جغرافیای اقتصادی خراسان و نقش آن در مهاجرت اعراب در قرن نخست هجری

محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی

اسلام کرامتی ¹ , فریناز هوشیار ² , فیض الله بوشاسب گوشه ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد.
2 - گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران[e-mail]ـHooshyar
3 - گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران[e-mail]

تاریخ دریافت : 1399/07/01 تاریخ پذیرش : 1400/05/16 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: خراسان, موقعیت‌جغرافیایی, جغرافیای‌اقتصادی, قبایل‌عرب,

چکیده مقاله :

جغرافیای‌ اقتصادی منطقۀ خراسان از عوامل مهم جلب اعراب به این ناحیه بود. شهرهای مختلف خراسان به لحاظ تجاری، کشاورزی و وجود معادن نقش اقتصادی مهمی در ادوار مختلف ایفا می‌کردند. این پژوهش که به شیوه‌ی‌توصیفی‌ـ‌ تحلیلی صورت ‌گرفته است. در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که جغرافیای ‌اقتصادی خراسان چه نقشی در مهاجرت اعراب مسلمان درقرن نخست هجری داشت؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، خراسان به دلیل تنوع اقلیمی با ذائقۀ ‌اعراب سازگار و با وجود رودها و چشمه‌ها دارای محصولات کشاورزی‌ گوناگون بود و وجود صنایع‌مختلف همچون نساجی و صنایع-دستی و معادن گرانبها و قرارگرفتن در مسیرتجاری ابریشم سرزمینی‌مرفه بوده است، از این‌ جهت در مهاجرت قبایل عرب مسلمان که بسیاری از آنان علاوه‌ بر انگیزۀ دینی جهت تأمین معیشت درجنگها حضور داشتند نقشی بسیار مهم ایفا نمود و به همین منظور بسیاری از قبایل پس از فتوحات در قرن نخست هجری بدانجا کوچ‌کردند و سکونت گزیدند.

چکیده انگلیسی:

The economic geography of khorasan region was one of the important factors in attracting Arabs to this region. Different cities played an important economic role in different periods in terms of commercially, Agriculture and the existence of mines. This descriptive ـ analytical study seeks to find the answer to the question of what role the economic geography of khorasan played in the migration of Muslim Arabs in the first century AH? Findings show that due to climatic diversity, khorasan was compatible with the tastes of the Arabs and despite the rivers and springs had various agricultural products and the existence of various industries such as textiles and handicrafts and precious mines and being on the trade route of prosperous land silk, have been for this reason, it played a very important rol in the migration of Muslim Arab tribes, many of whom were involved in wars in addition to their religious motives and for this reason many tribes migrated and settled there after the conquests in the first century AH.

متن کامل:



عنوان­مقاله: جغرافیای اقتصادی خراسان و نقش آن در مهاجرت اعراب در قرن نخست هجری

چکیده

جغرافیای­ اقتصادی منطقۀ خراسان از عوامل مهم جلب اعراب به این ناحیه بود. شهرهای مختلف خراسان به لحاظ تجاری، کشاورزی و وجود معادن نقش اقتصادی مهمی در ادوار مختلف ایفا می­کردند. این پژوهش که به شیوه­ی­توصیفی­ـ­ تحلیلی صورت ­گرفته است. در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که جغرافیای ­اقتصادی خراسان چه نقشی در مهاجرت اعراب مسلمان درقرن نخست هجری داشت؟ یافته­های پژوهش نشان می­دهد، خراسان به دلیل تنوع اقلیمی با ذائقۀ ­اعراب سازگار و با وجود رودها و چشمه­ها دارای محصولات کشاورزی­ گوناگون بود و وجود صنایع­مختلف همچون نساجی و صنایع­دستی و معادن گرانبها و قرارگرفتن در مسیرتجاری ابریشم سرزمینی­مرفه بوده است، از این­ جهت در مهاجرت قبایل عرب مسلمان که بسیاری از آنان علاوه­ بر انگیزۀ دینی جهت تأمین معیشت درجنگها حضور داشتند نقشی بسیار مهم ایفا نمود و به همین منظور بسیاری از قبایل پس از فتوحات در قرن نخست هجری بدانجا کوچ­کردند و سکونت گزیدند.

واژگان کلیدی: خراسان، موقعیت­جغرافیایی، جغرافیای­اقتصادی، قبایل­عرب.

 

1.مقدمه

سرزمین خراسان واقع در شمال شرقی ایران به علت قرار گرفتن در مسیر مواصلاتی شرق به غرب، محل تردد کاروانهای تجاری مختلفی بود که کالاهای ارزشمندی همچون ابریشم چین و ادویه هند را به مناطق غربی و کشورهای اروپایی حمل می­کردند و از این راه سود کلانی به دست می­آوردند. شهرهای مختلف خراسان خصوصاً مناطقی که در مسیر عبور کاروانیان واقع شده بودند، مانند مرو و نیشابور علاوه بر اخذ عوارض گمرکی کالاها، محصولات خویش را نیز به فروش می­رساندند و بسیاری از ساکنان خراسان از این راه امرار معاش می­کردند.

     علاوه بر موقعیت بازرگانی، سرزمین خراسان به علت وسعت و قرار گرفتن در عرض­های جغرافیایی مختلف دارای اقلیم گوناگونی بود که همین موضوع باعث تنوع کاشت و برداشت محصولات مختلف کشاورزی و شیوه­های مختلف معیشتی مانند زندگی روستایی، کوچ­نشینی و زندگی شهری می­شد، چنانکه در نواحی کویری آن محصولات گرمسیری و در مناطق شمالی و کوهپایه­ای به علت باران کافی و رودها و چشمه­ها انواع حبوبات و میوه­های مختلف برداشت می­شد. همچنین صنایع نساجی و معادن ارزشمندی همچون فیروزه در برخی شهرهای خراسان وجود داشت که مازاد آن به مناطق مختلف صادر می­گردید.

     بدون تردید در مهاجرت و سکونت گستردۀ قبایل عرب مسلمان در قرن نخست هجری به خراسان نقش جغرافیای طبیعی و اقتصادی خراسان بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا یکی از اهداف مهم مهاجرت بسیاری از قبایل عرب سکونت در مناطقی بود که هم به لحاظ معیشتی مرفه بوده و هم با ذائقۀ آنان تناسب داشته باشد. 

     در خصوص اوضاع خراسان و ماوراءالنهر پس از ورود اسلام تأليفات و پژوهش­های مختلفي انجام گرديده که به نقش عوامل و جغرافیای اقتصادی خراسان در مهاجرت اعراب در قرن نخست هجری اشاراتي گذرا داشته­اند. مانند گيب (1337) در پژوهش تحلیلی  خود با نام" فتوحات اعراب در آسياي مرکزي" بیشتر به ذکر فتوحات اعراب از آغاز يعني از دوره­ي خلفاي راشدين به بعد اشاره دارد و شهرها و مناطقي که توسط سرداران عرب مسلمان گشوده شد را ذکر مي­کند. وی از ديدگاه سياسي و نظامي به کوچ اعراب پرداخته و در مورد مسائل اقتصادي در اين نواحي به طور پراکنده اشاراتي دارد. شيخ نوري (1388) در"تاريخ اسلام در آسياي مرکزي تا حمله­ي مغول" به اوضاع سياسي و اجتماعي نواحي ماوراءالنهر از قبل از اسلام تا زمان حملات مغولان پرداخته است و از آنجايي که محدوده­ي زماني کار وي دوراني طولاني را در بر مي­گيرد به نقش عوامل اقتصادي در اين دوره اشاراتي محدود و کوتاه دارد. مقالاتی نیز مرتبط با موضوع به واکاوی پرداخته­اند؛ مانند: پیامدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به خراسان در قرون نخستین اسلامی اثر حسین مفتخری، محمد نیکو و مسعود بهرامیان. پیامدهای فرهنگی مهاجرت قبایل عرب به ایران تا پایان دورۀ اموی از مهرنوش آذرتاش و زهره دهقان­پور؛ و فتح خراسان و مهاجرت قبایل عرب به این سرزمین از امیر اکبری؛ اما پژوهش حاضر تأکید بر مولفه­های جغرافیای اقتصادی خراسان دارد و نقش آن در مهاجرت و سکونت قبایل عرب در قرن نخست هجری؛ موضوعی که تا کنون بدان پرداخته نشده است. .لذا پژوهش حاضر مي­تواند کامل کننده پژوهشهاي ياد شده و ديگر تحقيقات در اين زمينه باشد. 

 

2. تبیین موقعیت جغرافیایی و طبیعی خراسان

    سرزمین خراسان بزرگ در سمت شمال شرق فلات ایران و کشور کنونی ایران واقع شده بود و محدوده­ای وسیعی را که علاوه بر خراسان و افغانستان کنونی، بخشهایی از ترکمنستان و تاجیکستان را شامل می­شد. چنان که جغرافی­نویسان اسلامی در خصوص موقعیت جغرافیایی خراسان ذکر می­کنند محدودۀ شمال خراسان رود جیحون بود که حد فاصل خراسان و ماوراءالنهر1 محسوب می­شد؛ اصطخری حد شمال خراسان را ماوراءالنهر ذکر می­کند که سرزمین ترکان بود.(اصطخری،2004م: 145) به نوشتۀ قزوینی؛ خراسان از سمت شرق به ماوراءالنهر و از سمت غرب به قهستان محدود می­شود.(قزوینی، 1373: 426) نویسندۀ حدود العالم محدودۀ خراسان را اینگونه معرفی می­نماید؛ ناحیت خراسان، شرق وی هندوستان است و جنوب وی بعضی از حدود خراسان و بعضی بیابان کرگس­کوه و مغرب وی نواحی گرگان است و حدود غور و شمال وی رود جیحون است و این ناحیه­ای است بزرگ با خواستۀ بسیار و نعمت فراوان و نزدیک میانۀ آبادانی جهان است.(حدودالعالم، 1362: 88)

     حد غربی خراسان ولایت قومس به مرکزیت شهر دامغان بود که اولین شهر خراسان از سمت ری می­باشد.(ابن­رسته، 1982م: 277) حَموی ولایت جُوَین را مرز غربی خراسان به مرکزیت شهر کوچک آزادوار ذکر می­کند که نخستین شهر این ایالت از سمت قومس به شمار می­رفت.(حموی، 1995م: 1/ 167؛ ناصرخسرو، 1382: 4) در شرق جوین نیشابور و در جنوب آن روستای نوده در مرز بیهق قرار داشت. (بیهقی، 1361: 34) خراسان در زمان گذشته بسیار وسیع بود و دارای تنوع اقلیم، اعم از سرد کوهستانی، گرم و خشک، معتدل و نواحی بیابانی و کویری بود.

     برخی جغرافی­نویسان اسلامی منطقۀ خراسان و ماوراءالنهر را یکی دانسته­اند، چون حاکمی که در دورۀ اسلامی برای آن ناحیه اعزام می­شد خراسان و ماوراءالنهر را تحت فرمان خویش داشت، از این رو وقتی به ذکر شهرهای خراسان پرداخته­اند معمولاً شهرهای هر دو منطقه را متذکر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سرزمینی که متعلق به ایران بود و از آمودریا تا سیردریا کشیده شده بود اعراب به آن ماوراءالنهر می­گفتند.(بلنیتسکی، 1371: 29)

می­شوند، با این وجود بیشتر مورخان و جغرافی­نویسان منطقۀ خراسان را از نظرجغرافیایی ازماوراءالنهر مجزا می­دانند و به صورت مجزا به ذکر شهرهای آن نواحی پرداخته­اند؛ چنان که از منابع بر می­آید سرحد منطقۀ خراسان از سمت شمال رود جیحون بود و آن سوی رود را اعراب مسلمان ماوراءالنهر نامیده­اند. مقدسی نیز سرزمین­های این سوی رودخانه ـ جیحون ـ را خراسان می­نامد و ازرفاه و آبادانی مهمترین شهرهای خراسان همچون مرو و بلخ و نیشابور و غزنین ذکر می­کند.(مقدسی، 1411ق/1991م:294)

     آنگونه که از منابع جغرافیایی اسلامی برمی­آید، سرزمین خراسان شامل نواحی وسیعی بود که از جنوب و جنوب غرب به نواحی سیستان و کرمان و استان یزد کنونی مشرف می­شد و از سمت غرب و شمال غرب به دامغان ـ سمنان ـ و گلستان و از سمت شمال به رود جیحون و منطقۀ ماوراءالنهر و از سمت مشرق به منطقۀ کوهستانی بامیان وهندوکش که در کشور افغانستان کنونی واقع شده­اند و کشور هندوستان محدود می­شد.

     سرزمین خراسان بزرگ در گذشته شامل شهرهای بزرگ و بسیار پر رونق و آبادی بود که هر کدام دارای حومه­ها و روستاهایی مجزا بودند اما در بسیاری از امور سیاسی و مالی تحت فرمان حاکمی بودند که در مهمترین شهر آنجا سکونت داشت، چنان که ابن­خردادبه نقل می­کند مهمترین شهرهای خراسان عبارت بودند از: نیشابور، هرات، مرو، بلخ، طالقان، نسا، ابیورد، سرخس و شهرهای دیگر است که هر کدام از حاکمان آن شهرها دارای القاب خاصی بودند: «پادشاه نیشابور کنار، پادشاه مرو ماهویه، پادشاه سرخس زاذویه، پادشاه مرورود کیلان گفته می­شد.»(ابن­خردادبه، 1992م:39) اعراب مسلمان پس از سلطه بر هر منطقه و شهری میزان خراج و جزیه به صورت مجزا و متناسب با صلحنامه در نظر گرفته بودند، اما همۀ آن حکّام باید فرمانبر والی خراسان که فردی عرب و از جانب والی عراق و با تأیید خلیفه انتخاب می­شد باشند و تا زمانی که موارد صلحنامه را نقض نکرده بودند در جایگاه خویش ابقا بودند.

     شهرهای مهم خراسان در منابع نیشابور، طوس، مرو، هرات و بلخ ذکر شده است.(اصطخری، 2004م: 145) که البته هر یک از این شهرهای بزرگ دارای توابع نیز بودند. از آنجا که بیشتر مورخان و جغرافی­نویسان منطقۀ خراسان را از نظر جغرافیایی از ماوراءالنهر جدا می­دانند و به صورت مجزا به ذکر شهرهای آن نواحی پرداخته­اند؛ در پژوهش اخیر نیز منطقۀ خراسان به تنهایی مورد بررسی قرار گرفته است.

     خراسان به دلیل شرایط کشاورزی، تجارت و وجود معادن امکان تولید و صدور کالاهای گوناگون راداشت و از موقعیت اقتصادی مناسبی برخوردار بود، همین امر عامل مهم مهاجرت اعراب به این ناحیه شد. چنان که در کتاب حدود العالم ذکر شده: «این ناحیه­ای است بزرگ با خواستۀ بسیار و نعمت فراوان و نزدیک میانۀ آبادانی جهان است.»(حدودالعالم، 1362: 88)

     جهت بررسی جغرافیای اقتصادی خراسان لازم است ویژگی­های اقلیمی و تأثیر آن بر محصولات کشاورزی، پرورش حیوانات، شناخت منابع طبیعی از قبیل: آب و خاک، جنگل و مرتع و معادن برای تولیدات صنعتی، راه­ها و مراکز بازرگانی برای مواصلات و حمل و نقل محصولات مورد توجه قرار داده شود.

 

3.کشاورزی

منطقۀ خراسان به دلیل تنوع اقلیمی که محصول قرار گرفتن در پهنۀ وسیعی با عرض­های جغرافیایی مختلف بود علاوه بر سرزمین­های کویری و بیابانی، مناطق کوهستانی و دشت و جلگه­ها را نیز در بر می­گرفت و گوناگونی خاک و در بیشتر مناطق دارای رودها و چشمه­های دائمی بود، از اینرو در بیشتر شهرها و حومه­های آنان محصولات متنوعی برداشت می­شد. در نواحی مانند نیشابور که آب کافی و خاک حاصلخیز وجود داشت، محصولات متنوعی کاشت می­شد؛ آب آشامیدنی نیشابور از چشمه­ها و رودخانه­ها بود.(یعقوبی، 1422ق:96) خراسان با توجه به محدودۀ قلمرو آن، از تنوع طبیعی و اقلیمی برخوردار بود. مناطق کویری و بیابانی در کنار مناطق کوهستانی، جلگه­ای و حاصلخیز با بارندگی کافی و رودهای فراوان وجود داشت.

     جغرافی­نویسان مسلمان از آب و هوای بسیار خوب و مساعد خراسان ذکر می­کنند، مقدسی از خوبی هوای خراسان تمجید می­کند.(مقدسی، 1411ق/1991م:294) در شهرهای مناطق شمالی خراسان به علت واقع شدن در همجواری مناطق کوهستانی و عرض­های جغرافیایی معتدل از آب و هوایی معتدل وگاه سرد و بارندگی کافی و چشمه­ها و رودهای پرآب و دائمی برخوردار بودند مانند شهر هرات یا شهر مرو که آب آنها از چشمه­ها و رودخانه­ها تامین می­شد.(یعقوبی، 1422ق: 99 ـ100) در برخی مناطق نیشابور نیز آب آن از قناتها تهیه می­شد.(ابن­حوقل، 1938م: 2/433)

 

     در بیشتر شهرهای خراسان رودها و چشمه­هایی جریان داشت، مانند شهرنسا1 که از شهرهای قدیمی خراسان بود: «کمتر خانه­ای در آنجا بی­باغ است و آب در شهر روانست.» (مقدسی، 1411ق/1991م:320) در مروالرود که شهری در نزدیکی مروشاهجان بود، نیز نهری بزرگ جریان داشت.(حموی، 1995م: 5/113) این رود از کوههای بامیان سرچشمه می­گرفت و به مروالرود و سپس مرو سرازیر می­شد.(ابن­حوقل، 1938: 2/429) شهر ابیورد نیز حاصلخیز بود و آبشان از نهریست.(مقدسی، 1411ق/1991م:321) در مجموع آنگونه که ابن­فقیه می­نویسد:«خراسان را هوایی خوب است و آبی گوارا و خاکی سالم و میوه­هایی خوش طعم و ایشان مرکب­هایی چست و چالاک چون انواع استر و اسبان تاتاری و شتر و الاغ و ساز و برگ جنگی و زره و پوشاک خوب دارند.»(ابن­فقیه، 1416ق/1996م:605)

     در شهرهای شمالی خراسان متناسب با تعدیل آب و هوا و آب کافی محصولات بیشتری تولید می­شد:«در خراسان میوه­های بسیار و انگورهای خوش طعم هست و کشمش و خربوزه­ای که کشت کنند و بس خربوزۀ خراسان شیرین و لذت بخش و معطر است.»(ابن­فقیه، 1416ق/1996م:516) شهرهای مختلف خراسان مانند شهر نسا:«پربرکت، خوش میوه، نانشان

خوب، ارزانی همیشگی است.»(مقدسی،1411ق/1991م:320) شهر بلخ نیز به نوشتۀ بارتولد:«شهرباختر (بلخ) واحه­ای است که در مخرج رود باکتروس (رود بلخ) تشکیل شده است و فوق العاده حاصلخیز است و از این جهت بر سایر واحه­های سرزمین مزبور برتری داشت.» (بارتولد، 1372: 49) شهر بلخ در نزدیکی رود جیحون واقع شده بود، نام قصبه­اش نیز همین است.(مقدسی، 1411ق/1991م: 295) در آنجا به علت حاصلخیزی و کاشت انوع محصولات، میوه­ها و سبزیها فراوان و قیمتها ارزان بود، در خانه­ها و کوچه­های شهر نهرهای پوشیده از درختان وجود داشت، اززیبایی و ثروت در همۀ سرزمین­های عجمان بی­مانند است؛ غلات آن همه ساله فراوان است، در دیگر شهرهای بلخ نیز ارزانی و خیرات است.(مقدسی، 1411ق/1991م: 301) در این شهرها و دیگر شهرهای شمالی خراسان محصولات متنوع و فراوان برداشت و صادر می­شد، از این رو بسیاری از قبایل عرب پس از مهاجرت در این شهرها ساکن شدند. 

    بیشتر جغرافی­نویسان اسلامی همچون مقدسی از خوبی هوای خراسان و گوارائی میوۀ آنجا ذکر

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ امروزه نسا در کشور ترکمنستان قرار دارد.

می­کنند.(مقدسی، 1411ق/1991م: 294) ابن­فقیه نیز در توصیف محصولات خراسان متذکر می­شود خراسان دارای آب و هوایی خوب و آبی گوارا و خاکی سالم و میوه­هایی خوش طعم دارد.(ابن­فقیه، 1411ق/1996م:605)

     شهر طوس ـ که از توابع نیشابور بود ـ نیز:«کشتزارها و دیم­ها دارد، کاریزها و چاه­های کم­گود و پر آب دارد، میوه نیکو دارد.» (مقدسی، 1411ق/1991م: 319) اسفراین نیز روستائی گرانمایه و مرکز تولید انگور خوب و کشتزار برنج است؛ استُوا نیز روستائی است بزرگ کنار راه نسا، در میان این روستاها حاصلخیزتر و پر غله تر از آن نیست، بیشتر خوار و بار نیشابور را تأمین می­کند، کشتزارهایی دیمی دارد.(مقدسی، 1411ق/1991م: 318) به همین دلیل برخی قبایل عرب از ابتدای ورود و بعضی چندین سال پس از سکونت در حومه­ها و نواحی بیابانی به داخل شهرها و برخی در مشاغل کشاورزی همراه بومیان به اشتغال پرداختند.

     در مرو که از جمله شهرهای امیر­نشین خراسان محسوب می­شد به علت وجود رودخانه(ابن­حوقل، 1938م: 2/435) محصولات مختلف از جمله پنبه­ برداشت می­شد.(حدودالعالم، 1362: 88) شهرهای خراسان هر کدام دارای محصولات خاص بودند که علاوه بر تأمین نیازهای داخلی مشتریانی در نواحی مختلف دنیای آن روز داشت و کاروانیان بازرگانی آن محصولات را به نقاط مختلف حمل می­کردند و به فروش می­رساندند.

     در نواحی جنوبی که کم آب و بیابانی بود آب آنها از کاریزها تامین و محصولات گرمسیری برداشت می­شد مانند منطقۀ طبسین که دروازۀ ورود خراسان از سمت جنوب محسوب می­گردید، در یکی محصول خرما برداشت می­شد و در دیگری عنّاب.(مقدسی، 1411ق/1991م: 321) در شهر تون ـ ­فردوس ـ نیز پشم کاشت می­شد.(مقدسی،همانجا)

4. بازرگانی و تجارت

سرزمین خراسان از زمانهای باستان به علت واقع شدن در مسیر تجارت و بازرگانی شرق و غرب، همواره محل تردد کاروانهای بازرگانی بود که کالاهای باارزشی چون ابریشم از چین و ادویه و دیگر محصولات از کشور هند را با خود همراه داشتند، همچنین محصولات کشاورزی و معادن و صنایع دستی که در شهرهای خراسان وجود داشت را به مناطق مختلف می­بردند و مبادله یا به فروش می­رساندند و از این راه سود سرشاری نصیب بازرگانان می­شد و هم منبع درآمد مهمی برای مردم بومی و دولتهایی که بر منطقۀ خراسان سلطه داشتند محسوب می­گردید.

     دراین مسیر تجاری که به علت تجارت ابریشم چین به جادۀ ابریشم مشهور بود کاروان­ها کالاهای گران­بهایی همچون ابریشم و چینی که کالاهای لوکس شرقی بود را حمل می­کردند و با اجناس غربی مانند نقره، طلا، لباس پشمی و نخی مبادله می­کردند و در این رهگذر سود زیادی نصیب بازرگانان می­شد. (رید، 1375: 10) این جاده در دو شاخه از چین شروع می­شد و تمام کشورهای آسیای میانه را به هم می­پیوست و از ایران عبور می­کرد و به امپراتوری روم و جنوب اروپا می­رسید؛ شهر مرو یکی از مهمترین راه­های تلاقی و محل تردد کاروان­های تجاری این مسیر بود و در نهایت از مسیر دامغان عبور می­کردند. (زنجانی، 1380: 538) ابریشم، چای، ظرف­های چینی، کاغذ و غیره جزو صادرات عمدۀ چین به ایران و دیگر کشورها محسوب می­شد و علوفه، شیشه، هویج و بادام زمینی، تنباکو و تریاک واردات اصلی چین بود. (ویل دورانت، 1365: 844) کالاهایی مانند: عقیق، مروارید، شیشه، بلور، الماس، فولاد، کندر، خرما، قالی، انار و غیرهدر زمان ساسانیان از ایران به چین حمل می­شد. (هادی، 1355: 109؛ کریستن سن، 1367: 150)

     پس از اسلام و دست کم از سدۀ دوم هجری مهمترین راه مواصلاتی ایران شاهراه خراسان بوده است که شاخه­های متعدد آن در شهر نیشابور به هم متصل می­شد. (لسترنج، 1367: 416 ـ 417) یکی از شاخه­های اصلی این شاهراه ولایات متعدد ماوراءالنهر در شمال خراسان از جمله شهرهای بزرگ بخارا، سمرقند، گرگانج و مرو (ابن فقیه، 1415ق: 600ـ 613) و شاخۀ دیگر شهرهای شرق خراسان از جمله هرات و ولایات بزرگ جنوب شرقی این ایالات از جمله کابل و غزنه را به غرب ایران و بین النهرین متصل می­کرد. (ابن رسته، 1892م: 163ـ 172؛دانشیار، 1390: 28ـ29)موقعیت خوب یک شهر در راه­های ابریشم و ادویه می­توانست مزایای زیادی در بر داشته باشد، مالیاتی که برای کالاهای وارداتی در نظر گرفته می­شد، می­توانست حکومت آن شهر را ثروتمند سازد؛ تجارت همچنین به تولیدکنندگان کمک می­کرد تا کالاهای خود را به فروش برسانند.(ریاحی، 1398: 97) علاه بر این زمینۀ ایجاد اشتغالات خدماتی را فراهم می­کرد و زمینۀ صدور سهل الوصول این تولیدات را نیز فراهم می­کرد.(دلبری، 1398: 107) از این رو بسیاری از قبایل عرب در بدو حضور در خراسان در این گونه شهرهای تجاری سکونت یافتند.

     چنان که از منابع تاریخی بر می­آید شاهراه مذکور تا سال­های حکومت قتیبه بن مسلم باهلی (85ـ 96ق) بر خراسان، ظاهراً به سبب عدم امنیت آنجا مسلوک نبود و ارتباط خراسان با غرب ایران از طریق مسیر نیشابور ـ طبس ـ یزد یا نیشابور ـ طبس ـ کرمان بود، اما این وضعیت در آغاز حکومت قتیبه بر خراسان تغییر کرد؛ او با برقراری امنیت غرب خراسان، مسیر ارتباطی خراسان با عراق را به نیشابور ـ ری ـ عراق و شام تغییر داد. (دانشیار، 1390: 29)

    اعراب مسلمان با توجه به پیشۀ تجارت و بازرگانی که از قدیم­الایام خصوصاً بین یمن به شام داشتند پس از حضور در منطقه و سلطه بر نواحی مختلف آن به منظور تثبیت حضور و سلطۀ خویش بر این شاهراه تجاری و تداوم فتوحات پادگان­های مختلفی را در کنار مهمترین شهرهای آن احداث کردند. در دوران خلفای راشدین با گماشتن پادگان­های عرب و غیر عرب، یعنی موالی در شهرهای واقع در مسیر راه­های بازرگانی به سوی شرق، گاهی سپاهیان در شهر جایگزین می­شدند و به موجب مفاد پیمان صلح، بعضی از ساکنان شهرها ناچار بدانها اسکان می­دادند یا با آنها هم­خانه می­شدند، گاهی هم عربان لشکرگاهی نزدیک شهر برای سکونت خویش می­ساختند؛ در نیشابور و مرو و در دیگر شهرهای واقع بر سر راه بازرگانی شرق و غرب، عربان فراوان بودند، بسیاری هم پیوند زناشویی با ایرانیان منعقد نمودند.(فرای، 1375: 162)

 خراسان مجاور خاک هندوستان و چین قرار گرفته بود و راه تجاری این دو کشور به داخل ایران یا به کشورهای جنوبی و مغرب از این ایالت می­گذشته.(مشکور، 1372: 672) سرزمین بلخ مرکز تجارت با هندوستان بود.(بارتولد، 1372: 49) در برخی نواحی خراسانمانند استُوا که روستائی بزرگ در کنار راه نسا بود پوشاک بسیار تولید می­شد و مازاد آن صادر میگردید.(مقدسی، 1411ق/1991م: 318) در بازارهای نیشابور نیز پارچه­های پنبه­ای و ابریشمی به دلیل تعداد زیاد و کیفیت آن به دیگر کشورهای اسلامی و غیر اسلامی صادر می­شد.(اصطخری، 2004م: 146) در شهرمرو: «پنبۀ نیک و اشترغاز و فلاته و سرکه و آبکامه و جام­های قزّین و ملحم وجود داشت.» (حدودالعالم، 1362: 88) که مازاد این محصولات را صادر می­کردند.

     از جمله شهرهای جنوبی خراسان که دارای موقعیت بازرگانی بود شهر قاین نام داشت، مردم این شهر پارچه بسیار صادر می­کردند و دیگر مایحتاج­های خویش را وارد می­کردند، دروازۀ خراسان و انبار کرمان به شمار می­رفت.(مقدسی، 1411ق/1991م: 321) شهر قاین از دروازه­های جنوبی خراسان بود که از جنوب به سیستان و از جنوب غرب به کرمان متصل می­شد و یکی از شهرهای مهم ایالت قوهستان و تحت فرمان والی خراسان بود با موقعیت بازرگانی بین دریای عمان و سیستان در جنوب و خراسان و کرمان نقش واسطه داشت، امروزه به دلیل داشتن زعفران از شهرت خاصی برخوردار است.

      در شهرهای خراسان انواع چارپایان و تسلیحات نظامی مانند انواع شمشیر و زره و تیر و کمان و دیگر ملزومات نیز تولید و خرید و فروش می­شد:«ایشان مرکب­هایی چست و چالاک چون انواع استر و اسبان تاتاری و شتر و الاغ و ساز و برگ جنگی و زره و پوشاک خوب دارند و تجارت نیز رونق دارد.» (ابن­فقیه، 1416ق/1996م:605)

5. صنایع و معادن

خراسان علاوه بر موقعیت بازرگانی و رونق تجارت، دارای انواع صنایع خصوصاً صنعت نساجی و معادن بسیار ارزشمند و کمیاب بود. انواع منسوجات و معادن در بسیاری از شهرهای خراسان وجود داشت که بر رونق تجارت آن شهرها می­افزود. از نیشابور پارچه­های سپید، مقنعه، زیرپیراهنی، ملحم ابریشمی، پارچه­های موئین و نخ ریسیدۀ خوب و آهن و جز آن صادر می­شد؛ سنگ نیشابور فیروزه­ای است که به همه جا می­برند، گل آن طین الک است که به مصر و ترکستان می­برند، گیاهش ریباس است که به سفرۀ شاهان برده می­شود، آبش نمک است که برای دارو به نقاط دور هم فرستاده می­شود.(مقدسی، 1411ق/1991م: 323ـ 324) نیشابوریان جامه­های ملحم و طاهری و تافته و رافته و این جز در نیشابور نیست.(ابن­فقیه، 1416ق/1996م:516) در طوس که از روستاهای نیشابور بود نیز معادن وجود داشت.(مقدسی، 1411ق/1991م: 319) بیشترین معادن نیشابور در شهر نوقان از توابع طوس بود.(یعقوبی، 1442ق: 96) معادنی مانند: مس، آهن، نقره و فیروزه و خُماهن1 دارد که آنها را به دیگر سرزمینهای خراسان می­برند. (ابن­حوقل، 1938م: 2/434) داشتن چنین معادن و منسوجاتی بدون تردید نقشی بسیار مهم را در جذب و سکونت اعراب مسلمان در این شهرها ایفا نمود به همین جهت در زمان حضور نخستین مورخان و جغرافی­نویسان مسلمان، قبایلی از عرب در شهر نیشابور و طوس در کنار بومیان سکونت داشتند و در امور مختلف همچون تجارت اشتغال داشتند.

یعقوبی از رونق صنعت نساجی درشهر قومس ذکر می­کند که در ساختن پوشاکهای پشمی قومسی گران قیمت مهارت بسیار داشتند.(یعقوبی، 1422ق:91) در شهر تون ـ فردوس ـ نیز پشم کاشت می­شد.(مقدسی، 1411ق/1991م: 321) پشم مواد اولیه در ساخت انواع منسوجات به کارمی­رفت 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ نوعی سنگ آهن به رنگ تیره. (معین ذیل کلمۀ خُماهان.)

و به همین دلیل از درآمد نسبتاً خوبی برخوردار بودند.

در بازارهای شهر مرو محصولات فراوان همچون اشترغاز(گیاهی دارویی) وجود داشت و ابریشم فراوان تولید و به بسیاری مناطق صادر می­شد(ابن­حوقل، 1938م: 2/436) جامه­های خراسان که به خوبی معروف است همینجا تولید می­شد.(یعقوبی، 1422ق:99)از مرو ملاحم (پارچه­های نیمه ابریشم) و مقنعه (روسری)های ابریشمی و مس خیزد.(مقدسی، 1411ق/1991م: 324) مردم مرو جامه­های مروزی و ملحم­های سره که بهترین نوع ملحم است را می­سازند.(ابن فقیه، 1416ق/1996م:516) چنین البسه­ها و پارچه­های گرانقیمت و معادن به نواحی مختلف صادر می­شد و برخی از بزرگان اموی از جمله شخص معاویه لباس­های گرانقیمت ابریشمی می­پوشیدند

که در شهرهای خراسان تولید می­شد.

     در برخی مناطق خراسان معادن بسیار ارزشمند و کمیاب وجود داشت: «گویند میان خراسان و سرزمین هند مورچگانی است و آن زمینها زمین طلاست، مردمان برای بدست آوردن زر به آنجا آیند، هنگامی که از رسیدن مورچگان بیمناک شوند، پاره­هایی گوشت پیش آنها افکنند، مورچه­ها سرگرم خوردن گوشت شوند و مردم چندان که توانند زر برگیرند.»(ابن­فقیه، 1416ق/1996م:620) نویسندۀ ­حدود العالم ذکر می­کند: «اندر وی معدن­های زر و سیم و گوهرهای فراوان از کوه خیزد.»(حدودالعالم، 1362: 88) در خراسان معادنی مانند معدن پیروزه و لاجورد و معدن نقره پنج هیر وجود داشت و رکابهایی ساخت مرو نیز در خراسان بود.(ابن­فقیه، 1416ق/1996م:517) وجود چنین معادنی علاوه بر ارزش اقتصادی و کسب درآمد، فواید نظامی و تسلیحاتی نیز برای اعراب داشت، زیرا در ساخت انواع جنگ افزارها کاربرد داشتند و از آنجایی که بسیاری از اعراب در بدو ورود به سرزمین خراسان سلاح­های جنگی کهنه و فرسوده در اختیار داشتند، دستیابی به چنین جنگ افزارها و معادن گرانقیمت در پیشبرد اهداف آنان بسیار موثر بود.

      در قهستان نیز صنعت نساجی و فرش­بافی رونق فراوانی داشت و پوشاک­هایی همانند نیشابوری سفید و فرش و جانماز زیبا و از بلخ صابون و کبریت و سرب و وقایه (چادر زنان) تولید و صادر می­شد. (مقدسی، 1411ق/1991م: 324) نوع منسوجاتی که در این زمان در شهرهای خراسان تولید و صادر می­گردید حکایت از حضور اعراب و رونق آئین اسلام در آن نواحی دارد، زیرا جانماز و یا چادر زنان از جمله کالاهایی بودند که نماد فرهنگ اسلامی محسوب می­شدند و حکایت از همزیستی مسالمت آمیز بین بومیان و مهاجران دارد که در مشاغل گوناگون و ساخت صنایع دستی با یکدیگر همکاری داشته­اند.

6. مهاجرت و سکونت اعراب مسلمان در خراسان

سابقۀ مهاجرت قبایل عرب به سرزمین ایران به دورانهای قبل از اسلام بر می­گردد، زیرا سرزمین عربستان به دلیل قرار گرفتن در نواحی مداری و دارا بودن اقلیم گرم و خشک و سرزمین­های بیابانی، در بسیاری مواقع با مشکلاتی همچون خشکسالی و کمبود مایحتاج­های معیشتی مواجه می­شد، از این رو بسیاری از قبایل عرب به منظور یافتن چراگاه برای دام­هایشان و رفع مایحتاجهای معیشتی خویش به سمت نواحی شمالی عربستان همچون منطقۀ شامات و عراق امروزی که در دوره­های باستان از مراکز سیاسی ـ اقتصادی حکومتهای ایرانی بود کوچ می­کردند و برخی از آن قبایل تحت حمایت پادشاهان ساسانی در مناطق جنوبی قلمرو آنان همچون منطقۀ حیره سکونت داشتند.

     در اواخر دورۀ اشکانی و اوایل دورۀ ساسانی قبایلی از عرب به ایران آمدند، یکی از این طوایف «بنوالعلم» بودند که شاید نخستین طایفۀ عرب باشند که رخت مهاجرت به درون ایران کشیدند، این طایفه پیش از اسلام در شمال غربی اهواز مسکن داشتند و در هنگام حملۀ عرب به ایران به یاری هم نژادان عرب خود برخاسته، با ایرانیان جنگیدند. (مشکور، 1372: 470) هر چند در دوران خلفا و همزمان با فتوحات، گروه­هایی از اعراب به نواحی داخلی ایران کوچ کردند اما در این زمان بیشتر افراد نظامی بودند و در پادگانها سکونت داشتند، با قدرت­گیری امویان کوچ گستردۀ آنان به مناطق مختلف ایران آغاز شد و بدون هراسپا به سرزمین مرفه خراسان و دیگر مناطق ایران نهادند با این تفاوت که دیگر مانند سابق میهمان نبودند بلکه خود را صاحب­خانه تلقی می­کردند. بسیاری از اعراب خراسان از همان آغاز فتح، با ایرانیان رفته رفته روابط و علایق پیدا کردند، مرزبانان و دهقانان خراسان با حکومت اعراب خو گرفتند. (زرین کوب، 1383: 369)

     در ایران بعضی شهرها به سبب آنکه از جهت آب و هوا با طبع اعراب موافق بود، مورد توجه آنها واقع می­شد، شهرهای مرو و نیشابور در خراسان از این گونه بود؛ مرو در ابتدای ورود مسلمانان به عنوان پادگان نظامی آنان بود.(اصطخری، 2004م: 149) مهاجرین نیز گذشته از قصد غزا ومجاورت «ثغر» دنبال «مجال زندگی»، با رخت و بنه و چادر و شتر خویش از مساکن قدیم خویش به ولایت تازه گشوده می­آمدند. (زرین­کوب، 1383: 370) اعراب در آغاز فتح خراسان تا زمان روی کار آمدن امویان در تابستان به خراسان حمله می­کردند و در پائیز به بصره باز می­گشتند و چهار هزار نیرو در آنجا باقی می­گذاشتند، اما متوجه شدند که با این روش نمی­توانند سلطۀ خود را بر این سرزمین استوار کنند، احساس نمودند که باید پایگاه­های ثابتی به وجود آورند تا نیروها به طور دائمی در آن مستقر باشند تا بتوانند بر آن سرزمین تسلط یابند. (صالح، 1384: 69)به نظر می­رسد در دورۀ خلفا بیشتر افراد نظامی با ایجاد پادگان­هایی در مناطق مفتوحه به منظور نظارت بر مناطق فتح شده و تداوم فتوحات سکونت داشتند.

     با روی کار آمدن معاویه و تثبیت حضور اعراب مسلمان در منطقۀ خراسان روند مهاجرت و سکونت شدت بیشتری پیدا نمود؛ در دورۀ امارت زیاد بن ابیه بر بصره، از کوفه و بصره هزار خانوار عرب را به خراسان کوچ دادند و آن ایالت را رسماً به صورت مستملکۀ عرب درآوردند؛ از کوچ دادن این خانوارها اعراب دو هدف را داشتند، اولاً با این سیاست امنیت و آرامش را در سرزمینهای متصرفی تأمین کنند و ثانیاً در لشکرکشی­های بعدی کادر آماده­ای در دسترس خود داشته باشند. (گیب، 1337: 32ـ33) به نقل از ابن اثیر:«زیاد، در آغاز سال پنجاه و یک هجری، پنجاه هزار مرد جنگی با خانواده و زن و فرزند که آنها از شهر کوفه و بصره برگزیده شدند، آن عده در خراسان سکنی و اقامت نمودند.» (ابن­اثیر، 1371: 11/ 29) این افراد اولین گروه از اعراب بودند که در مرو سکونت داده شدند.(بلاذری، 1988م:296) گذشته از این کوچ، در سال 64 هجری نیز گروه دیگری از قبایل عرب به خراسان آمدند، از این مهاجران برخی در شهرها و محلات خاصی که سکونتگاه عرب و قبیله­ی آنها بود می­زیسته­اند، لیکن بسیاری نیز در بیرون شهرها همان زندگی بدوی و خانه بدوشی سابق را که در جزیره­العرب داشته­اند، در واحه­ها و صحراهای خراسان ادامه می­دادند. (شیخ نوری، 1388: 170ـ171) هر چند در تعداد افرادی که به نواحی خراسان کوچانده شدند اختلافاتی وجود دارد، اما در مجموع تعداد افرادی که بدان نواحی کوچ کردند و سکونت گزیدند زیاد بود، زیرا معمولاً منابع افراد نظامی را ذکر می­کنند واز افراد غیر نظامی کمتر ذکری به میان می­آورند.

      دین اسلام به سوی شهر گرایش داشت و با جامعۀ شهری مساعد بود از این رو جغرافی دانان اسلامی که سرزمین­های اسلامی را توصیف کرده­اند از عربان یا قبایل عرب یاد می­کنند که در شهرهای مختلف خراسان ساکنند. (فرای، 1393: 157 ـ158)در میان شهرهای خراسان نیز آن مناطقی که خصوصاً آب و هوای آنجا با طبع اعراب سازگارتر بود و مرفه بودند بیشتر کوچ می­کردند و سکونت گزیدند، مانند مرو، نیشابور، هرات و بلخ که به صورت دژ استوار قدرت عرب درآمدند.(باسورث، 1370: 77)البته برخی از قبایل مهاجر به سبب طبع کوچ­نشینی و دام­پروری مدتها در حومه­ها و مناطق روستایی سکونت داشتند و پیشۀ سابق خویش را دنبال می­کردند.

       بیشترمورخان و جغرافی­نویسان اسلامی از قبایل عربی یاد کرده­اند که در شهرهای آباد و مرفه خراسان ساکن بودند مانند یعقوبی که در نگارش آثار خویش به مناطق مختلف سفر کرده است یادآور می­شود:«در شهرنیشابور که در زمان خلافت عثمان در سال سی فتح شد اهالی آن مردمی بهم آمیخته­اند از عرب و عجم.»(یعقوبی، 1422ق:96؛ ابن­رسته، 1892م: 278) نیشابور شهری بزرگ بود و کهندژها و حومه­های آباد فراوانی داشت و مسجد جامع­ها نیز در نواحی حومه­ی تابع نیشابور وجود داشت بازارهایی بسیار پر رونق و بازرگانان و صنعتگران فراوان در بازارهای آن بودند و مهمانسرا برای سکونت بازرگانان در بازارهای آن وجود داشت. (ابن­حوقل، 1938م: 2/431 ـ 432) در طوس که از توابع نیشابور بود نیز اقوامی از عرب مانند بنوتمیم (بلاذری، 1988م:401) و قبیلۀ طیء و جز آنها زندگی می­کردند اما اکثریت با عجم بود.(یعقوبی، 1422ق: 93) قبایل عرب در مناطق دیگر مانند ماوراءالنهر نیز بیشتر در مناطق شهری سکنی گزیدند چنانکه در زمان فتح بخارا توسط قتیبه به نقل نرشخی:«قتیبه بن مسلم اهل بخارا را فرمود تا یک نیمه از خانه­ها و زمینها و درختان خویش را به اعراب دادند.»(نرشخی، 1363: 42) آنگونه که از منابع بر می­آید بسیاری از لشکریان عرب با هدف برخورداری از غنایم و زندگی مرفه در جنگها شرکت داشتند و پس از فتوحات، قبایل وابسته به آنان به مناطق مفتوحه­ و آباد خراسان به منظور زندگی دائم توأم با رفاه کوچ کردند.

      بدون تردید سکونت قبایل عرب در مناطق شهری به دلیل تأمین معاش و زندگی مرفه بود از این رو در شهرهای مختلف خراسان حضور داشتند به نوشتۀ مقدسی: «در مرو اندرزگران دانشمند پیرو بوحنیفه­اند، مرو شهرستانی ثروتمند است، دفترخراج و پلیس ایشان در مسجد است.(مقدسی، 1411ق/1991م: 310) مرو که قدمت آن را به زمان ذوالقرنین نسبت می­دهند دارای مساجدفراوان و بازارهای پررونقی بود.(ابن­حوقل، 1938ق: 2/434) چنان که یعقوبی ذکر می­کند:«مرو در زمان خلافت عثمان در سال سی و یک فتح شد مردم مرو اشرافی از دهقانان عجم­اند و نیز قومی از عرب ازد و تمیم و جز اینان در آن سکونت دارند.»(یعقوبی، 1422ق:98 ـ 99؛ ابن­رسته، 1892م: 279) مرو در آن زمان پایگاه مهم اعراب به شمار می­آمد و مرکز خراسان نامیده می­شد، در منابع نام دهکده­هایی در نزدیکی مرو ذکر شده است که محل سکونت برخی از عرب­ها بوده است. (صالح، 1384: 74 ـ75) قبایلی مانند بنی­عدی و بنی­تمیم که از بزرگترین قبایل عرب عدنانی بودند در مرو و اطراف آن ساکن بودند که درگیری­های فراوانی با قبایل بکر بن وائل و وابستگان آن در این مناطق داشتند.(طبری، 1375: 7/3174) شهر مرواز آنجایی که از نواحی سرحدی خراسان محسوب می­شد و همچنین مسیر پرتردد شاهراه تجاری ابریشم از آنجا عبور می­کرد و وجود رود دائمی مرو رود، تلفیقی از شرایط مساعد برای سکونت در آن ایجاد کرده بود. این منطقه هم چنین برای مسلمانان اهمیت سوق­الجیشی ویژه­ای داشت و پس از سلطه بر خراسان از نخستین شهرهایی بود که در آن پادگانی نظامی احداث کردند تا بتوانند نیاز خویش را برای ادامۀ فتوحات و دسترسی به نیروهای آماده بر طرف نمایند. از این رو  قبایل مختلف عرب همراه با خانواده­هایشان بدانجا مهاجرت کردند.

     شهر هرات نیز که نهری در وسط شهر و آبادی­های اطراف آن جریان داشت،(ابن­حوقل، 1938م: 2/437) از شهرهای آباد خراسان و مرکز سکونت  برخی قبایل عرب بود:«مردم آن اشرافی از عجم­اند و نیز قومی از عرب آنجا سکونت دارند.»(یعقوبی، 1422ق:100) بیشتر قبایل ساکن هرات از گروه بکر بن وائل از شاخۀ ربیعه و وابستگان آنان مانند بنی­صهیب از وابستگان بنی­جحد بودند و نَسب آنها به عدنانی­ها می­رسید و به علت درگیری و اختلافاتی که با بنی­تمیم در نواحی مرو بین آنها ایجاد شده بود بدینجا کوچ کرده بودند.(طبری، 1375: 7/3175) حتی در زمان کوچشان به هرات نیز این اختلافات وجود داشت و منجر به درگیری­هایی بین آنان شد و پس از پیروزی بنی­تمیم بر بنی­بکر گروهی از بنی­تمیم هم درهرات ساکن شدند.(بلاذری، 1988م:400) مساجدی در آن شهر وجود داشت.(ابن­حوقل، 1938م: 2/437) یکی از دلایل سکونت قبایل عرب مسلمان در شهر هرات وجود رود پر آب در آنجا بود که باعث رونق و آبادانی شهر، رونق کشاورزی و دامداری شده بود.

     بیشتر مناطق سرزمین خراسان با ذائقۀ اعراب سازگاری داشت،"نواحی جنوبی آن مانند طبسین در منطقۀ کویری واقع شده­اند که شرایط آب و هوایی آنها با محصول خرما سازگاری دارد".(اصطخری، 2004م: 154) یا در شهر قاین که قصبۀ قوهستان و دروازۀ خراسان و انبار کرمان به شمار می­رفت، از کاریزها می­آشامیدند.(مقدسی، 1411ق/1991م:321) چنین مناطقی با وجود کمبود آب اما به علت تشابه اقلیمی با سرزمین بیابانی عربستان برای قبایل کوچ نشین عرب جذابیت خاصی داشت و حتی دام­هایی مانند شتر نیز که اعراب از قدیم­الایام استفاده­های گوناگونی خصوصاً در زمینۀ تجاری از آن می­کردند، در سرزمین خراسان وجود داشت.

     از آنجایی که قبایل عرب مسلمان از سرزمین خشک و کم آب عربستان پای به سرزمین خراسان گذاشته بودند و بیشتر جنگ­های طولانی مدت آنان در زمان­های گذشته بر سر چراگاه و دسترسی به چشمه­ها و آب بود، از این رو پس از تصرف شهرهای پر برکت خراسان، گروه گروه به نواحی مختلف خراسان کوچ کرده و متناسب با ذائقۀ خویش گروهی در مناطق شهری و گروهی در حومه­ها و مناطق بیابانی یا روستایی و کوهستانی ساکن شدند.

      بیشتر قبایل عرب گسیل شده به خراسان از طایفۀ تمیم از شاخه­های مضر از گروه بکر و ربیعه بودند که بعدها ازد یمن هم بدیشان پیوست، اما اختلافات و درگیری­های قبیله­ای اعراب در منطقه با این جایگزینی­ها پایان نگرفت. ریشۀ بسیاری از این درگیری­ها مسائل اقتصادی بود، چنانکه در هنگام: «منصوب شدن عبدالله بن خازم از جانب سلم بن زیاد به عنوان والی خراسان در نیشابور و اعطای صد هزار درهم به وی، گروه کثیری از طایفۀ بکر بن وائل و جز ایشان گردآمدند و گفتند: چه سبب دارد که اینان خراسان را بخورند و به ما چیزی ندهند، سپس بر بار و بنه­ی ابن خازم هجوم آوردند.»(بلاذری، 1988م:400) بنی­صهیب از وابستگان بنوبکر نیز در پاسخ به نمایندۀ مضریان بنی­تمیم که از جانب عبدالله بن خازم والی وقت خراسان برای گفتگوی صلح آمده بود پاسخ دادند یا شما از خراسان بروید و کس از مضریان نماند یا بمانید و همه مرکب و سلاح و طلا و نقره را به ما واگذارید.(طبری، 1375: 7/3176) زیرا بسیاری از قبایل مهاجر با انگیزۀ دستیابی به منافع مادی و برخورداری از معیشت مرفه به منطقۀ خراسان جذب شده بودند و درکی ناقص از تعالیم اسلام داشتند و در زمانی که والیان اعزامی مطابق میلشان نبود و منافع قبایل رقیبشان تأمین می­شد این کشمکش­ها شدت بیشتری پیدا می­کرد.

     به هر حال بیشتر این مهاجران که به خراسان آمده­ بودند از بصره می­آمدند، در مشرق خراسان غلبه با بکر و تمیم بود در صورتی که در مغرب خراسان و حدود قومس طوایف قیس غلبه داشتند، طایفۀ دیگری که کمی دیرتر از دیگران به خراسان آمده بود، طایفۀ ازد بود که با آمدنش به خراسان گروه پر اهمیت دیگری را در آن دیار تشکیل داد. (فرای، 1379: 31)

     پس از پایان یافتن عملیات کشورگشایی در زمان سلیمان بن عبدالملک، افراد طبقۀ اشراف عرب رو به افزایش گذاشت، زیرا دیگر از جنگ­های پی در پی و غنایم بی­شمار خبری نبود، هنوز چند سالی از توقف کشورگشایی نمی­گذشت که حاصلخیزترین و گسترده­ترین اراضی کشاورزی خراسان در دست طبقه­ی کوچکی از اعراب نزدیک به رژیم بنی­امیه و وابسته به خاندان حاکم قرار گرفت. (شیخ نوری، 1388: 188 ـ189) اشراف عرب در این زمان در سراسر خراسان، دسترنج اهالی خراسان را مفت می­خوردند و بر این باور بودند که سروری از عرب هاست و کار و خدمت از عجم­ها. (مهدی الخطیب، 1378: 75ـ76) بدین ترتیب بسیاری از قبایل عرب پس از فتوحات در قرن نخست هجری در شهرها و نواحی مرفه خراسان سکونت داشتند و صاحب املاک و زمین­های حاصلخیز کشاورزی بودند و برخی از آنان در مشاغل پرسود تجارت و دیگر امور در کنار بومیان اشتغال داشتند.

7. پیامدهای حاصل از مهاجرت اعراب به خراسان

تهاجم اعراب مسلمان با انگیزۀ جهاد و دستیابی به غنایم از زمان خلفا آغاز شد، زمانی که مثنی نزد عمر بن خطاب رفت و گفت زمین عراق حاصلخیز و حشم بی­شمار و ارتفاعات او بی­نهایت، امیرالمومنین خطبه­ای خواند و گفت :"ای مسلمانان بدانید که خدای تعالی با مصطفی(ص) وعده داده بود که ولایت روم و فرس او را فتح شود؛ بشتابید به مقاتلۀ کفار عجم و بدانید که در ضمن آن غزا و جهاد، گنجهای کسری و سلاطین فرس به دست شما خواهد آمد، تا رنج مجاهدت نکشید، غنیمت و ثواب نیابید؛ من شما را بدان غزا و جهاد می­خوانم تا هم ظفر و غنیمت یابید و هم ثواب و مثوبت."(کوفی، 1: 1372/94) روند تهاجم به سرزمین­های همجواردر دوران امویان تداوم یافت و پس از فتوحات همانگونه که ذکر شد کوچ­های گستردۀ قبایل عرب با انگیزه­های مختلف به مناطق مختلف از جمله خراسان ادامه یافت. تداوم مهاجرت و سکونت اعراب به خراسان پیامدهای متعددی در بر داشت از جمله گسترش منازعات قبیله­ای بود، چرا که در زمان بنی­امیه به دلیل تجدید تعصبات قومی و قبیله­ای هر خلیفه یا امیری قبایل نزدیک خود را به مرکز فرمانروایی خود کوچ می­داد تا در مواقع لزوم با آنان همکاری کنند. (زیدان، 1392: 682) به همین دلیل مناقشات فراوانی بین قبایل ساکن در آنجا رخ می­داد. به علاوه به دلیل عدم آشنایی اعراب با کشاورزی، این بخش نیز خسارات قابل توجهی را متحمل شد و در آمد خراسانیان کاهش یافت .

     با این وجود حضور اعراب در خراسان سوای برخورداری آنان از معیشت مرفه، به تدریج باعث همزیستی با ایرانیان و تبادل فرهنگ و عقاید آنها و گسترش اسلام در خراسان گردید. در زمینۀ فرهنگی حضور اعراب تأثیرات فراوان برای هر دو طرف برجای گذاشت از جمله گروش تدریجی ایرانیان به اسلام، فرهنگ پذیری متقابل، تأثیرات متقابل زبانی و نامگذاری عربی.(آذرتاش، 1395: 32) چنان که نویسندگان منابع جغرافیایی و تاریخی مسلمان از وجود مساجد در شهرهای مختلف خراسان و عناصر فرهنگی اسلامی مانند جانماز وچادر در زمان حضورشان در نواحی مختلف خراسان یاد کرده اند:" در قوهستان صنعت نساجی رونق فراوانی داشت و پوشاک­هایی همانند نیشابوری سفید و فرش و جانماز زیبا و از بلخ صابون و ... و وقایه (چادر زنان) تولید و صادر می­شد."(مقدسی، 1411ق/1991م:325) نوع منسوجاتی که در این زمان در شهرهای خراسان تولید و صادر می­شد، حکایت از رونق آئین اسلام در آن نواحی دارد. بنابراین و تبادل اندیشه­ها و پذیرش اسلام و همزیستی مسالمت­آمیز بین بومیان و مهاجران که در مشاغل گوناگون و ساخت صنایع دستی با یکدیگر همکاری داشته­اند موجب شد تا مردم خراسان بدون مقاومت چندانی اسلام را پذیرفتند.

 

نتیجه

واکاوی منابع مختلف جغرافیایی و تاریخی در خصوص پاسخگویی به این پرسش که جغرافیای اقتصادی خراسان و چه نقشی در مهاجرت اعراب در قرن نخست هجری ایفا می­کرد نشان می­دهد که در کنار عوامل طبیعی و هماهنگی آب و هوای خراسان با شبه جزیرۀ عربستان و سازگاری آن با خلق و خوی اعراب، که غالبا به عنوان علت اصلی مهاجرت اعراب مطرح می­شود، نقش جغرافیای اقتصادی خراسان در جذب اعراب به این ناحیه نیز بسیار حائز اهمیت است. اهمیت اقتصادی خراسان دلایل مختلفی داشت، از جمله: موقعیت ارتباطی این منطقه که بر مسیر شاهراه تجاری شرق به غرب جهان آن روزگار واقع شده بود ه جادۀ مهم تجاری ابریشم از بسیاری شهرهای خراسان عبور می­کرد و از این راه سود هنگفتی از کاروانیان تجاری نصیب حکومتهایی که بر خراسان سلطه داشتند می­شد؛ از جانب دیگرشرایط کشاورزی و تولید به دلیل خاک حاصلخیز در بیشتر نواحی خراسان  فراهم بود. وسعت سرزمین و تنوع اقلیمی خراسان، وجود رودها و قناتها باعث تنوع کاشت و برداشت محصولات کشاورزی در شهرهای مختلف خراسان شده بود که مازاد مصرف داخلی به نواحی دیگر صادر می­شد .

     خراسان همچنین دارای معادن و سنگ­های قیمتی بسیار ارزشمندی مانند سنگ فیروزه بود. صنایع دستی و نساجی نیز در بسیاری از شهرهای خراسان همچون مرو و نیشابور از رونق قابل توجهی برخوردار بود. تولید انواع محصولات، وجود منابع و معادن شرایط مساعدی جهت تامین معیشت و سکونت طولانی مدت اعراب مهاجر را فراهم آورده بود؛ به همین دلیل پس از فتح ایران، بسیاری از قبایل عرب مسلمان که در قرن نخست هجری علاوه بر قصد غزا جهت برخورداری از معیشت مرفه در نبردها حضور داشتند به سرزمین خراسان جلب شدند و قبایل وابسته به خویش را ترغیب به مهاجرت و سکونت در خراسان نمودند، خصوصاً  در شهرهایی که در مسیر تجاری واقع شده بودند یا در نواحی سرحدی مناطق کافر نشین قرار داشتند و زمینه غزوات و نبرد در آنها وجود داشت. چنین حضوری بر گسترش اسلام و تلفیق عقاید و فرهنگهای مهاجمان و بومیان تاثیرگذار شد.

منابع

ابن­ اثیر، عزالدین علی. (1371). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، مترجم ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: ناشر موسسه مطبوعات علمی.

ابن حوقل، محمد بن حوقل. (1938م). صوره الارض، بیروت: دارصادر.

ابن­خردادبه، عبیدالله بن عبدالله. (1992م). المسالک و الممالک، بیروت: نشر دارصادر افست لیدن.

 ابن­رسته، احمد بن عمر.(1892م). اعلاق النفیسه، بیروت: دارصادر.

اسحاق همداني ابن­الفقيه، ابوبکر احمد بن محمد. (1416ق/1996م). البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.

اصطخری، ابراهیم­بن­محمد. (2004م). المسالک­و­الممالک، محقق/مصحح حسین­محمد­جابرعبدالعال، قاهره: الهیئه العامه لقصورالثقامه.

آذرتاش، مهرنوش و زهره دهقان پور. (1395). «پیامدهای فرهنگی مهاجرت قبایل عرب به ایران تا پایان دورۀ اموی» پژوهش در تاریخ، ش17، ص11 تا 36.

 بارتولد، ولادیمیر. (1372). تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران: انتشارات توس.

باسورث، کلیفورد ادموند. (1370). تاریخ سیستان، ترجمه حسن انوشه، تهران: انتشارات سپهر.

 بلاذری، احمد بن یحیی. (1988م). فتوح­البلدان، بیروت:دار و مکتبه الهلال.

 بلنیتسکی،آ. (1371). خراسان و ماوراءالنهر، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

 بی­نا. (1362). حدود العالم من المشرق­الی­المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: انتشارات طهوری.

 بیهقی، علی بن زید. (1361). تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.

 حموی، یاقوت بن عبدالله. (1995م). معجم البلدان، چاپ دوم. بیروت: دارصادر.

 دانشیار، مرتضی. (1390). «رقابت­های محلی در بیهق ریشه­های سیاسی: سده­های سوم تا هفتم هجری»، تاریخ تمدن اسلامی، ش13، ص27ـ 48.

دلبری، شهربانو و ابوالفضل­حسن­آبادی و حجت محمدی مطلق، (1398). «شاهراه خراسان و تأثیرات اقتصادی ـ اجتماعی آن بر ولایت جوین.(سده 3ـ7ق)»، پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران، ش2، ص101تا 112.

ریاحی، حکت الله و محمدکریم یوسف جمالی و فیض­الله بوشاسب­گوشه. (1398). «نقش راه ابریشم در تبادل­فرهنگی و تجاری ایران و چین در دوره­ی ساسانی» مجله پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، ش24، ص92تا 112.

رید، استرون. (1375). راه­های­ابریشم و ادویه، ترجمه عباس ملکی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

 زرین کوب، عبدالحسین. (1383). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ­دهم.

 زنجانی، محمود (1380). تاریخ تمدن ایران باستان. جلد دوم. تهران: آشیانه کتاب.

 زیدان، جرجی. (1392). تاریخ تمدن اسلام، ترجمه و نگارش علی جواهر کلام، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ چهاردهم.

 شيخ نوري، محمد امير. (1388). تاريخ اسلام در آسياي مرکزي تا حمله­ي مغول، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه­ي اسلامي.

 صالح، احمد­العلی. (1384). مهاجرت قبایل عرب در صدر اسلام، ترجمه هادی انصاری، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.

 طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ پنجم.

 فرای، ریچارد. (1393). عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب­ نیا، تهران: ناشر سروش، چاپ ششم.

 کریستن سن، آرتور. (1372). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ دوم.

الکوفي، ابومحمد احمد بن­اعثم. (1411ق/1991م). الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالأضواءِ.

 گيب. (1337). فتوحات اعراب در آسياي مرکزي، ترجمه حسين احمدي پور، تبريز: چاپ اختر شمال.

 لسترنج. (1367). جغرافیای­تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی،ترجمه محمد عرفان، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ سوم.

 مشکور، محمدجواد. (1372). جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران: انتشارات دنیای کتاب.

معین، محمد. (1387). فرهنگ فارسی، (یک جلدی)، تهران: انتشارات اشجع، چاپ سوم.

 مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. (1411ق/1991م). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، بی­جا:مکتبه مربولی، الطبعه الثالثه.

 مهدي الخطيب، عبدالله. (1378). ايران در روزگار اموي،ترجمه محمدرضا افتخارزاده، تهران: انتشارات رسالت قلم.

 ناصرخسرو قبادیانی، مروزی.(1383). سفرنامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابفروشی زوار، چاپ دوم.

 نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر. (1363). تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تحقیق محمد تقی مدرس رضوی، تهران: نشر توس، چاپ دوم.

 ویل­دورانت. (1367). مشرق زمین گاهواره­ی تمدن، جلد اول، ترجمه گروه مترجمین، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم.

 هادی، حسن.(1355). تاریخ دریانوردی ایرانیان، تهران: نشر کشتی رانی آریا.

 یاقوت بن عبدالله الحموی، شهاب الدین ابوعبدالله. (1995م). معجم البلدان، بیروت: دارصادر، ط الثانیه.

یعقوبی، احمد­بن­اسحاق. (1422ق). البلدان، محقق/مصحح محمد­امین­ضناوری، بیروت: دارالکتب العلمیه.

Title: Economic Geography of khorasan and its Role in Arab Migration in the first century AH

Abstract

The economic geography of khorasan region was one of the important factors in attracting Arabs to this region. Different cities played an important economic role in different periods in terms of commercially, Agriculture and the existence of mines. This descriptive ـ analytical study seeks to find the answer to the question of what role the economic geography of khorasan played in the migration of Muslim Arabs in the first century AH? Findings show that due to climatic diversity, khorasan was compatible with the tastes of the Arabs and despite the rivers and springs had various agricultural products and the existence of various industries such as textiles and handicrafts and precious mines and being on the trade route of prosperous land silk, have been for this reason, it played a very important rol in the migration of Muslim Arab tribes, many of whom were involved in wars in addition to their religious motives and for this reason many tribes migrated and settled there after the conquests in the first century AH.

 

Keywords:Khorasan, Geographical location, Economic geography, Arab tribes.

1

 

---

مقالات مرتبط