مبانی تعیین وجه التزام در حقوق ایران

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

علیرضا قنبری ^{1 *} , عبدالرسول دیانی ²

1 - دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد تهران مرکز، ایران.
2 - استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه پیام نور تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/08/17 تاریخ پذیرش : 1401/03/01 تاریخ انتشار : 1402/12/01

کلید واژه: وجه التزام, نقض عهد, جبران زیان, کیفر مدنی, کارکرد اجتماعی ,

چکیده مقاله :

وجه التزام مبلغی است که متعهد، در ازای تخلف از ایفای تعهدات قراردادی می پردازد. این شرط، در حقوق ایران ماهیتی دوگانه دارد. وصف بازدارنده (کیفر مدنی) و جبران نسبی خسارت (مسئولیت مدنی). در این پژوهش، مبانی تعیین وجه التزام، در سه مقوله اخلاقی، فقهی و حقوقی، اجتماعی بررسی می گردند. این شرط، هم عامل تضمین ایفای تعهدات قراردادی و هم، دربردارنده جبران نسبی خسارت است. عقلانیت و آزادی برابر، ترجیح مسئولیت محض، تضمین حقوق طرفین قرارداد، تاثیر در همبستگی ارگانیک قراردادی، تاثیر در کنش متقابل مبتنی بر هدف مبادله و ارزش، تامین اصل لزوم و جبران خسارت از جمله این مبانی هستند. در فقه اسلامی، شرط وجه التزام بصورت بیعانه و بیع العربون و ماهیتا در قالب شرط خسارت توافقی، قابل انطباق است. این مقاله درصدد است، به این موارد دست یابد که نهاد وجه التزام، چگونه با منابع فقهی و قانون مدنی ایران انطباق یافته و قانونگذار ایران، کدام یک از ماهیت کیفری یا جبرانی را برای آن در نظر دارد. همچنین، نهاد حقوقی وجه التزام در نظام حقوقی ایران، می تواند مبتنی بر کدام مبانی اجتماعی استوار باشد.

چکیده انگلیسی:

The condition of the obligation is the amount that the obligee pays for breach of contractual obligations, non-performance or delay in its fulfillment. The aforementioned condition has a dual nature in Iran's legal system. Deterrent description and compensation for breach of covenant and partial compensation for damage. In this research, it is explain the basics of determining the obligation in three categories: moral, Islamic juridical and legal, and social. The condition of the deposit is the factor of guaranteeing the fulfillment of the obligations and the stability of the contracts, and, it includes the partial compensation of damages. Rationality and equal freedom, preferring pure responsibility, guaranteeing the contractual rights, impact on organic contractual solidarity, impact on mutual action based on the purpose of exchange and value, providing the principle of necessity and compensation. The condition of obligation in Islamic jurisprudence has no precedent. The jurisprudential institution of bailment and sale of al-Arabun and the like are different in natur and can only be adapted in the form of an agreed damage condition. After examining the aforementioned principles, this article tries to find out how the institution of the obligation in the form of the terms of the contract has been adapted to the jurisprudence sources and the civil law of Iran, and which of the two criminal or compensatory natures the Iranian legislator has chosen for this condition is in mind. Also, the legal institution of obligation in Iran's legal system can be based on which social foundations.

منابع و مأخذ:

1. بادینی، حسن (1384)، فلسفه مسئولیت مدنی، تهران، انتشارات شرکت سهامی انتشار
2. کاتوزیان، ناصر (1387)، الزام های خارج از قرارداد: مسئولیت مدنی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
3. غمامی، مجید (1388)، قابلیت پیش بینی ضرر در مسئولیت مدنی، تهران، شرکت سهامی انتشار
4. کاتوزیان، ناصر (1372)، قواعد عمومی قراردادها، تهران، انتشارات مدرس
5. رالز، جان (1390)، نظریه عدالت، ترجمه سید محمد کمال سروریان و مرتضی بحرانی، تهران، نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
6. روسو، ژان ژاک (1379)، قرارداد اجتماعی، متن و در زمینه متن، ژرار شومین و سایرین، ترجمه مرتضی کلانتریان، تهران، موسسه انتشارات آگاه، تهران
7. کاتوزیان، ناصر (1387)، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار
8. راسخ ، محمد (1396)، حق و مصلحت، مقالاتی در فلسفه حقوق، فلسفه حق و فلسفه ارزش، تهران، نشر نی
9. کاتوزیان، ناصر (1379)، مقاله اثر قراردادها در مسئولیت مدنی، مجموعه مقالات گامی به سوی عدالت، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
10. کاتوزیان، ناصر (1374)، حقوق مدنی، نظریه عمومی تعهدات، تهران، نشر یلدا
11. باریکلو، علیرضا (1387)، مسئولیت مدنی، تهران، بنیاد حقوقی میزان
12. قاسم زاده، سید مرتضی (1387)، مبانی مسئولیت مدنی، تهران، نشر میزان
13. کاتوزیان، ناصر (1371)، دوره مقدماتی حقوق مدنی، وقایع حقوقی، تهران، نشر یلدا
14. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1380)، فلسفه حقوق مدنی، تهران، انتشارات گنج دانش
15. کاتوزیان، ناصر (1383)، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار
16. کاتوزیان، ناصر (1379)، مجموعه مقالات گامی به سوی عدالت، تهران، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
17. دیلینی، تیم (1400)، نظریه های کلاسیک جامعه شناسی، ترجمه بهرنگ صدیقی و وحید طلوعی، تهران، نشر نی
18. گیدنز، آنتونی (1398)، مقدمات جامعه شناسی، تهران، نشر نی
19. فروند، ژولین (1383)، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، انتشارات توتیا
20. جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1381)، فلسفه عمومی حقوق، تهران، نشر کتابخانه گنج دانش
21. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1370) ، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
22. یزدانیان، علیرضا (1386) ، قواعد عمومی مسئولیت مدنی، تهران، نشر میزان
23. داراب پور، مهراب (1378)، مسئولیت های خارج از قرارداد، تهران
24. کاتوزیان، ناصر (1388)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار
25. انصاری، مسعود (1386) دانشنامه حقوق خصوصی، تهران، انتشارات محراب فکر
26. قربان وند، محمدباقر (1384)، تحلیل موقعیت وجه التزام در قراردادها، مجله کانون وکلا، ش 188 و 189، ص 48
27. میرشکاری، عباس (1395)، زیان دیرکرد و وجه التزام، مجله کانون وکلا، ش 232 و 233، ص 127
28. بادینی، حسن (1389)، مقاله نگرشی انتقادی به معیار انسان معقول و متعارف برای تشخیص تقصیر در مسئولیت مدنی، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 40، شماره 1، ص 98
29. عادل، مرتضی (1380)، توافق بر خسارت در قراردادها، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 53، ص 74
30. مصطفایی، اسماعیل (1395)، مطالعه تطبیقی وجه التزام در قراردادها، پژوهشنامه حقوق خصوصی عدالت، ش 5، ص 54
31. حسین آبادی، امیر (1381)، بررسی وجه التزام مندرج در قرارداد، نشریه آموزه های حقوقی دانشگاه رضوی، ش 2، سال دوم، ص 48
32. کلانتری، محمود (1391)، آثار فساد یا بطلان عقد یا ایقاع بر مال مقبوض در فقه امامیه و حقوق ایران و تطبیق آن با حقوق مصر، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، سال نهم، شماره سی، ص 67
33. خسروی فارسانی، علی و بیرانوند، شاهپور (1389)، مقایسه تطبیقی وجه التزام و خسارت تنبیهی، مجله حقوقی دادگستری، ش 70، سال 74، ص 37
34. آهنگران، محمد رسول و ملاکریمی خوزانی، فرشته (1389)، بررسی فقهی و حقوقی وجه التزام بانکی، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال دهم، ش 40 ، ص 111
35. صفایی، سید حسین؛ عسگری، جعفر (1394)، مقاله ماهیت و مبانی نظریه نقض قابل پیش بینی در فقه و حقوق ایران، فصلنامه ی دیدگاههای حقوق قضایی، ش 70، ص 58
36. گل محمدی، علی اصغر؛ تولایی،علی؛هاشمی پاچکانی،سید جعفر (1401)، اغتفار از ربا در توابع عقود با تاملی نو بر وجه التزام قراردادی، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، سال هجدهم، ش 67، ص 147 تا 175
37. غلامعلی تبار فیروزجایی، امید؛ قنواتی، جلیل (1398)، مبانی التزام در حقوق قراردادها، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، سال پانزدهم، ش 56، ص 131 تا 148
38. علیزاده، عبدالرضا (1384)، مقاله بررسی و نقد اندیشه های ماکس وبر در جامعه شناسی حقوق، اندیشه های حقوقی، سال سوم، ش 9، ص 77
39. رنجبر رضا ؛ سالاری پور، اسماعیل (1390)، مقاله بررسی ماهیت و مبانی فقهی حقوقی وجه التزام، نشریه فقه و مبانی حقوق اسلامی، ش 8-9، دوره 3، ص 36
40. عسگری، جعفر؛ اسماعیلی، محسن (1394)، رابطه طولی یا عرضی حق اجبار و حق فسخ در اثر تخلف از شرط، فصلنامه علمی پژوهشی دانش حقوق مدنی، سال چهارم، ش 2، ص 94
41. عابدی، محمد (1392)، مقاله تحلیل اقتصادی و حقوقی اعتبار شرط کیفری ( وجه التزام )، دوفصلنامه دانشنامه حقوق اقتصادي(دانش وتوسعه سابق)، دوره جديد، سال بيستم، شمارة 4، ص 39
42. صمصامی، رحمان، پایان نامه بررسی وجه التزام از دیدگاه حقوق اسلامی، استاد راهنما دکتر حیدر باقری اصل، استاد مشاور دکتر ابراهیم شعاریان، پاییز ۱۳۹۳، پردیس بین المللی ارس (دانشگاه تبریز)
43. الامام احمد بن علی الرازی الجصاص، الفصول فی الاصول، دراسه و تحقیق للدکتور عجیل جاسم النشمی، الطبعه الثانیه، سنه 1414 ه- 1994 م
44. فاضل هرندی، محی الدین (1385)، ترجمه و شرح مکاسب، تهران، انتشارات بوستان کتاب
45. آیت الله موسوی بجنوردی، سید محمد (1385)، قواعد فقهیه، تهران، انتشارات مجمع علمی و فرهنگی مجد
46. الفاضل التونی (1412 ه.ق)، الوافیه فی اصول الفقه، المولف عبدالله بن محمد البشروی الخراسانی، الناشر مجمع الفکر الاسلامی
47. ابن ابی جمهور (1405 ه.ق) ،عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، ج1، قم، نشر مجتبی عراقی
48. محمد بن یعقوب کلینی (1392 ه.ش)، الکافی،تهران، چاپ و نشر دارالحدیث
49. حسینی العاملی، محمدجواد (1425ه.ق)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قم، موسسه النشر الاسلامی
50. عبدالله بن احمد ابن القدامه المقدسی (1417ه.ق)، المغنی، ریاض، نشر دار عالم الکتاب
51. انصاری، مرتضی (1419ه.ق) ،النهایه الدرایه فی شرح الکفایه، قم، موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث
52. نجفی، محمدحسن (1394ه.ش)، جواهر الکلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه
53. ابن ادریس، محمد بن احمد (1428ه.ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، موسسه النشر الاسلامی
54. الحلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1413ه.ق)، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج پنجم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم
55. محقق داماد، مصطفی (1386ه.ش)، قواعد فقه، بخش مدنی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی
56. المیرزا النائینی (1422ه.ق)، المکاسب و البیع، بقلم الشیخ محمد تقی الآملی، قم، موسسه النشر الاسلامی
57. طباطبایی، سید محمد کاظم (1370 ه.ش)، حاشیه برمکاسب، قم، موسسه اسماعیلیان
58. بجنوردی، میرزا حسن (1377 ه.ش)، القواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی
59. الکرکی، علی ابن الحسین (1429ه.ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، بیروت، نشر موسسه آل البیت لاحیاء التراث
60. طوسی، محمدبن حسن (1351ه.ش)، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، چاپ محمد باقر بهبودی
61. الحلی، حمد بن محمد بن فهد (1428ه.ق)، المهذب البارع فی شرح مختصر النافع، قم، موسسه النشر الاسلامی
62. علامه حلی، حسن بن یوسف (1416 ه.ق) ، تذکره الفقهاء، الاولی، قم، موسسه النشر الاسلامی
63. مراغی، میر عبدالفتاح بن علی (1429ه.ق)، عناوین الاصول، قم، موسسه النشر لاسلامی
64. نراقی، ملا احمد (1417 ه.ق)، عواید الایام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی
65. انصاری، مرتضی (1428ه.ق)، المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی
66. هذل، ابوالقاسم نجم الدین (محقق حلی) (1409ه.ق)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، انتشارات استقلال
67. خویی، سید ابوالقاسم (1409ه.ق)، مصباح الفقاهه، جلد پنجم، قم، مجمع الفکر الاسلامی
68. طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم (1378ه.ش)، حاشیه المکاسب، قم، موسسه اسماعیلیان
69. شهید ثانی، زین العابدین بن علی (1316 ه.ش)، مسالک افهام فی شرح شرایع الاسلام، قم، نشر کتابفروش