ماهیت‌شناسی فقهی هبه، هدیه و جایزه؛ تفاوت‌ها و اشتراکات

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق اسلامی

یاسر تک فلاح ¹ , مجتبی مصلح ^{2 *}

1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
2 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/03/13 تاریخ پذیرش : 1402/03/17 تاریخ انتشار : 1404/06/01

کلید واژه: هبه, هدیه, جایزه, عطیه, نحله,

چکیده مقاله :

«هبه» در معنای عام خودش از جمله موضوعاتی است که از دیرباز، مورد ابتلای عموم مردم بوده است. با ظهور اسلام «هبه» به‌عنوان عقدی مستقل شناخته شد و شارع مقدس، احکام و شرایطی را برای آن قرار داده است. پژوهش حاضر در صدد تحدید موضوعات فقهی هبه، هدیه و جایزه و رابطه این عناوین با یکدیگر است. این تحقیق به‌ منظور  دستیابی به این فرضیه صورت‌گرفته که اگرچه این عناوین ماهیت مشترک داشته و بعضاً به ‌جای یکدیگر به کار برده می‌شوند، لکن شناخت این عقود در مقام اثبات، نیاز به قیودی دارد که با بررسی این قیود مشخص می­شود که هدیه و جایزه معنایی اخص از هبه دارند. هدف از این پژوهش، مرزبندی دقیق این عناوین فقهی و رابطه آنها با یکدیگر است تا احکام و شرایط هرکدام به‌درستی بر این موضوعات منطبق شود. این مقاله با روش کتابخانه­ای به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و روش تجزیه ‌و تحلیل داده­ها توصیفی - تحلیلی است که با جمع‌آوری نظرات لغوی­ها و فقها، ماهیت و قیود این عقود بررسی شده و در نهایت نتایج پژوهش تحلیل و ارائه شده است.

چکیده انگلیسی:

The concept of "Hibah" (gift) in its general sense has long been a matter of public concern. With the advent of Islam, Hibah was recognized as an independent contract, and Islamic law established specific rules and conditions for it. This study aims to define the jurisprudential concepts of Hibah, Hadiyah (gift), and Ja'izah (reward) and to examine the relationship between these terms. The research is conducted based on the hypothesis that, although these concepts share a common essence and are sometimes used interchangeably, proving each requires specific conditions. By analyzing these conditions, it becomes evident that Hadiyah and Ja'izah have a more specific meaning than Hibah. The objective of this study is to precisely delineate these jurisprudential terms and their interrelations so that the legal rulings and conditions of each can be correctly applied. This research employs a library-based method for data collection and a descriptive-analytical approach for data analysis. By gathering linguistic and jurisprudential opinions, the nature and conditions of these contracts have been examined, and finally, the research findings have been analyzed and presented.

منابع و مأخذ:

1- قرآن کریم.
2- آل کاشف الغطاء، محمدحسین نجفی، 1359 ق، تحرير المجله، المكتبة المرتضوية، نجف اشرف، چاپ اول.
3- آل كاشف الغطاء، محمدحسین نجفی، 1426 ق، الفردوس الأعلى، مصحح: محمدعلی قاضی طباطبایی، دار أنوار الهدى، قم، چاپ اول.
4- ابن ادریس، محمد بن احمد، 1410 ق، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ دوم.
5- ابن اثیر، مبارك بن محمد، 1367 ش، النهاية في غريب الحديث و الأثر، مصحح: محمود محمد زاوی و طاهر احمد، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم.
6- ابن براج، عبدالعزیز، 1406 ق، المهذب، مصحح: جمعی از محققین، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
7- ابن دريد، محمد بن حسن، 1988 م، جمهرة اللغة، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول.
8- ابن بابويه، محمد بن على(شیخ صدوق)، 1376 ش، الأمالي، كتابچى، تهران، چاپ ششم.
9- ابن حيون، نعمان بن محمد، 1385 ق، دعائم الإسلام و ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الأحكام، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ دوم.
10- ابن سيده، على بن اسماعيل، 1421 ق، المحكم و المحيط الأعظم، مصحح: عبدالحمید هنداوی، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.
11- ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414 ق، لسان العرب، دار صادر، بیروت، چاپ سوم.
12- اصفهانی، سيد ابوالحسن، 1422 ق، وسيلة النجاة (مع حواشي الإمام الخميني)، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس‌سره، قم، چاپ اول.
13- اصفهانی، محمدحسین (كمپانى)، 1418 ق، حاشية كتاب المكاسب، مصحح: عباس آل سباع قطیفی، أنوار الهدى، قم، چاپ اول.
14- امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، 1377، اسلامیه، تهران، چاپ چهاردهم.
15- انصاری، مرتضى بن محمدامین، 1411 ق، كتاب المكاسب، منشورات دار الذخائر، قم، چاپ اول.
16- ايروانى، باقر، 1427 ق، دروس تمهيدية في الفقه الاستدلالي على المذهب الجعفري، قم، چاپ دوم.
17- باقری، عبدالله؛ احمدی، سید محمدصادق؛ مسعود، غلامحسین. تأملی فقهی بر مشروعیت مالیات بر هبه. پژوهش¬های فقه و حقوق اسلامی. سال شانزدهم. شماره 58. ص27-50. (زمستان 1398).
18- بصرى بحرانى، محمدامین زین‌الدین، 1413 ق، كلمة التقوى، سيد جواد وداعى، قم، چاپ سوم.
19- جبعی عاملی، زین‌الدین بن على (شهید ثانی)، 1413 ق، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، مصحح: گروه پژوهش مؤسسه معارف اسلامی، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، چاپ اول.
20- جبعی عاملى، زین‌الدین بن على (شهید ثانی)، 1422 ق. حاشية شرائع الإسلام، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
21- جزائرى، سيد محمدجعفر مروج، 1416 ق، هدى الطالب في شرح المكاسب، مؤسسة دارالکتاب، قم، چاپ اول.
22- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1382، فلسفه اعلی در علم حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
23- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1384، مسائل منطق حقوق و منطق موازنه، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
24- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1386، سیستم شناسی در علم حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
25- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1393، قوه قدسیه، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
26- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1387، علم حقوق در گذر تاریخ، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
27- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1382، فن استدلال، منطق حقوق اسلام، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
28- حر عاملى، محمد بن حسن، 1409 ق، تفصيل وسائل‌الشیعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، مصحح: مؤسسه آل‌البیت(ع)، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، چاپ اول.
29- حسینی عاملى، سید محمدجواد بن محمد، 1419 ق، مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلاّمة، مصحح: محمدباقر خالصی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
30- حلی، حسن بن يوسف (علامه حلی)، 1388 ق، تذكرة الفقهاء، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول.
31- حلی، نجم‌الدین (محقق حلی)، جعفر بن حسن، 1408 ق، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، مصحح: عبدالحسین محمدعلی بقال، مؤسسه اسماعيليان، قم، چاپ دوم.
32- حميرى، نشوان بن سعيد، 1420 ق، شمس العلوم، مصحح: حسین بن عبدالله العمری و دیگران، دارالفکر، دمشق، چاپ اول.
33- خوانسارى، محمد امامى، بی¬تا، الحاشية الأولى على المكاسب، بی¬نا. قم.
34- خويى، سید ابوالقاسم، بی¬تا، مصباح‌الفقاهة (المكاسب)، مقرر: محمدعلی توحیدی، بی¬جا، بی¬نا.
35- راغب اصفهانى، حسين بن محمد، 1412 ق، مفردات الفاظ القرآن، دارالقلم، بیروت، چاپ اول.
36- زمخشرى، محمود بن عمر، 1979 م، أساس البلاغة، دار صادر، بیروت، چاپ اول.
37- سبزوارى، سيد عبد الأعلى، 1413 ق، مهذّب الأحكام، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آية الله، قم، چاپ چهارم.
38- سيستانى، سيد على حسينى، 1417 ق، منهاج الصالحين، دفتر حضرت آية الله سيستانى، قم، چاپ پنجم.
39- شبیری زنجانی، سید موسی، بی¬تا، دروس خارج خمس، مرکز فقهی امام محمدباقر علیه‌السلام وابسته به دفتر آیه الله العظمی شبیری زنجانی، قم، چاپ اول.
40- طباطبایی، سید محمدحسین، 1417 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ پنجم.
41- طباطبایی يزدى، سید محمدکاظم، 1414 ق، تكملة العروة الوثقى، مصحح: سید محمدحسین طباطبایی، کتاب‌فروشی داورى، قم، چاپ اول.
42- طوسی، محمد بن حسن، 1387 ق، المبسوط في فقه الإمامية، مصحح: سید محمدتقی کشفی، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، تهران، چاپ سوم.
43- طوسی، محمد بن حسن، 1411 ق، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، مؤسسة فقه الشيعة، بیروت، چاپ اول.
44- عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان، بی¬تا، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهية، بی¬نا.
45- عسكرى، حسن بن عبدالله، 1400 ق، الفروق في اللغة، دار الافاق الجدیده، بیروت، چاپ اول.
46- عمید، موسی، 1387، حقوق مدنی هبه، مؤسسه فرهنگی نگاه بینه، تهران، چاپ اول.
47- فيومى، احمد بن محمد، 1414 ق، المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى، مؤسسه دار الهجرة، قم، چاپ دوم.
48- فیروزآبادی، محمد بن يعقوب، 1415 ق، القاموس المحيط، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.
49- قطب راوندى، سعيد بن هبة اللّه، 1405 ق، فقه القرآن، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، چاپ دوم.
50- کاتوزیان، ناصر، 1377، حقوق مدنی-عقود معین، گنج دانش، تهران، چاپ سوم.
51- كوفى، فرات بن ابراهيم، 1410 ق، تفسير فرات الكوفي، مؤسسة الطبع و النشر في وزارة الإرشاد الإسلامي، تهران، چاپ اول.
52- گلپايگانى، سيد محمدرضا موسوى، 1399 ق، بلغة الطالب في التعليق على بيع المكاسب، چاپخانه خيام، قم، چاپ اول.
53- گلپايگانى، سيد محمدرضا موسوى، 1413 ق، هداية العباد، دارالقرآن الكريم، قم، چاپ اول.
54- محقق داماد، سید محمد، 1418 ق، كتاب الخمس، مقرر: عبدالله جوادی آملی، دار الإسراء للنشر، قم، چاپ اول.
55- محقق¬فر، مهدی، ملاحظاتی در ماهیت¬شناسی عقود با رویکرد تطبیقی در بیع، پژوهشنامه فقه و حقوق اسلامی، سال اول، شماره دوم، (1387).
56- مرتضى زبيدى، محمد بن محمد، 1414 ق، تاج العروس، مصحح: علی شیری، دارالفکر، بیروت، چاپ اول.
57- مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1389 ش، فرهنگ‌نامه اصول فقه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم‏، قم، چاپ اول.
58- مطرزى، ناصر بن عبدالسيد، 1979 م، المغرب، مصحح: محمود فاخوری و عبدالحمید مختار، مکتبه اسامه بن زید، حلب، چاپ اول.
59- مکارم شيرازى، ناصر، 1416 ق، أنوار الفقاهة - كتاب الخمس و الأنفال، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب علیه‌السلام، قم، چاپ اول.
60- مقدس اردبيلى، احمد بن محمد، 1403 ق، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، مصحح: آقا مجتبی عراقی و دیگران، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
61- موسوی، سید روح‌الله (امام خمینی)، بی¬تا، تحرير الوسيلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول.
62- موسوی، سيد روح‌الله (امام خمینی)، 1421 ق، كتاب البيع، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس‌سره، تهران، چاپ اول.
63- موسوی خلخالى، سيد محمدمهدی، 1427 ق، فقه الشيعة - كتاب الخمس و الأنفال، دار البشير، قم، چاپ اول.
64- موسوی قزوينى، سید على، 1424 ق، ينابيع الأحكام في معرفة الحلال و الحرام، مصحح: سید علی علوی قزوینی و سید عبدالرحیم جزمئی قزوینی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
65- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، 1413 ق، جامع الشتات في أجوبة السؤالات، مصحح: مرتضی رضوی، مؤسسه كيهان، تهران، چاپ اول.
66- ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، 1427 ق، رسائل الميرزا القمي، دفتر تبليغات اسلامى - شعبه خراسان، قم، چاپ اول.
67- نجفى، بشیر حسین، 1427 ق، مصطفى الدين القيم، دفتر حضرت آية الله نجفى، نجف اشرف، چاپ اول.
68- نجفی، محمدحسن بن باقر (صاحب جواهر)، 1404 ق، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام. مصحح: عباس قوچانی و علی آخوندی، دار إحياء التراث العربي، بیروت، چاپ هفتم.
69- نراقی، احمد بن محمدمهدی، 1425 ق، تذكرة الأحباب، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم، چاپ اول.
70- نوین، پرویز، 1378، حقوق مدتی(7): عقود معین(2)، گنج دانش، تهران، چاپ اول.
71- هلال، هیثم، 1424 ق، معجم مصطلح الاصول، دارالجلیل، بیروت، چاپ اول.