کاربست مفهومی انگاره اجتماعی در تحلیل مناسبات دولت و جامعه در دوره قاجار

محورهای موضوعی : تحولات سیاسی در ایران

زینب مهدوی فر ¹ , علی اصغر داودی ^{2 *} , احمد جوانشیری ³

1 - گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2 - عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
3 - عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

تاریخ دریافت : 1403/12/16 تاریخ پذیرش : 1404/01/24 تاریخ انتشار : 1404/03/27

کلید واژه: انگاره اجتماعی, ساخت دولت, ذهنیت اجتماعی, دوره قاجار, ایران,

چکیده مقاله :

دوره قاجار نقطه عطفی در ورود تجدد به زندگی ایرانیان به‌شمار می‌رود. در این دوره، با تأسیس مدارس جدید، مطبوعات و کارخانه‌ها، تغییرات گسترده‌ای در ذهنیت جمعی جامعه ایرانی پدید آمد. این تغییرات، به‌ویژه از طریق تأثیرگذاری گروه‌هایی مانند نویسندگان، روشنفکران، روحانیون و کارگزاران سیاسی به بازتعریف رابطه دولت و جامعه منجر شد. پژوهش حاضر با هدف بررسی این رابطه،  بر مفهوم "انگاره اجتماعی" تمرکز دارد و در پی پاسخ به این پرسش است که انگاره اجتماعی چه نقشی در مناسبات دولت و جامعه ایفا کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در ابتدای دوره قاجار، انگاره غالب از دولت، ماهیتی الهی داشت و رابطه دولت و جامعه یک‌طرفه بود. با ورود عناصر تجدد به ایران، مفاهیمی همچون پارلمان، قانون و آزادی وارد تخیل سیاسی جامعه شدند. در این میان، روشنفکران نقش کلیدی در گسترش این تخیل داشتند و موفق شدند برخی از روحانیون را با این انگاره جدید همراه سازند. در حالی که روشنفکران به‌دنبال ایجاد دولتی مدرن بودند، روحانیون بر اساس آموزه‌های اسلامی به‌دنبال شکل‌گیری دولتی مشروعه بودند. در نهایت، تلفیق این دو انگاره منجر به شکل‌گیری جنبش مشروطه شد. بدین‌ترتیب، انگاره اجتماعی از دولت در دوره قاجار از یک دولت مطلقه به یک دولت مشروطه تحول یافت.

چکیده انگلیسی:

The Qajar period marks a turning point in the introduction of modernity into Iranian life. During this era, the establishment of new schools, newspapers, and factories brought significant transformations to the collective mentality of Iranian society. These changes, especially through the influence of groups such as writers, intellectuals, clerics, and political agents, led to a redefinition of the relationship between the state and society. This study, focusing on the concept of the "social imaginary," seeks to answer the question: What role has the social imaginary played in shaping state-society relations? The findings of the research indicate that at the beginning of the Qajar period, the prevailing imaginary of the state had a divine essence, and the relationship between the state and society was unilateral. With the advent of modern elements in Iran, concepts such as parliament, law, and liberty entered the political imagination of society. Intellectuals played a key role in disseminating this imagination and succeeded in aligning some clerics with this new imaginary. While intellectuals aimed to establish a modern state, the clerics sought, based on Islamic teachings, to form a legitimate state. Ultimately, the fusion of these two imaginaries led to the Constitutional Revolution. Thus, the social imaginary of the state in the Qajar period evolved from an absolutist state to a constitutional state.

منابع و مأخذ:

- بلخاری قهی، حسن، (1387)، «بررسی تطبیقی آرای ابن سینا و ساموئل کاریج در مورد تمایز میان خیال و تخیل»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، سال 8، شماره 27، 24-1.
- بهار، محمدتقی، (1399)، دیوان اشعار ملک الشعرای بهار، تهران: نگاه.
- تقی زاده، حسن، (۱۳۷۹)، تاریخ مجلس شورای ملی، تهران: فردوس.
- تهرانی، آقابزرگ، (1362)، میرزای شیرازی، تهران: وزارت ارشاد.
- خسرو خاور، فرهاد؛ پیوندی، سعید و متقی، محسن، (1399)، «تخیل(انگاره) اجتماعی و دولت در ایران»، نشریه‌ی آزادی اندیشه، شماره 9، 56-11.
- خنجی، محمدعلی، (1373)، «ارزش نظریه وجه تولید آسیایی»، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره‌ 82.
- دهخدا، علی اکبر، (۱۳۵۸)، مقالات دهخدا، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: تیراژه.
- رائین، اسماعیل، (۱۳۵۳)، میرزا ملکم خان زندگی و کوشش‌های سیاسی او، ج ۲، تهران: صفی علیشاه.
- رضوانی، هما، (1362)، لوایح آقا شیخ فضل الله نوری، تهران: نشر تاریخ ایران.
- زرگری‌نژاد، غلامحسین، (1386)، سیاست‌نامه‌های قاجاری: رسایل سیاسی، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
- سیاح، محمدعلی، (۱۳۵۹)، خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، تهران: امیرکبیر.
- شریعتی، سارا، (1386)، هانری دروش: جامعه شناسی در مواجهه با دین، تهران: کوچک.
- شهابی، هوشنگ و لینز، خوان(1393)، نظام‌های سلطانی، مترجم منوچهر صبوری، تهران: شیرازه.
- فراهانی، ادیب الممالک، (1355)، دیوان ادیب الممالک فراهانی، به تصحیح وحید دستگردی، تهران: مروی.
- کدیور، جمیله، (1401)، تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران: امید ایرانیان.
- کسروی، احمد، (1385)، تاریخ مشروطه ایران، تهران: نگاه معاصر.
- مجدالملک، سینکی محمد، (۱۲۸۷)، رساله مجدیه یا کشف الغرائب، نسخه خطی، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ملک ساسانی، احمدخان، (۱۳۸۲)، سیاستگران دورۀ قاجار، به کوشش سیدمرتضی آل داوود، ج ۲، تهران: مگستان.
- ناظم الاسلام کرمانی، محمد بن علی، (1389)، تاریخ بیداری ایرانیان. به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: پیکان.
- نائینی، محمدحسین، (1382)، تنبیه الامه و تنزیه المله، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- نجمی، ناصر، (1368)، وزیران مقتول، تهران: ارغوان.
- نشریه ملانصرالدین، ( ۱۷ آوریل۱۹۰۹)، شماره 5.
- هدایت، رضاقلی‌خان، (1385)، تاريخ روضة الصفاي ناصري، به تصحیح جمشید کیانفر، ج 9، تهران: اساطیر.
- هدایت، مهدی‌قلی(مخبرالسلطنه)، (1368)، سفرنامه مکه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، جلد اول، تهران: تیراژه.
Reference
- Bachelard, Gaston, (1942), L'eau et les rêves. Essai sur l'imagination de la matière, Paris: librairie jose corti.
- Castoriadis, Cornelius, (1998), The Imaginary Institution of Society, Massachusetts: The MIT Press Cambridge.
- Jaubert, Pierre Amédée, (2012), Voyage En Arménie Et En Perse, (Éd.1885), Paris: Hachette Livre Bnf.
- Manuela Saraiva, Maria, (1970), L’imagination selon Husserl, New York: Springer.
- Ricoeur, Paul, (1991), From Text to Action Essays in Hermeneutics, II. Evanston: Northwestern University Press.
- Taylor, Charles, (2004), Modern Social Imaginaries, Durham: Duke University Press.
- Tovar-Restrepo, Marcela, (2012), Castoriadis, Foucault, and Autonomy: New Approaches to Subjectivity, Society, and Social Change, London: Bloomsbury Academic.