تحلیل مؤلفه‌های پیکره‌بندی فضاهای نیمه‌باز و بسته بناهای مسکونی دوره پهلوی بر اساس الگوی ذهنی متخصصان
محورهای موضوعی : معماری
رضا نقدبیشی
1
*
,
یکتا ایروانی
2
1 - گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - گروه معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: پیکره بندی فضایی, فضاهای نیمه باز, فضاهای بسته, بنای مسکونی, دوره پهلوی,
چکیده مقاله :
در دوران پهلوی، تحولات اجتماعی و فرهنگی موجب دگرگونی در الگوهای فضایی معماری مسکونی شد. این پژوهش با رویکرد ترکیبی و در چارچوب پارادایم عمل‌گرایی، به تحلیل تطبیقی فضاهای نیمه‌باز و بسته در این دوره پرداخته است. ابتدا مؤلفه‌های کلیدی از طریق تحلیل محتوای کیفی در نرم‌افزار MAXQDA استخراج شد. سپس تحلیل عامل Q با مشارکت ۱۵ متخصص و استفاده از SPSS انجام گرفت. همچنین دو نمونه بنای مسکونی با نرم‌افزار DepthmapX تحلیل شد. یافته‌ها سه الگوی ذهنی اصلی را نشان می‌دهد: عملکردی–فضایی، عملکردی–ساختاری و عملکردی–رفتاری. نتایج حاکی از آن است که در دوره پهلوی دوم، فضاهای نیمه‌باز نقش سازمان‌دهنده‌تری یافته و به مرزهای نرم، تعاملی و انعطاف‌پذیر تبدیل شده‌اند که نیازهای اقلیمی، اجتماعی و زیبایی‌شناسی را به‌طور هم‌زمان پاسخ می‌دهند.
During the Pahlavi era (1925-1979), Iran underwent profound socio-cultural and spatial transformations that significantly influenced residential architecture. This study aims to comparatively analyze the configuration of semiopen and enclosed spaces in residential buildings from the First and Second Pahlavi periods, using a mixed-method approach under the paradigm of pragmatism. Initially, a qualitative phase identified key spatial components through content analysis of archival and scholarly resources, coded via MAXQDA software. The second phase involved Q-factor analysis using SPSS26 to extract the mental models of 15 architectural experts selected through purposive and snowball sampling. Finally, two residential case studies from the Pahlavi era were examined with DepthmapX software, focusing on six spatial configuration indicators, which were then compared with the extracted expert mental patterns. Findings revealed three dominant expert perspectives: Functional–Spatial, Functional–Structural, and Functional– Behavioral. The research shows a marked evolution in semi-open spaces, which, in the Second Pahlavi period, transcended their climatic or decorative functions and began to serve as active spatial organizers. These spaces, acting as “soft boundaries,” not only enhanced access hierarchy but also enabled a more interactive and adaptable spatial experience for residents. This transformation reflects broader cultural shifts and social reconfigurations occurring during the Pahlavi era. Quantitative findings demonstrate that physical attributes were the most influential in shaping spatial configurations, followed by functional, utilitarian, aesthetic, cultural, and social dimensions. Q-factor analysis identified the alignment of specific mental models with spatial indicators such as connectivity, integration, and spatial depth. For instance, the Functional–Spatial pattern emphasized harmony and proportional layout, whereas the Functional–Structural model highlighted materiality and flexibility in design, and the Functional–Behavioral model stressed user interaction and socio-cultural responsiveness of space. Spatial syntax analysis through DepthmapX confirmed these mental models. In the First Pahlavi case study, the
configuration followed a relatively linear and hierarchical organization, reflecting traditional privacy values. In contrast, the Second Pahlavi residence exhibited greater spatial complexity and interaction, with semi-open spaces playing a pivotal role in connecting and activating different functional zones. Metrics such as visual integration, step depth, and axial connectivity underscored how semi-open areas mediated between private and public spaces, facilitating gradual spatial transitions and reinforcing social behavior patterns within domestic settings. Furthermore, the study highlights a critical shift in the meaning and use of transitional spaces in residential design—from isolated climatic elements to multifunctional nodes that support visual control, social interaction, and spatial flexibility. This indicates a hybridization process in Iranian architecture, merging traditional spatial values with modernist design logics. Ultimately, this research offers a novel analytical framework that bridges qualitative expert perception and quantitative spatial metrics, providing deeper insights into how mental schemas shape, and are shaped by, spatial configurations. The integration of Q-methodology with Space Syntax contributes to a more nuanced understanding of architectural transformation during Iran’s modernization. These findings can inform contemporary housing design strategies that aspire to reconcile cultural continuity with spatial innovation, emphasizing the importance of semi-open spaces as active and meaningful components of residential architecture
1. ارباب جلفایی، آرش. (1379). مبانی فلسفی و روان شناختی ادراک فضا. معماری و شهرسازی. https://ketab.ir/Book/C190B977-88AF-423C-AF6A-0398633DEDF5
2. افضلی، رسول؛ بدیعی ازنداهی، مرجان؛ یزدان پناه درو، کیومرث؛ زمانی، عظیم . (1401). مکان و فضا: خوانشی انتقادی. فصلنامه بین المللی ژئوپلیتیک, 18(1), 72-114. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.17354331.1401.18.65.3.9
3. اکبری، نعمت الله . (1384). مفهوم فضا و چگونگی اندازه گیری آن در مطالعات منطقه ای. پژوهش‌های اقتصادی ایران, 7(23), 39-68. https://ijer.atu.ac.ir/article_3765.html
4. امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه ای روابط فرم و فضا. نشریه هنرهای زیبا: هنرهای تجسمی, 19(4), 25-36. doi: 10.22059/jfava.2014.55418
5. انصاریان، شادی؛ میردهقان، مهین ناز؛ بامشادی، پارسا. (1399). مفهوم سازی «فضا» در زبان فارسی در چهارچوب نظریه فرازبان معنایی طبیعی (با تمرکز بر نخستی معنایی «نزدیک»). پژوهش های زبان شناسی تطبیقی، 10(19 )، 71-94. https://sid.ir/paper/957937/fa
6. آقالطیفی، آزاده؛ حجت، عیسی . (1397). بررسی تاثیر پذیری مفهوم خانه از تحولات کالبدی آن در دوران معاصر در شهر تهران. نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی, 23(4), 41-54. doi: 10.22059/jfaup.2018.219937.671690
7. بانی مسعود، امیر. (۱۳۹۴). معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته. هنر معماری قرن. https://ketab.ir/Book/7DD612C4-A1B2-447A-8227-453A3F945EDE
8. بحرینی، حسین . (1377). فرایند طراحی شهری. تهران: دانشگاه تهران. https://press.ut.ac.ir/book_791.html
9. بلیلان اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش. (1394). جایگاه فضای بینابین در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری در ایران مطالعه موردی: شهر تبریز در دوره قاجار. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 17(2 (مسلسل 65))، 169-181.. https://sid.ir/paper/87508/fa
10. پاسیان خمری، رضا؛ رجبعلی، حسن؛ فرخ زاد، محمد. (1396). سیر دگرگونی فضای بسته، فضای سرپوشیده و فضای باز در خانههای تاریخی گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول. نشريه علمي مرمت و معماري ايران. ۷ (۱۳) :۹۱-۱۰۶ URL: http://mmi.aui.ac.ir/article-۱-۳۴۸-fa.html
11. جانی‌پور، بهروز. (1379). "سیر تحول معماری مسکن در دورة پهلوی"، پایان‌نامه‌ی دکتری در رشته معماری، دانشکده‌ی هنرهای زیبا، دانشگاه تهران. https://noordoc.ir/thesis/23547
12. ابراهیمی، مهدی . (1388). فضا و نظریۀ اجتماعی. مجله جامعه شناسی ایران, 10(3), 161-168. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.17351901.1388.10.3.7.3
13. حسینی، سارا؛ البرزی، فریبا؛ امینی، امیر حسین . (1401). بازخوانی خانههای تهران از ادبیات داستانی معاصر در بازۀ زمانی 1330 تا 1357. باغ نظر, 19(111), 91-110. doi: 10.22034/bagh.2022.279499.4848
14. حق‌جو، امیر؛ سلطانزاده، حسین؛ تهرانی، فرهاد؛ آیوازیان، سیمون . (1398). سیر تحول اندام های اصلی خانههای تبریز از دوره‌ی قاجار تا اواخر دوره‌ی پهلوی دوم. صفه, 29(3), 121-140. doi: 10.29252/soffeh.29.3.121
15. حمزه‌نژاد، مهدی؛ رادمهر، مهسا. (1396). تحلیل اصول فضایی و الگوگزینی بهینه در معماری الگوگرای معاصر ایران, بررسی موردی: سازمان میراث‌فرهنگی کشور, حسین امانت. مطالعات معماری ایران، 6(11)، 145-168.. https://sid.ir/paper/219452/fa
16. خوشگویان فرد، علیرضا. (1386). روش شناسی کیو، تهران، انتشارات مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
17. لطفی دمیرچی، درنا؛ دباغ، امیرمسعود؛ مختاباد امرئی، سیدمصطفی . (1401). خوانش تولید فضای معماری در دوران پهلوی و استیلای نهاد قدرت؛ مطالعه موردی یادمان آزادی. نشریه علمی اندیشه معماری, 6(12), 166-184. doi: 10.30479/at.2022.16567.1839
18. رحمانی، الهه؛ نورایی، سمیه؛ شکرفروش، زهراسادات. (1390). بررسی سیر تحول الگوی پر و خالی در مسکن معاصر ایرانی. آبادی، -(70)، 0-0.. https://sid.ir/paper/489989/fa
19. رحمتی گواری، رمیصاء؛ طاهباز، منصوره؛ قدوسی فر، هادی؛ زارع میرک آباد، فاطمه. (1398). معیارهای مرکزیت جهت تحلیل چیدمان عملکردی فضا. معماری و شهرسازی ایران، 10(17 )، 159-173.. https://sid.ir/paper/250946/fa
20. رشیدزاده، الهام؛ طهماسبی، ارسلان؛ حبیبی، فواد. (1398). فضای معماری در سیطره ی سرمایه: واکاوی شکل گیری فضای معماری از دیدگاه نظریه ی تولید فضای لوفور. اندیشه معماری، 3(6 )، 204-220 .. https://sid.ir/paper/385280/fa
21. روشندل، زهرا؛ هاشمی زرج آباد، حسن؛ قربانی، حمیدرضا . (1396). بررسی سیر تحول ایوان در خانه های نهبندان از قاجار تا پهلوی. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان, 11(4), 53-79. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.26766116.1396.11.4.3.1
22. سلطانزاده، حسین. (1383). بازتاب سنت در معماری مساجد معاصر (تهران). معماری و فرهنگ، 6(20)، 141-146.
23. شیخی، علیرضا؛ حسینی، مینا . (1403). خوانشی بر آرایه‌های گچ‌بری خانۀ حسین خداداد (موزۀ زمان تهران)؛ یادگاری از عهد پهلوی دوم. پیکره, 13(36), 1-26. doi: 10.22055/pyk.2024.19046
24. صدری کیا، سمیه؛ بمانیان، محمدرضا؛ انصاری، مجتبی. (1397). کیفیت ادراک معنای فضا با دریافت نور روز. هویت شهر، 12(35 )، 5-18.. https://sid.ir/paper/154567/fa
25. صفری اصل، لیلا. (1401). بررسی الگوها و گونه‌شناسی کالبدی ایوان در خانههای تاریخی؛ مطالعه موردی: خانههای قاجار و پهلوی اول شهر تبریز مسکن و محیط روستا ۴۱ (۱۷۷) :۶۰-۴۵. https://doi.org/DOI:%2010.22034/41.177.45
26. صیاد، امیرحسین؛ غریب پور، افرا؛ دلشاد سیاهکلی، مهسا. (1398). فضامندی و بدن آگاهی: بازخوانش مفهوم فضا در تجربه ی معماری (نمونه ی موردی: موزه ی هنرهای معاصر تهران). باغ نظر، 16(75 )، 71-82.. https://sid.ir/paper/125653/fa
27. علی‌الحسابی، مهران؛ حسینی، سیدباقر؛ نسبی، فاطمه. (1391). تحلیل کیفیت بصری فضای مسکونی با توجه به قابلیت و میزان دید نمونه موردی: خانه های بافت قدیم بوشهر. معماری و شهرسازی ایران، -(4)، 69-83.. https://sid.ir/paper/250937/fa
28. غلامی، سارا؛ سهیلی، جمال الدین؛ رهبری منش، کمال. (1400). تحلیل مسکن طبقه متوسط دوره پهلوی دوم براساس دستور زبان شکل (مطالعه موردی: محله نارمک و شهرک اکباتان تهران). باغ نظر، 18(103 )، 49-64. SID. https://sid.ir/paper/522867/fa
29. غیورفر، علیرضا؛ شایسته پور، سالار. (1400). بررسی تطبیقی مفهوم فضا در ادبیات داستانی صادق هدایت متاثر از تفکرات اگزیستانسالیسم هایدگر. شباک، 7(4 (پیاپی 61) )، 31-46.. https://sid.ir/paper/954097/fa
30. فرشیدی، محمد؛ منصوری، سید امیر؛ میرشاهزاده، شروین . (1402). بررسی توانمندی نحو فضا در شناخت نظام فضایی-اجتماعی مسکن معاصر نمونۀ موردی: خانههای تک‌واحدی اصفهان. باغ نظر, 20(119), 5-22. doi: 10.22034/bagh.2023.334681.5155
31. فلاحت، محمدصادق؛ شهیدی، صمد. (1394). نقش مفهوم توده - فضا در تبیین مکان معماری. باغ نظر، 12(35)، 27-38. https://www.bagh-sj.com/article_11715.html
32. قبادیان، وحید. (۱۳۹۲). سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. علم معمار. https://ketab.ir/book/006c6043-afe0-4061-b897-13400a209f21
33. کاکایی، فاطمه؛ مضطرزاده، حامد. (1400). تبیین سیر تحول درون گرایی در ساختار ورودی خانه های ایران در دوره قاجار و دوره پهلوی اول (مطالعه موردی: شهر شیراز). معماری اقلیم گرم و خشک، 9(13 )، 175-193. https://sid.ir/paper/952979/fa
34. کیانی، مصطفی. (1392). خاستگاه معماری مدرن در تهران بررسی و شناخت اولین بنای سبک معماری مدرن در پایتخت کشور. نامه معماری و شهرسازی، -(11)، 39-58. https://sid.ir/paper/508017/fa
35. نظیف، حسن. (1392). پایداری اندام های معماری ایرانی در گذار از دوران اسلامی. باغ نظر، 10(24)، 57-68. https://sid.ir/paper/388911/fa
36. یزدانیان، احمد؛ داداش پور، هاشم . (1395). مسأله حضور در فضا: آگاهی و عاملیت فضایی با تاکید بر فضای عمومی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک, 7(26), 91-73.
37. کامل‌نیا، حامد؛ مهدوی‌نژاد، محمد جواد. (1395). آشنایی با معماری معاصر از شرق تا غرب: بررسی مبانی، مفاهیم و ریشه‌های شکل‌گیری آن. علم معمار. https://ketab.ir/book/c1f17015-08d5-4a89-a5c1-1764222ef138
38. عینی فر، علیرضا. (1382). الگویی برای تحلیل انعطاف پذیری در مسکن سنتی ایران. هنرهای زیبا، -(13)، 64-77. https://sid.ir/paper/419235/fa
39. Farahat, B., & Alaeddine, H. O. (2023). Redefining contemporary housing spaces through architectural transformation. MSA Engineering Journal, 2(1), 6-37. https://dx.doi.org/10.21608/msaeng.2023.289033
40. Askarizad, R. (2018). Influence of Socio-Cultural Factors on the Formation of Architectural Spaces (Case Study: Historical Residential Houses in Iran). Creative City Design, 1(1), 29-36. http://oiccpress.com/crcd/article/view/7592
41. Bafna, S. (2003). Space Syntax: A Brief Introduction to Its Logic and Analytical Techniques. Environment and Behavior, 35(1), 17-29. https://doi.org/10.1177/0013916502238863
42. Cairns, Rose C. (2012). Understanding Science in Conservation: A Q Method Approach on the Galápagos Islands. Conservation and Society 10(3):p 217-231, Jul–Sep 2012. doi.org/10.4103/0972-4923.101835
43. Eiraji, J., & Yekani Fard, R. (2021). An evaluation of Iran architecture during first Pahlavi era: A transition from tradition to modernity. DRARCH, 2(2), 222–233 https://doi.org/10.47818/DRArch.2021.v2i2021
44. Foucault, M. (1984). Space, knowledge, and power. In P. Rabinow (Ed.), The Foucault Reader (pp. 239–256). Pantheon Books. https://foucault.info/documents/foucault.spaceKnowledgePower/
45. Hamedani Golshan, H., Motlebi, G., & Behzadfar, M. (2021). The relationship between spatial configuration and social interaction in Tehran residential areas: Bridging the space syntax theory and behavior settings theory. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 31(4), 1–17. https://doi.org/10.22068/ijaup.31.4.539
46. Hillier, B., & Hanson, J. (1984). The social logic of space. Cambridge: Cambridge University Press.
https://doi.org/10.1017/CBO9780511597237
47. Hirst, P. (2005). Space and power: Politics and geography. Oxford: Polity Press.
48. Hosseini Raviz, S. R., Nik Eteghad, A., Usón Guardiola, E., & Armesto Aira, A. (2015). Iranian courtyard housing: The role of social and cultural patterns to reach the spatial formation in the light of an accentuated privacy. ACE: Architecture, City and Environment, 10(29), 11–30. https://doi.org/10.5821/ace.10.29.2653
49. Jafarbegloo, M. (2018). How modernization encounters tradition: Iranian housing development in the Second Pahlavi period in Tehran (1940–1970). YBL Journal of Built Environment, 6(1), 114–129. https://doi.org/10.2478/jbe-2018-0008
50. Khozaei, F., Sanusi, A. H., Abdul Nasir, M. H., & Mohammad Taheri, M. (2022). The development of residential spatial configuration for visual privacy in Iranian dwellings: A space syntax approach. International Journal of Building Pathology and Adaptation. https://doi.org/10.1108/IJBPA-05-2021-0080
51. Krier, R. & Vorreiter, J. (1988). Urban Space. Academy Editions. https://www.amazon.com/Urban-Space-Rob-Krier/dp/0847802361
52. Kwon, H. i Kim, S. (2024). Designing for Modern Living: The Strategic Evolution of Residential Spaces in Response to Improved Lifestyles. Tehnički glasnik, 18 (2), 234-245. https://doi.org/10.31803/tg-20231212071519
53. Madanipour, A. (2014). Urban design, space and society. Bloomsbury Publishing. https://doi.org/10.5040/9781350394612
54. Mehdinezhad, J. , Sharghi, A. and Asadpour, F. (2021). Integration of Architectural Form and Structure in the Formation of Physical Structure of Historical Buildings using Iranian Arches. Journal of Architectural Thought, 5(10), 89-108. doi: 10.30479/at.2020.11225.1280
55. Mohamadmoradi, M., Yousefzamani, M., Zarei, M. E., & Foroutan, M. (2024). Analysis and typology of first Pahlavi period houses in Sanandaj using a physical-culturalism approach. Journal of Iranian Architecture & Urbanism, 15(1), 239–258. https://doi.org/10.30475/isau.2024.388900.2029
56. Nasih, M. (2002). Sculpture and space relations. Art Journal, 14(3), 47-59. https://eprints.whiterose.ac.uk/10339/1/Sculpture_and_Space.pdf
57. Rapoport, A. (2005). Culture, architecture, and design. Chicago: Locke Science. https://www.amazon.com/Culture-Architecture-Design-Amos-Rapoport/dp/0974673609
58. Rezvani-Naraghi, A. (2018). Middle class urbanism: The socio-spatial transformation of Tehran, 1921–41. Iranian Studies, 51(1), 97–126. https://doi.org/10.1080/00210862.2017.1350094
59. Shojai, A., & Fattahi, K. (2021). Left open spaces—light shafts in Iran and side setbacks in Japan: A socio-spatial approach to study awareness in open spaces in urban residential blocks. City, Territory and Architecture, 8(1), 1–14. https://doi.org/10.1186/s40410-021-00131-4
60. Steelman, T., & Maguire, L. (1999). Understanding participant perspectives: Q-methodology in national forest management. Journal of Policy Analysis and Management, 18(3), 361-388. https://doi.org/10.1002/(SICI)1520-6688(199922)18:3%3C361::AID-PAM3%3E3.0.CO;2-K
61. Watts, S., & Stenner, P. (2012). Doing Q methodological research: Theory, method & interpretation. London: Sage. https://doi.org/10.4135/9781446251911
62. Webler, T., S. Danielson, et al. (2009). Using Q method to reveal social perspectives in environmental research. Greenfield MA, Social and Environmental Research Institute. https://www.betterevaluation.org/sites/default/files/Qprimer.pdf
63. Leontidou, L. (1990). The Mediterranean city in transition: Social change and urban development. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511522208
64. Mazraeh, H. M., & Pazhouhanfar, M. (2018). Effects of vernacular architecture structure on urban sustainability case study: Qeshm Island, Iran. Frontiers of architectural research, 7(1), 11-24. https://doi.org/10.1016/j.foar.2017.06.006. https://doi.org/10.1016/j.foar.2017.06.006.
65. Simeoforidis, Y. (1993). Du paysage et des espaces libres. Federal Institute of Technology.
66. Soltanzadeh, H. (2010). Urban Spaces in Historical Contexts. Tehran. Cultural Research Bureau, 75.