(ع). تصحیح رئوف جمال‌الدین. نجف: حی المعلمین.

کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (چاپ چهارم). تهران: دارالکتب الاسلامیه.

گرجی، ابوالقاسم. (1372). مقالات حقوقی. تهران، دانشگاه تهران.

مازندرانی، محمدصالح بن احمد. (1382ق). شرح الکافی. تصحیح ابوالحسن شعرانی. تهران: المکتبه الاسلامیه.

مجلسی، محمدتقی. (1400ق). یک دورۀ کامل فقه فارسی. تهران: موسسه فراهانی.

محقق اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا). مجمع الفائدة و البرهان. قم: موسسه نشر اسلامی.

محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). تصحیح عبد الحسین محمد على بقال‌. قم: موسسه اسماعیلیان.

محقق داماد، سید مصطفی. (1406ق). قواعد فقهی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

موسوی بجنوردی، حسن. (1410ق). القواعد الفقهیه. قم: موسسه اسماعیلیان.

موسوی بجنوردی، محمد. (1387). قواعد فقهیه (چاپ دوم). تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.

موسوی خمینی، روح‌الله. (1373).  انوار الهدایه فی شرح الکفایه. قم: مرکز نشر آثار امام خمینی (ره).

موسوی خمینی، روح‌الله. (1425ق). تحریر الوسیله (چاپ بیست و یکم). ترجمۀ علی اسلامی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد. (1430ق). القوانین المحکمه فی اصول الفقه. قم: احیاء الکتب الاسلامیه.

نایینی، محمدحسین. (1376). فوائد الاُصول‏. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام (چاپ هفتم). بیروت: داراحیاء التراث العربی.

• Al`laame Helli, Y (1989). Ershaad ol-az`haan. Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Al`laame Helli, Y (1999). Tahrir ol-ah`kaam. Qom: Imam Saadeq Institute.


• Al`laame Helli, Y (2001). Tahzib ol-osul. London: Imam Ali Institute.


• Alamal-Hoda, M (1984). Rasaa`el ol-sharid morteza. Qom: Daar ol-Qoran el-Karim.


• Ansari, M (2004). Fara`ed ol-osul (9<sup>th</sup> pub). Qom: Majma` ol-fekr el-Eslami.


• Ansari, M (2014). Investigating the juridical and legal position of ignorance of the verdict in relation to criminal liability with an approach to 2013 Islamic Penal Code. Thesis for Defense of Master Degree. Islamic Azad University Shahre kord Branch.


• AstarAbadi, M (2005). Al-favaa`ed ol-madaniyah (2^nd pub). Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Darvishpoor, V (2005). False Ignorance in the Traditions and its Results on the Penal Law from the Figh Imamieh Viewpoint . Islamic Law & Jurisprudence Researches Journal (8), 265-288.


• Fazel Tooni, M (1995). Kashf ol-lesaam. Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Gorji, A (1993). Articles in law. Tehran: Tehran University.


• Hakim, Mt (1979). Al-osul ol-amme lel-fegh`hel-moghaaren. Qom: AlolBeyt Institute.


• Hor`re Ameli, Mh (1988). Vasaael ol-shi`a. Qom: AlolBeyt Institute.


• Hor`re Ameli, Mh (1991). Hedayat ol-ommat. Mash`had: Majma` ol-Bohooth ol-Eslamiyah.


• Ibn-Babooyeh, M (1983). Al-khesaal. Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Ibn-Babooyeh, M (1992). Man la yahzorohol-faghih (2^nd pub). Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Ibn-Idris, M (1989). Al-saraa`er ol-haavi (2^nd pub). Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Ibn-Manzoor (1993). Lesan ol-arab. Beyrut: Daar ol-Fekr Lel-Tabaa`at.


• Iravani, A (1985). Haashiat ol-makaaseb. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.


• Jafari, Mj (1984). Terminology of law. Tehran: Ganj e Daanesh Publication.


• Kaatooziyan, N (1998). The inherent importance of law and legislative technique. The Internal Journal of Iran Central Bar Association. (24), 8-15.


• Karaki, H (1976). Hedatol-abraar. Edited By Raa`oof.J. Najaf: Hay`yol-Moallemin,


• Kazemi Shobbar, A (1983). Al-osulol-asliyaa. Qom: Mofid Bookshop.


• Khoee, A (2001). The encyclopedia of imam Khoee. Qom: Imam Khoee Publication Institute.


• Koleyni, M (NF). Al-kaafi (4^th Pub). Tehran: Daar ol-Kotobel- Eslamiy`yeh.


• Majlesi, Mt (1979). Yek dore kamel fegh Farsi. Tehran: Farahani Publication Institute.


• Mazandarani, M (1962). Shar`he al-Kaafi. Edited By A.Sha`raani. Tehran: al-Maktabatol-Eslamiy`yeh.


• Mirzaye Qomi, A (2008). Al-ghavanin (Laws). Qom: Ehyaa`al-Kotob el-Eslamiy`e.


• Mohaghegh Ardebili, A (NF). Majma`ol-fae-date val-borhaan, Qom: Islamic Publication Institute.


• Mohaghegh Daamaad, M (1985). Feghi principals. Tehran: Islamic Sciences Publication Institute.


• Mohaghegh e Helli (1987). Sharaa`ye ol-eslaam (2^nd Pub). Edited By A,Bagh-aal. Qom: Esmaeelian Publication Institute.


• Moosavi Bojnurdi, H (2000). Feghi principals. Qom: Esmaeelian Publication Institute.


• Moosavi Bojnurdi, M (2006). Feghi principals (2^nd pub). Tehran: Majd Publication.


• Moosavi e Khomeini, R. (1994). Anvar ol-hedaye fi sharhel-kefaye. Qom: THE INSTITUTE FOR COMPILATION AND PUBLICATION OF IMAM KHOMEINI'S WORKS


• Moosavi e Khomeini, R. (2004). Tahrir ol-vasille (21pub). translated by Ali Eslami. Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Naa`eeni, M. (1997). Favaa`ed ol osul. Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Najafi, M. (1983). Javaher ol kalaam. Beyrut: Daar o Ehyaa`al Toras Al-arabi.


• Okhovat, M (2006). Description of general criminal law issues. Tehran: Bahraami Publication.


• PoorAllahyaar, H (2006). Examining the responsibility of ignorant of the law in Iranian law. The Allamah Journal of Islamic Philosophy and Theology, 1 (9), 31-54.


• Qhodsi, E (2002). The realm of the influence of ignorance on criminal liability. Thesis for Defence of Master Degree. Mazandaran University. Babolsar.


• Rouhani, Mh (1992). Montaqa al-osul. Written By A.Hakim. Qom: Mh Rouhani Publication.


• Rouhani, S (1991). Feqh ol- saadeq. Qom: Daar ol-Ketab.


• Sadr, Mb (1987). Doroos`on fi elm el-osul. Qom: Esmaeelian Publication Institute.


• Sadr, Mb (2016). Doroos`on fi elm el-osul. Translated By M.Qharavian. Qom: Daar ol-Fekr.


• Sajjadi Nejad, A (2009). Ignorance of the sentence and its superiority to the criminal sentence. Civil Jurisprudence Doctrince, (3). 97-118.


• Shahid e Saani (1991). Al-rozat ol-Behiy`yat. With Comments of Sultan ul`Olama. Qom: J.M.H.E.G Publication.


• Sheykh Bahaaee (2002). Zobdat ol-osul. Qom: NF.


• Sobhani, J (2003). Ershaad ol-oghool. Written By M.H.HaajAameli. Qom: Imam Saadeq Institiute.


• Toosi, M (1979). Al-nahaayat (2^nd Pub). Daar ol-Kotob Al-arabi.


• Toosi, M (1993). Al-amaali. Qom: Daar ol-Saghafat.


• Touni, A (1994). Al-waafie. Qom: Institute of Islamic Thoughts.


• Zehni Tehrani, Mj (2001). Tahrir ol-fosul. Qom: Imam Asr Publication.