تحلیل مؤلفه‌های پیکره‌بندی فضاهای نیمه‌باز و بسته بناهای مسکونی دوره پهلوی بر اساس الگوی ذهنی متخصصان
محورهای موضوعی : معماری
رضا نقدبیشی
1
*
,
یکتا ایروانی
2
1 - گروه معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: پیکره بندی فضایی , فضاهای نیمه باز , فضاهای بسته , بنای مسکونی , دوره پهلوی ,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر به تحلیل تطبیقی پیکره‌بندی فضاهای نیمه‌باز و بسته در معماری مسکونی دوره پهلوی اول و دوم می‌پردازد که تحت تأثیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و کالبدی این دوران، دستخوش تغییرات عملکردی شده‌اند. مطالعه با رویکرد ترکیبی در چارچوب پارادایم عمل‌گرایی و به‌صورت اکتشافی انجام شده است. در مرحله نخست، مؤلفه‌های مرتبط با این فضاها از طریق تحلیل محتوای کیفی شناسایی و با نرم‌افزار MAXQDA کدگذاری شدند. در مرحله دوم، با تحلیل عامل Q و به‌کارگیری SPSS26، سه الگوی ذهنی «عملکردی–فضایی»، «عملکردی–ساختاری» و «عملکردی–رفتاری» از دیدگاه متخصصان استخراج گردید. در مرحله سوم، دو بنای مسکونی منتخب از دوره پهلوی با استفاده از شش شاخص پیکره‌بندی فضایی در نرم‌افزار DepthmapX تحلیل و با الگوهای ذهنی تطبیق داده شدند. نتایج نشان می‌دهد که در دوره پهلوی دوم، فضاهای نیمه‌باز به عناصر فعال در سازماندهی فضا تبدیل شده و با ایفای نقش به‌عنوان مرزهای نرم، تجربه‌ای تعاملی‌تر برای ساکنان فراهم کرده‌اند .
This study explores the transformation of semi-open and enclosed spaces in residential architecture during the Pahlavi I and II periods, shaped by broad socio-cultural and physical changes in Iran. Using a mixed-methods approach within the pragmatist paradigm, research unfolds in three phases. First, key spatial components were identified through literature review and coded using MAXQDA. Second, Q factor analysis using SPSS26 revealed three expert mental models: “Functional–Spatial,” “Functional–Structural,” and “Functional–Behavioral.” The third phase involved spatial analysis of two residential buildings using six configuration factors in DepthmapX, with findings compared to expert models. Results indicate that semi-open spaces, once primarily climatic or decorative, assumed more active roles in spatial organization by the Pahlavi II era. These spaces functioned as soft boundaries, enhancing spatial hierarchy and facilitating greater interaction within the built environment The study highlights the evolving role transitional spaces in shaping residential .architectural identity across the two periods
1. ارباب جلفایی، آرش. (1379). مبانی فلسفی و روان شناختی ادراک فضا. معماری و شهرسازی.
2. اکبری، نعمت اله. (1384). مفهوم فضا و چگونگی اندازه گیری آن در مطالعات منطقه‌ای. پژوهش‌های اقتصادی ایران، 7(23)، 39-68.
3. امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه‌ای روابط فرم و فضا. هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، 19(4)، 25-36.
4. انصاریان، شادی، میردهقان، مهین ناز، و بامشادی، پارسا. (1399). مفهوم سازی «فضا» در زبان فارسی در چهارچوب نظریه فرازبان معنایی طبیعی (با تمرکز بر نخستی معنایی «نزدیک»). پژوهش‌های زبان شناسی تطبیقی، 10(19)، 71-94.
5. آقالطیفی، آزاده، حجت، عیسی، بررسی تاثیرپذیری مفهوم خانه از تحولات کالبدی آن در دوران معاصر در شهر تهران، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی دوره ۲۳ شماره 4 زمستان 1397، صفحات 41-54
6. بحرینی، حسین .1377. فرایند طراحی شهری. تهران: دانشگاه تهران.
7. بلیلان اصل، لیدا؛ ستارزاده، داریوش (1394). جایگاه فضای بینابین در سازماندهی فضایی عناصر معماری و شهری در ایران (مطالعه موردی: شهر تبریز در دوره قاجار)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، شماره 2، صص 169- 181.
8. بین المللی ژئوپلیتیک, 18(1), 72-114.
9. پاسیان خمری، رضا، رجبعلی، حسن، و فرخزاد، محمد. (1396). سیر دگرگونی فضای بسته، فضای سرپوشیده و فضای باز در خانههای تاریخی گرگان از دوره قاجاریه تا پهلوی اول. مرمت و معماری ایران، ۷(۱۳)، 91-106.
10. پورمند حسنعلی، طباطبایی ملاذی فاطمه. الگوی پنهان حاکم بر نظام استقرار فضایی در مسکن ایرانی - اسلامی (بررسی موردی خانه رسولیان یزد). پژوهش‌های معماری اسلامی. ۱۳۹۴; ۳ (۴):۳-۱۷-
11. جانی‌پور، بهروز (1379)، "سیر تحول معماری مسکن در دورة پهلوی"، پایان‌نامه‌ی دکتری در رشته معماری، دانشکده‌ی هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
12. حسینی سارا، البرزی فریبا، امینی امیرحسین. بازخوانی خانههای تهران از ادبیات داستانی معاصر در بازه زمانی ۱۹۹۱ تا ۱۹۵۱. باغ نظر, ۱۴۰۱; ۱۹(۱۱۱): ۹۱-۱۱۰.
13. حق جو, سلطانزاده, تهرانی, آیوازیان, & سیمون. (2019). سیر تحول اندام‌های اصلی خانههای تبریز از دورة قاجار تا اواخر دورة پهلوی دوم. صفه,
14. حمزه نژاد، مهدی، و رادمهر، مهسا. (1396). تحلیل اصول فضایی و الگوگزینی بهینه در معماری الگوگرای معاصر ایران, بررسی موردی: سازمان میراث‌فرهنگی کشور, حسین امانت. مطالعات معماری ایران، 6(11)، 145-168. SID. https://sid.ir/paper/219452/fa
15. خوشگویان فرد، علیرضا، (1386)، روش شناسی کیو، تهران، انتشارات مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
16. درنا لطفی دمیرچی؛ امیرمسعود دباغ؛ سیدمصطفی مختاباد امرئی (1401)؛ خوانش تولید فضای معماری در دوران پهلوی و استیلای نهاد قدرت؛ مطالعه موردی یادمان آزادی؛ دوره 6، شماره 12، صفحه 166-184
17. رحمانی، الهه؛ نورایی، سمیه و شکرفروش، زهرا سادات (1390)، بررسی سیر تحول الگوی پر و خالی در مسکن معاصر ایرانی، نشریه آبادی، شماره 70، صص 6-62.
18. رشیدزاده، الهام، ارسلان طهماسبی و فواد حبیبی .1398. فضای معماری در سیطره سرمایه: واکاوی شکل‌گیری فضای معماری از دیدگاه نظریه تولید فضای لوفور. دوفصلنامه اندیشه معماری. 3(6): 220-204.
19. روشندل, ز., هاشمی زرج آباد, ح., حسن, & قربانی. (1396). بررسی سیر تحول ایوان در خانههای نهبندان از قاجار تا پهلوی. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان, 11(4), 53-79
20. سلطانزاده، حسین. (1383). بازتاب سنت در معماری مساجد معاصر (تهران). معماری و فرهنگ، 6(20)، 141-146.
21. شیخی, علیرضا؛ حسینی, مینا. (1403). خوانشی بر آرایه‌های گچ‌بری خانۀ حسین خداداد (موزۀ زمان تهران)؛ یادگاری از عهد پهلوی دوم. پیکره, 13(36), 1-26. doi: 10.22055/pyk.2024.19046
22. صدری کیا، سمیه، بمانیان، محمدرضا، و انصاری، مجتبی. (1397). کیفیت ادراک معنای فضا با دریافت نور روز.
23. صفری اصل. (2022). بررسی الگوها و گونه‌شناسی کالبدی ایوان در خانههای تاریخی؛ مطالعه موردی: خانههای قاجار و پهلوی اول شهر تبریز. فصلنامه مسکن و محیط روستا, 41(177), 45-60.
24. صیاد، امیرحسین، غریب پور، افرا، و دلشاد سیاهکلی، مهسا. (1398). فضامندی و بدن آگاهی: بازخوانش مفهوم فضا در تجربة معماری (نمونة موردی: موزة هنرهای معاصر تهران). باغ نظر، 16(75)، 71-82.
25. غلامی، سارا، سهیلی، جمال الدین، و رهبری منش، کمال. (1400). تحلیل مسکن طبقه متوسط دوره پهلوی دوم بر اساس دستور زبان شکل (مطالعه موردی: محله نارمک و شهرک اکباتان تهران). باغ نظر، 18(103)، 49-64.
26. غیورفر، علیرضا، و شایسته پور، سالار. (1400). بررسی تطبیقی مفهوم فضا در ادبیات داستانی صادق هدایت متأثر از تفکرات اگزیستانسالیسم هایدگر. شباک، 7(4 (پیاپی 61))، 31-46. SID.
27. فرشیدی, محمد , منصوری, سید امیر و میرشاهزاده, شروین . (1402). بررسی توانمندی نحو فضا در شناخت نظام فضایی - اجتماعی مسکن معاصر نمونۀ موردی: خانههای تک‌واحدی اصفهان. باغ نظر, 20(119), 5-22.
28. فلاحت، محمدصادق، و شهیدی، صمد. (1394). نقش مفهوم توده - فضا در تبیین مکان معماری. باغ نظر، 12(35)، 27-38.
29. کاکایی فاطمه, & مضطرزاده حامد. (2021). تبیین سیر تحول درون گرایی در ساختار ورودی خانههای ایران در دوره قاجار و دوره پهلوی اول (مطالعه موردی: شهر شیراز).
30. کیانی، مصطفی. (1392). خاستگاه معماری مدرن در تهران بررسی و شناخت اولین بنای سبک معماری مدرن در پایتخت کشور. نامه معماری و شهرسازی، - (11)، 39-58.
31. گوران، ش.، فروتن، م.، و دژدار، ا. (1401). تبیین مولفه‌های تاثیرگذار برون‌دانشگاهی آموزش معماری بر معماران معاصر ایران از دیدگاه اساتید دانشگاه. باغ‌نظر، 19(112)، 81-92.
32. مهدی زاده، رضا. (1394). مفهوم عملکرد فضا در طراحی صحنه با تاکید بر شیوه کنشگر. تئاتر، - (60)، 12-24.
33. نظیف ح. 1392. پایداری اندام‌های معماری ایرانی در گذار از دوران اسلامی. فصلنامه علمی پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر
34. یزدانیان، احمد و هاشم دادشپور.1395. مسئلة حضور در فضا: آگاهی و عاملیت فضایی، با تاکید بر فضای عمومی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. 7(26): 73-91.
35. Askarizad, R. (1397). Influence of socio-cultural factors on the formation of architectural spaces (Case Study: Historical residential houses in Iran).
https://civilica.com/doc/1745049 36. Baher, I., & Alaeddine, H. (2023). Redefining contemporary housing spaces through architectural transformation. MSA Engineering Journal, 2(1), 6–
37. https://doi.org/10.21608/msaeng.2023.289033 37. Cairns, R. C. (2012). “Understanding Science in Conservation: A Q Method Approach on the Galápagos Islands.” Conservation and Society 10(3): 217-231.
38. Eiraji, J., & Yekani Fard, S. A. R. (2021). An evaluation of Iran architecture during first Pahlavi era: A transition from tradition to modernity. DRARCH, 2(2), 222–233. https://doi.org/10.47818/DRARCH.2021.V2I2021
39.
Foucault, M. (1984). Space, knowledge, and power. In P. Rabinow (Ed.), The Foucault Reader (pp. 239–256). Pantheon Books. 40. Hamedani Golshan, H., Motlebi, G., & Behzadfar, M. (2021). The relationship between spatial configuration and social interaction in Tehran residential areas: Bridging the space syntax theory and behavior settings theory. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning,
31(4), 1–17. https://doi.org/10.22068/ijaup.31.4.539 41.
Hirst, P. (2005). Space and power. Polity Press. 42. Hosseini Raviz, S. R., Nik Eteghad, A., Usón Guardiola, E., & Armesto Aira, A. (2015). Iranian courtyard housing: The role of social and cultural patterns to reach the spatial formation in the light of an accentuated privacy. ACE: Architecture, City and Environment, 10(29), 11–30.
https://doi.org/10.5821/ace.10.29.2653 43. Jafarbegloo, M. (2018). How modernization encounters tradition: Iranian housing development in the Second Pahlavi period in Tehran (1940–1970).
YBL Journal of Built Environment, 6(1), 114–129. https://doi.org/10.2478/jbe-2018-0008 44. Khozaei, F., Sanusi, A. H., Abdul Nasir, M. H., & Mohammad Taheri, M. (2022). The development of residential spatial configuration for visual privacy
in Iranian dwellings: A space syntax approach. International Journal of Building Pathology and Adaptation. https://doi.org/10.1108/IJBPA-05-2021-0080 45.
Kwon, H., & Kim, S. (2024). Designing for modern living. Tehnički glasnik. https://doi.org/10.31803/tg-20231212071519 46.
Madanipour, A. (2014). Urban design, space and society. Bloomsbury Publishing. https://doi.org/10.5040/9781350394612 47. Mahdinejad, J., Sharghi, A., & Asadpour, F. (2020). Investigating the effective indicators on the desirable quality of open and semi-open spaces of
contemporary housing. Iran University of Science & Technology, 30(1), 119–135. 48. Mohamadmoradi, M., Yousefzamani, M., Zarei, M. E., & Foroutan, M. (2024). Analysis and typology of first Pahlavi period houses in Sanandaj using
a physical-culturalism approach. Journal of Iranian Architecture & Urbanism, 15(1), 239–258. https://doi.org/10.30475/isau.2024.388900.2029 49.
Naish, P. D. (2002). Space and the postmodern stage / Space in performance: Making meaning in the theatre. Theatre Journal, 54(3), 508–510. 50. Rezvani-Naraghi, A. (2018). Middle class urbanism: The socio-spatial transformation of Tehran, 1921–41. Iranian Studies, 51(1), 97–126.
https://doi.org/10.1080/00210862.2017.1350094 51. Shojai, A., & Fattahi, K. (2021). Left open spaces—light shafts in Iran and side setbacks in Japan: A socio-spatial approach to study awareness in
open spaces in urban residential blocks. City, Territory and Architecture, 8(1), 1–14. https://doi.org/10.1186/s40410-021-00131-4 52. Tabibzadeh, K. S., Moztarzadeh, H., Parva, M., & Hodjati, V. (2024). Factors influencing place attachment among users of social housing complexes from the perspective of residents (Case Study: Residential Complexes in Districts 3, 7, 9 and 11 of Shiraz City). International Journal of Architecture and
Urban Development, 14(1), 65–82. https://www.magiran.com/p2755471 53. Tari, M., & Abdolhoseini, M. (2019). A study on residential houses using shape grammar (Case Study: Houses of Pahlavi era in Tehran Province). Architecture and Urban Planning Journal, 4, 65–71.Watts, S., & Stenner, P. (2012). Doing Q methodological research: Theory, method & interpretation (1st
ed.). SAGE Publications. 54. Webler, T., S. Danielson, et al. (2009). Using Q method to reveal social perspectives in environmental research. Greenfield MA, Social and
Environmental Research Institute.