ماهیت وجایگاه عدالت اجتماعی در فرایند استنباط احکام حقوقی اسلام با تاکید بر فقه امامیه
محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق اسلامیمحمد عبدالرضایی دستگردی 1 , علی مظهر قراملکی 2 , سید حسین هاشمی 3
1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مفید، قم، ایران.
2 - استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مفید، قم، ایران.
3 - دانشیار، گروه حقوق، دانشگاه مفید، قم، ایران.
کلید واژه: اصل عدالت اجتماعی, حقوق طبیعی, حقوق قراردادی, مقاصد شریعت, قاعده فقهی.,
چکیده مقاله :
پیش‌نیاز بهره‌برداری از عدالت اجتماعی در فرایند استنباط نظام حقوقی اسلام، شناخت ماهیت و جایگاه آن در این نظام و روش صحیح به‌کارگیری آن در استنباط است. در مورد جایگاه عدالت، چند احتمال مطرح شده است. یکی اینکه اساساً تأثیری در استنباط ندارد. دوم اینکه در شمار قواعد فقهی است و دیگری اینکه مبنا و مقصد احکام اجتماعی شریعت و اصلی فرافقهی است. تحقیق پیش‌روی با بررسی دیدگاه‌های مکاتب حقوقی غرب و جریان‌های فقهی‌کلامی اسلامی با نگاه تطبیقی و به شیوه توصیفی تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که اولاً احکام ارزشی و در رأس آن‌ها عدالت اجتماعی ریشه در حقایق دارند و از آن‌ها انتزاع می‌شوند. ثانیاً، این حقایق عبارت‌اند از حقوق فطری و طبیعی که فقها به آن مصالح کلی و مقاصد شریعت می‌گویند. بر‌این‌اساس عدالت اجتماعی مبنای احکام اجتماعی بوده، اصلی پیشین‌دینی و فرافقهی است که باید توسط فقیهان در تمام فرایند استنباط احکام اجتماعی اسلام موردتوجه قرار گیرد؛ به این صورت که در موارد غیر منصوص و ظواهر ادله نقلی به‌عنوان قرینه، ظهور لفظیِ دلیل نقلی را می‌شکند و برای آن ظهوری موافق با عدالت درست می‌کند و در مواردی که با نص تعارض دارد به‌عنوان قرینه‌ای، ذهن فقیه را به‌سوی ادله دیگر از جمله دلیل عقلی سوق می‌دهد؛ و موجب ترک نص می‌شود و در مواردی که اساساً ادله نقلی وجود ندارد با ارشاد ذهن به دلیل عقلی یا سیره عام عقلاییِ موافق عدالت، حکم شرعی را اثبات می‌کند و در استنباط احکام ثانویه هم به طور مستقل به اثبات حکم می‌پردازد.
The sine qua non for utilizing social justice in the process of inferring the Islamic legal system is the recognition of its nature and position in this system and the proper manner of applying it in inference. Regarding the state of justice, certain probabilities are raised; first, it actually makes no difference to inference; second, it is in the purview of jurisprudential rules, and third, the origin and target of social laws is a Sharia and meta-jurisprudential matter. By studying the viewpoints of Western legal schools and Islamic theological-jurisprudential circles with a comparative view and by a descriptive-analytical method, the present research came to the result that first rules of value and above all social justice have their roots in the facts of which subjective matters are derived. Second, these facts encompass natural rights that jurist view as general interests and Sharia objects. Accordingly, social justice is the basis of social rules, which are a pre-religious and meta-jurisprudence axiom that jurists should bear in mind in the whole process of deducing Islam's social rules. That is to say, as far as non-textual matters and verbal evidence are concerned in this context, literal appearance would spoil narrative evidence, which gives rise to an appearance consistent with justice; and, if it is at odds with text, it can steer jurist's mind into another evidence in the context, including reasoning evidence and abandon text. Besides, where there is by no means narrative evidence, the Sharia judgment can be proved by steering the mind into reasoning evidence or a general reasoning tradition conforming to justice, and it directly proves judgements in relation to the inference of secondary judgements.
1. علاوه بر قرآن.
2. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین (۱۴۳۰)، کفایة الأصول، عباسعلی زارعی سبزواری، قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي، چاپ ششم.
3. ابن سينا، حسین بن عبدالله(۱۳۶۴)، النجاه[نقد النجاه من الغرق في بحرالضلالات]، تصحیح محمدتقي دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران ، موسسه انتشارات و چاپ.
4. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1383)، منطق دانشنامه علایی، به تصحیح محمد معین، مهدی محقق و مجتبی مشکات، 1ج، همدان دانشگاه بوعلی سینا.
5. ابن فارس، احمد (۱۴۰۴)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، ج ۱–6، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
6. اتکینسون، آر. اف (۱۳۶۹)، درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه‌ی سهراب علوی نیا، تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
7. احمدی، قادر؛ مرادخانی، احمد؛ احمدی، سیدمحمدمهدی؛ عسگری، علیرضا(1398)، «دیه زن و سیاست حقوقی ایران از تعهد به مبانی فقهی تا موازین حقوق بشری»، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، 58، صفحه 9-26.
8. اردبیلی، احمد بن محمد (۱۴۰۳)، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تحقیق مجتبی عراقی- علی پناه اشتهاردی، آقا حسین یزدی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
9. ارسطو (۱۳۳۷)، سیاست، ترجمه‌ی حمید عنایت، تهران: انتشارات نیل.
10. ارموی، محمد بن حسین (بی‌تا)، الحاصل من المحصول فی علم اصول الفقه، تحقیق عبدالسلام محمود ابوناجی، بنغازی: منشورات جامعه قان یونس.
11. اصغری، سید محمد (۱۳۸۸)، «عدالت به‌مثابه قاعده فقهی و حقوقی»، مطالعات حقوق خصوصی، 39(1)، 1-21.
12. الایجی، قاضی عضدالدین (۱۳۲۵)، شرح المواقف فی الکلام، میرشریف جرجانی، حسن چلپی، و عبدالکریم سیالکوتی، مصر: مطبعه العاده.
13. الحسینی السیستانی، السید علی (۱۴۱۴)، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، ج ۱–1، مکتب آیة الله العظمی السیستانی، چاپ الاولی.
14. الصدر، محمد باقر (۱۴۱۷)، اقتصادنا، تصحیح عبدالحکیم ضیاء و علی اکبر ناجی، ج ۱–1، قم: مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ الاولی.
15. الهی خراسانی، علی (۱۳۹۲)، قاعده فقهی عدالت، ویراسته‌ی مسعود ضیایی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول.
16. بیکس، برایان (1396)، نظریه حقوق طبیعی: مندرج در مکاتب معاصر فلسفه حقوق، کتاب راهنمای بلک‌ول برای فلسفه حقوق، ترجمه یحیی شعبانی، سرویراستار محمدمهدی ذوالقدری، تهران: ترجمان علوم‌انسانی، ص 19-46، چاپ دوم.
17. پیرحیاتی، نرگس؛ معمار، ثریا؛ و شهابی، مهدی (۱۳۹۴)، «آثار تغییر در مفهوم عدالت در حقوق»، رفاه اجتماعی، 57(15)، 231-257.
18. تبیت، مارک (1396)، فلسفه حقوق، ترجمه حسن رضایی خاوری، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ پنجم.
19. حاجی ده آبادی، احمد (۱۳۸۸)، «قصاص و دیه زن»، حقوق اسلامی، 22(6)، 151-182.
20. حکمت نیا، محمود (۱۳۹۰)، فلسفه نظام حقوق زن، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
21. خسرو شاهی، هادی؛ و طباطبایی، محمد حسین (۱۳۸۷)، مجموعه رسائل (علامه طباطبائی)، ج 2، قم - ایران: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم).
22. خویی، سید بوالقاسم (۱۴۱۸)، موسوعة الإمام الخوئي، تحقیق پژوهشگران مؤسسه إحياء آثار آية الله العظمى خويى، ج ۱–33، قم: مؤسسة إحياء آثار الإمام الخوئي، چاپ اول.
23. رازی، فخرالدین (۱۴۱۲)، المحصول فی علم الاصول، بیروت: موسسة الرسالة، چاپ دوم.
24. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲)، مفردات ألفاظ القرآن، تصحیح صفوان عدنان داودی، ج ۱–1، بیروت- دمشق: دار العلم- الدار الشامية، چاپ اول.
25. سلیمانی، عباس؛ و راغبی، محمدعلی (۱۳۹۸)، «بررسی فقهی قاعده عدالت اجتماعی»، حکومت اسلامی، 91(24)، 33-58.
26. شهابی، مهدی (۱۳۹۰)، «فرایند «اجتماعی شدن حقوق» و تأثیر آن بر نظام حقوقی»، مطالعات حقوق خصوصی، 17(41)، 259-278.
27. شهابی، مهدی (1401)، «حقوق طبیعی تکاملی، تأملی بر جایگاه متغیر در اندیشه حقوق طبیعی دابن، رنار و اشتملا»، مطالعات حقوقی، 14(4)، 149-181.
28. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (بی‌تا)، الملل و النحل.
29. شهید ثانی، زین الدین بن علی (۱۴۱۰)، الروضة البهیة في شرح اللمعة الدمشقیة، ج ۱–10، قم - ایران: کتابفروشی داوری، چاپ اول.
30. شهید ثانی، زین الدین بن علی (۱۴۱۳)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج ۱–15، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول.
31. شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (۱۴۰۰)، النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، ج ۱–1، بیروت: دار الکتاب العربي، چاپ دوم.
32. صادق‌زاده طباطبایی، سید محمود (۱۳۹۳)، «درآمدی بر تطبیق قاعده عدالت»، فقه و اصول، 98(46)، 143-158.
33. صانعی، یوسف (۱۳۸۵)، برابری دیه (زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان)، تحقیق موسسه فرهنگی فقه الثقلین، قم: میثم تمار، چاپ سوم.
34. صانعی، یوسف (۱۳۹۳)، برابری قصاص(زن و مرد، مسلمان و کافر)، قم: دار الثقلين، چاپ یازدهم.
35. طباطبایی، سید محمد حسین (۱۳۹۶)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا، چاپ بیست و ششم.
36. طوسی، نصیر الدین (۱۳۲۶)، اساس الاقتباس، تصحیح محمد تقي مدرس رضوي، تهران: دانشگاه تهران.
37. علی‌اکبریان، حسنعلی (۱۳۹۶)، قاعده عدالت در فقه امامیه : گفت‌وگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. (نشر اثر اصلی ۱۳۸۶)
38. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۹۷)، فقه و عرف، تهران: سازمان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ ششم. (نشر اثر اصلی ۱۳۸۴)
39. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۹۶)، فقه و مصلحت، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم. (نشر اثر اصلی ۱۳۹۵)
40. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۹۳)، «نقش عدالت در فرایند استنباط اول و دوم»، فقه، 81(21)، 3-20.
41. علیزاده، عبدالرضا (۱۳۹۴)، مبانی رویکرد اجتماعی به حقوق: جستاری در نظریه‌های جامعه‌شناسی حقوق و بنیادهای حقوق ایران، قم، تهران: سمت، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ سوم.
42. فارابی، ابونصر (۱۴۰۷)، التنبیة علی سبیل السعا‌دة، تصحیح جعفر آل یاسین، بیروت: دارالمناهل.
43. فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی (۱۴۱۶)، كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام، تصحیح گروه پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی، ج ۱–11، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ اول.
44. فیاض، محمد اسحاق؛ و خویی، ابوالقاسم (۱۴۱۷)، المحاضرات فی اصول الفقه، ج ۱–5، قم: دار الهادي، چاپ چهارم.
45. قابل(جامی)، هادی (۱۳۹۰)، قاعده عدالت و نفی ظلم، اول، قم: فقه الثقلین.
46. قربان نیا، ناصر (۱۳۸۳)، «قرائت‌های گوناگون از حقوق طبیعی»، حقوق اسلامی، 1(1)، 37-58.
47. کاتوزیان، ناصر (1379)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم.
48. کاتوزیان، ناصر (1377)، فلسفه حقوق: تعریف و ماهیت حقوق، ج1، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ اول.
49. لاهيجي، ملا عبدالرزاق (۱۳۶۴)، سرمايه ايمان : در اصول اعتقادات[نقد سرمايه ايمان : در اصول اعتقادات]، تصحیح صادق آملي لاریجانی، تهران: الزهراء.
50. لجنه الفقه المعاصر، جمعی از نویسندگان (۱۳۹۷)، الفائق فی الاصول، قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، چاپ سوم.
51. محقق داماد، سید مصطفی (۱۳۹۷)، مکتب اجتهادی آخوند خراسانی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ اول.
52. مرکز اطلاعات و منابع اسلامی جمعی از محققان (۱۳۸۹)، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، چاپ اول.
53. مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۸۴)، آموزش عقايد، ج ۱–1، قم: شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامى، چاپ هفدهم.
54. مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳91)، حقوق و سیاست در قرآن (معارف قرآن ۹)، نگارش شهید محمد شهرابی، قم: موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، چاپ چهارم.
55. مصباح یزدی، محمدتقی (1392)، نگاهی گذارا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین و نگارش عبدالحکیم سلیمی، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره، چاپ دوم.
56. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۴الف)، اخلاق در قرآن، ج ۱–3، قم: موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم.
57. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۴ب)، فلسفه اخلاق، قم: موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، چاپ هشتم.
58. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۳)، تعلیقة علی نهایة الحكمة، موسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
59. مصطفوی، حسن (۱۴۰۲)، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج ۱–14، اول، تهران: مركز الكتاب للترجمة و النشر.
60. مطهری، مرتضی (۱۳۸۴)، مجموعه آثار، ج 5 و 19 و 26 و 30، تهران - ایران: انتشارات صدرا، چاپ ۷.
61. مظفر، محمد رضا (۱۴۰۰)، المنطق، بیروت: دارالمعارف.
62. مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۱۶)، القواعد الفقیه، قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب ع، چاپ چهارم.
63. مهریزی، مهدی (۱۳۷۶)، «عدالت به‌مثابه قاعده فقهی»، نقد و نظر، 10-11(3)، 184-197.
64. موراوتز، توماس (۱۳۷۸)، فلسفه حقوق: مبانی و کارکردها، ترجمه‌ی بهروز جندقی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
65. موسوی خمینی، سید روح الله (۱۳۷۸)، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
66. موسوی سبزواری، عبدالاعلی (۱۴۰۶)، تهذیب الأصول، بیروت: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
67. نجفی، محمد حسن (بی‌تا)، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، ج ۱–43، بیروت: دار إحياء التراث العربي، چاپ هفتم.