سنجش تاب‌آوری شهر در برابر رویدادهای طبیعی (مطالعه موردی: شهر کرمانشاه)
محورهای موضوعی : مربوط به گردشگری
رؤیا سنجری نیا
1
,
عباس ملک حسینی
2
1 - دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران.
2 - دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران.
کلید واژه: تاب‌آوری شهری, حوادث طبیعی, ايمني و امنيت شهري, بحران شهری.,
چکیده مقاله :
یکی از موضوعاتی که بیشتر شهرهای جهان با آن دست‌به‌گریبان‌اند حوادث طبیعی است که بطور ناگهانی روی می‌دهند و موجب وارد آمدن خسارت به انسان و محیط می‌شوند.این مخاطرات بدلیل غیرمترقبه بودن،خسارت مالی و جانی بسیاری برجای می‌گذارند و در جوامع شهری بدلیل تمرکز بیشتر جمعیت،دارای شدت و قدرت آسیب‌رسانی بیشتری هستند. فزونی بلاها و خسارات مالی و جانی آن‌ها،پژوهش‌هایی با موضوع تاب‌آوری را در مطالعات شهری الزام‌آور ساخته است.در پژوهش حاضر تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر بلایای طبیعی موردبررسی قرارگرفته است.این پژوهش از منظر هدف جز تحقیقات شناختی است.داده‌ها با استفاده از ابزار پرسشنامه و بازدیدهای میدانی گردآوری‌شده.نمونه تحقیق 15نفر افراد خبره در ساختار مدیریت شهری هستند.برای بررسی فرضیه‌های تحقیق و تعامل بین متغیرها به‌صورت چندگانه از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده‌شده است.یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که بین ابعاد چهارگانه تاب‌آوری(کالبدی،اقتصادی،اجتماعی و نهادی)در میزان تاب‌آوری کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی رابطه وجود دارد.وضعیت نامطلوب بافت محلات و دسترسی نامناسب به امکانات و خدمات امدادرسان ازجمله ویژگی‌های این شهر است که تاب‌آوری آن را تحت تأثیر قرار داده.نتایج تحقیق بیانگر آن است که شهر کرمانشاه در برابر مخاطرات طبیعی از تاب‌آوری پایینی برخوردار است و نیازمند توجّه به ابعاد مختلف به‌خصوص بعد کالبدی-محیطی شهر است.شهر کرمانشاه یکی از شهرهایی است که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی نیازمند تاب‌آوری بالای شهری است تا در مقابل سوانح طبیعی به‌ویژه زلزله و سیل مقاومت مطلوبی داشته باشد.توجه به تاب‌آوری شهری در شهر کرمانشاه خطرات جانی و مالی را تا حد زیادی کاهش می‌دهد و مدیریت بحران را تقویت می‌نماید.
One of the issues that most cities in the world are dealing with is natural disasters that occur suddenly and cause damage to humans and the environment.Due to their unexpected nature,these risks in most cases cause a lot of financial and human damage.In the present research,the resilience of Kermanshah city against natural disasters has been examined.From the point of view of the goal,this research is a cognitive research.Data has been collected using questionnaires and field visits.The research sample is15 people who are experts and experts in urban management structure.Data analysis using Structural Equation Modeling has been used to examine research hypotheses and interactions between variables.The findings of the research indicate that there is a relationship between the four dimensions of resilience (physical,economic,social and institutional)in the resilience of Kermanshah against natural disasters.The unfavorable condition of the neighborhoods and inadequate access to the facilities and services of rescuers are among the features of this city that have affected its resilience.The general results of the research indicate that the city of Kermanshah has low resilience against natural hazards and requires serious attention to its various dimensions, especially the physical-environmental aspect of the city.The city of Kermanshah is one of the cities that,due to its climatic and geographical conditions,requires high urban resilience in order to be able to withstand natural disasters,especially earthquakes and floods.Paying attention to urban resilience in Kermanshah greatly reduces life and financial risks and strengthens crisis management.
˗ اویسی، ن.، فرساد، حامد.، ساریخانی، ناهید.، نجفی، مهدی.، زارع طوسی، زهرا و سادات موسوی، اشرف.1393. «نظرسنجی درباره عملیات امدادی جمعیت هلال‌احمر در زلزله سال 91 آذربایجان شرقی از دیدگاه مدیران جمعیت هلال‌احمر استان آذربایجان شرقی درباره راهکارهای عملیات امدادی»، فصلنامه امداد و نجات، 6(3):20-31.#
˗ آیسان، ی و دیویس، ی. 1385. معماری و برنامه‌ریزی بازسازی، ترجمه علیرضا فلاحی، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.#
˗ بیدار، ا. 1395. بررسی ابعاد تاب‌آوری شهری (مطالعه موردی شهر سنندج)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پردیس البرز تهران.#
˗ تقوایی، م و کریمی، ه. 1390. «نقش آموزش و مشارکت شهروندان در کنترل حریق‌های شهری به‌منظور برنامه‌ریزی و مدیریت بحران شهری»، فصلنامه فضای جغرافیایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر، 11(36): 25-46.#
˗ تقوايي، م و جوزي خمسلويي،ع. 1391. مقدمه‌اي بر برنامه‌ريزي و مديريت بحران شهري، اصفهان، انتشارات معظمي.#
˗ حيدري، م.، اميدواري، م و محمدفام، ا. 1392. ارائه مدل ارزيابي ريسک بهداشتي تماس با مواد شيميايي در صنايع نفت و گاز (مطالعه موردي: منطقه ويژه اقتصادي انرژي پارس)، فصلنامه بهداشت و ايمني گاز، 3 (4).#
˗ خالدی، ش.، فرهمند، ق و علی‌بخشی، ا. 1400. تحلیل و پهنه‌بندی آسیب‌پذیری مخاطرات طبیعی (سیل و زلزله) ژئومورفولوژیکی استان کرمانشاه. فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 2 (1).#
˗ صیامی، ق.، تقی‌نژاد، ک و اهدی کلاکی، ع. 1394. آسیب‌شناسی لرزه‌ای پهنه‌های شهری با استفاده از تحلیل سلسله‌مراتبی معکوس IHXP و GIS؛ مطالعه موردی: شهر گرگان. فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری، 3(9): 43-63.#
˗ عزیزي، م و اکبري، ر. 1387. ملاحظات شهرسازي در سنجش آسیب‌پذیري شهرها از زلزلـه (مطالعـه مـوردي: منطقه فرحزاد تهران)، مجله هنرهاي زیبا، (43): 36 -25.#
˗ عزيزي مهمان‌دوست، م. 1390. مديريت بحران و تهديدات زيست‌محيطي در ايران، فصلنامه پدافند غیرعامل، 2(3).#
˗ کمری‌زاده، ا. 1396. ارزیابی آسیب‌پذیری لرزه‌ای ساختمان‌های شهری (مطالعه موردی: کرمانشاه)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مهندسی عمران گرایش زلزله به راهنمای دکتر ایمان عشایری و دکتر مهنوش بیگلری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه رازی.
˗ محمدی، چ.، نظم‌فر، ح و اصغری سراسکانرود، ص. 1402. تحلیلی بر آسیب‌پذیری شهر کرمانشاه در برابر خطر زلزله با تأکید بر رویکرد تاب‌آوری. مطالعات علوم محیط‌زیست، 8 (2): 6338-6350.#
˗ ولدبيگي، ب و پورحيدري، غ. 1390. پيشگيري و آمادگي در برابر بحران‌ها: ايجاد جوامع پايدار، مؤسسه آموزش عالي علمي – کاربردي هلال ايران، چاپ اول، تهران.#
˗ هيراسکار، جي. کي. 1989. درآمدي بر مباني برنامه‌ریزی شهري، ترجمه محمد سليماني و احمدرضا پگاني‌فرد، انتشارات جهاد دانشگاهي واحد دانشگاه تربیت‌معلم تهران.#
˗ Desouza, K.C, Flanery, T.H. 2013. Designing, planning, and managing resilient cities: A conceptual framework’. Cities, 35: 89–99.#
˗ Matyas, D., & Pelling, M. 2015. Positioning resilience for 2015: the role of resistance, incremental adjustment and transformation in disaster risk management policy. Disasters, 39(s1):1-18.#
˗ Norris, F. H., Stevens, P. S., Pfefferbaum, B., Wyche, K., Pfefferbaum, R.L. 2008. Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities, and Strategy for Disaster Readiness and Strategy for Disaster Readiness.#
سنجش تاب‌آوری شهر در برابر رویدادهای طبیعی
(مطالعه موردی: شهر کرمانشاه)
چکیده
یکی از موضوعاتی که بیشتر شهرهای جهان با آن دست‌به‌گریبان‌اند، حوادث طبیعی است که به‌طور ناگهانی روی می‌دهند و موجب وارد آمدن خسارت به انسان و محیط می‌شوند. این مخاطرات به دلیل ماهیت غیرمترقبه بودن، در بیشتر موارد خسارت مالی و جانی بسیاری برجای می‌گذارند. این مخاطرات در جوامع شهری به دلیل تمرکز بیشتر جمعیت، دارای شدت و قدرت آسیب‌رسانی بیشتری هستند و شرایط زندگی سکنه شهرهای جهان را به شدّت تحت تأثیر قرار می‌دهند. فزونی بلاها و خسارات مالی و جانی آن‌ها، پژوهش‌هایی با موضوع تاب‌آوری را در مطالعات شهری الزام‌آور ساخته است. در پژوهش حاضر تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر بلایای طبیعی موردبررسی قرارگرفته است. این پژوهش از منظر هدف جز تحقیقات شناختی است. داده‌ها با استفاده از ابزار پرسشنامه و بازدیدهای میدانی گردآوری‌شده است. نمونه تحقیق تعداد 15 نفر افراد خبره و متخصص در ساختار مدیریت شهری هستند. برای بررسی فرضیه‌های تحقیق و تعامل بین متغیرها به‌صورت چندگانه از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده‌شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که بین ابعاد چهارگانه تاب‌آوری (کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی) در میزان تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی رابطه وجود دارد. وضعیت نامطلوب بافت محلات و دسترسی نامناسب به امکانات و خدمات امدادرسان ازجمله ویژگی‌های این شهر است که تاب‌آوری آن را تحت تأثیر قرار داده است. نتایج کلی تحقیق بیانگر آن است که شهر کرمانشاه در برابر مخاطرات طبیعی از تاب‌آوری پایینی برخوردار است و نیازمند توجّه جدی به ابعاد مختلف آن به‌خصوص بعد کالبدی-محیطی شهر است. شهر کرمانشاه یکی از شهرهایی است که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی نیازمند تاب‌آوری بالای شهری است تا بتواند در مقابل سوانح طبیعی به‌ویژه زلزله و سیل مقاومت مطلوبی داشته باشد. توجه به تاب‌آوری شهری در شهر کرمانشاه خطرات جانی و مالی را تا حد زیادی کاهش می‌دهد و مدیریت بحران را نیز تقویت می‌نماید.
واژگان کلیدی: تاب‌آوری شهری، حوادث طبیعی، ايمني و امنيت شهري، بحران شهری.
مقدمه
اهمیت توجه به معضل سوانح طبیعی تا حدی است که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در دسامبر 1987 میلادی، دهه 1990 تا 2000 را به‌عنوان دهه بین‌المللی کاهش اثرات سوانح طبیعی اعلام نمود (عزیزی، اکبری، 1387: 26). در میان حوادث و سوانح طبیعی، غافلگیری زلزله بیشتر است و در نبود قدرت پیشگیری و آمادگی جامعه به فاجعه‌ای انسانی مبدل می‌شود که هم بر آدمی و هم بر زیستگاه او و جامعه‌اش اثرات تخریبی مستقیم، غیرمستقیم و ثانویه بر جای می‌گذارد (اویسی و همکاران، 1393) اما آنچه در افزایش تخریب و تلفات در شهرها دخالت دارد، وجود زمینه‌های لرزه‌خیزی ناشی از موقعیت زمین‌شناسی، وجود گسلهای فراوان در بطن و حاشیه شهرها و... و سیل ناشی از عدم مدیریت بحران همگام با عوامل انسانی متعدد نظیر افزایش جمعیت شهرها، افزایش مسکن کم‌دوام شهری، شهرسازی نامناسب که این بحران‌ها همگی قابلیت لرزه پذیری شهرها را افزایش داده است که با وقوع یک زلزله یا سیل نسبتاً شدید در یک شهر تحت شرایط فوق، پدیده‌ی طبیعی به فاجعه تبدیل و آثار و تلفات سنگینی را به بار می‌آورد.
شهرها به‌عنوان پیچیده‌ترین ساخته دست بشر با ریسک‌های گسترده‌ای هم به دلیل دامنه وسیعی از مخاطرات و همچنین به علت آسیب‌پذیری‌های چندگانشان مواجه هستند (بیدار، 1395). با گسترش شهرنشینی و زندگی شهری و همچنین افزایش حوادث غیرمترقبه در کشور به‌ویژه شهر کرمانشاه و خسارت‌های ناشی از این حوادث، این شهر نیازمند به رویکردی است تا بتواند در مقابل این حوادث عملکرد مناسبی را داشته باشد و خسارت‌های جانی و مالی تا حد زیادی کاهش یابد. در همین راستا رویکرد تاب‌آوری شهری یک شیوۀ اثبات‌شده و مطلوب جهت کاهش و کنترل آسیب‌های ناشی از حوادث طبیعی به شمار می‌آید، اما این رویکرد آن‌طور که می‌بایست اجرانشده است و نیازمند توجه ویژه‌ای دارد. مفهوم تاب‌آوری در برابر سوانح، فرایندی پویا از حرکت از تاب‌آوری ذاتی پیش از واقعه با نتیجه قابل‌اندازه‌گیری مشخص به‌سوی تاب‌آوری تطبیقی پس از واقعه با معیارهای فرایندی و نتیجه‌محور است (نوریس1 و همکاران، 2008). اسکان در شهر با سرعت بالا و رشد کلان‌شهرها، نیاز به شهرهای هوشمند و تاب‌آور را مطرح می‌نماید که ظرفیت تحمل کردن ضربه‌های مربوط به افزایش جمعیت، بحران‌های اقتصاد جهانی و به‌ویژه سوانح زیست‌محیطی را دارا باشد (دسوزا و فلانری2، 2013). ازآنجایی‌که شهرها، سیستم‌های پیچیده و به هم وابسته‌ای هستند و نسبت به تهدیدات طبیعی و انسان‌ساخت بسیار آسیب‌پذیرند، بسیاری از سازمان‌های دولتی و غیردولتی، تقویت تاب‌آوری گروه‌ها و جوامع را در اولویت تحقیق، تهیه و توسعه برنامه‌ها، سیاست‌گذاری‌ها و همچنین از طریق اقدامات آموزشی به مدیریت سوانح پرداخته‌اند (ماتیاس و پلینگ3، 2015).
احتمال وقوع زمین‌لرزه همواره وجود دارد، به‌ویژه هنگامی‌که شرایط وقوع آن ازجمله وجود گسلهای گوناگون وجود داشته باشد، وجود چندین گسل در کرمانشاه و اطراف آن نشاندهنده خطر وقوع زلزله است (کمری‌زاده، 1396: 4). مطالعات نشان می‌دهد که در پهنه‌بندی استان کرمانشاه نسبت به خطوط گسل و رودخانه‌ها، ارتفاع نسبتاً بالا و شیب زیاد، قسمت‌های مرکزی استان دارای زمینه‌ی سیل‌خیزی و آسیب‌پذیری در برابر مخاطره طبیعی زلزله را دارند که از مهم‌ترین نقاط این محدوده، شهر کرمانشاه است که به دلیل نزدیکی به گسل و جنس زمین، در برابر خطرات ناشی از زلزله بسیار آسیب‌پذیر می‌باشد. روند مکان‌یابی و ایجاد شهرهای استان توجه به عواملی نظیر فاصله از خطوط گسل و نقاط زمین‌لغزش کمتر مدنظر قرارگرفته‌اند و همین امر باعث ایجاد ناامنی و آسیب‌پذیری بیشتر در صورت بروز حوادث طبیعی می‌شود (خالدی و همکاران، 1400). از طرف دیگر دسترسی نامناسب برخی از مناطق شهر کرمانشاه، عملیات امدادرسانی پس از زلزله را با مشکل روبرو میکند که در صورت عدم اقدام برای مدیریت بحران زلزله، این امر می‌تواند منجر به فاجعه انسانی شود (کمری‌زاده، 1396: 4). با توجه به اینکه نمی‌توان از وقوع زلزله جلوگیری کرد و یا زمان وقوع آن قابل پیشبینی نیست اما می‌توان راهکارهایی برای مقابله و یا کاهش آسیب‌پذیری آن ارائه داد این راهکارها باعث افزایش ابتکارات و ایده‌هایی در برابر مقاوم‌سازی و تاب‌آوری شهر در برابر زلزله خواهد شد بنابراین دستیابی به تاب‌آوری و مقاوم‌سازی شهرها و شهروندان در برابر خطر زلزله مسئله حائز اهمیتی است که باید در مدیریت شهری، طرح‌های توسعه شهری و... به آن توجه شود (محمدی و همکاران، 1402).
بنابراین، این پژوهش در تلاش است تا به مباحث تاب‌آوری شهری به‌طور جامع بپردازد و با ارائه راهکارها و مدل‌های لازم جهت ارتقا آن برای کاهش و کنترل حوادث طبیعی قدم بردارد. از طریق این پژوهش می‌توان خلأهای پژوهشی گذشته را پر کرد و نتایج درخور توجهی را به پژوهشگران و مدیران شهری در این حوزه ارائه داد. لذا پژوهش در پی یافتن پاسخی به این سؤالات است که بین شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری با تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی چه رابطه‌ای وجود دارد؟ تاب‌آوری شهری کرمانشاه نسبت به حوادث طبیعی در چه وضعیتی قرار دارد؟ و رتبه‌بندی شاخصهای تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی کدام است؟ فرضیه‌های مطرح عبارت‌اند از اینکه بین شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری با ارزیابی تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی رابطه وجود دارد و همچنین شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی تاب‌آوری پایینی دارد.
چارچوب مبانی نظری
ايمني و امنيت شهري در برابر حوادث طبیعی
مفهوم ايمني در زندگي امروز، از طرفي پيشگيري از حوادث و از طرفي ديگر داشتن امکان و توان مقابله با حوادث است. درواقع، ايمني عبارت است از مجموعه تمهيداتي که جهت جلوگيري از بروز يا تخفيف آثار و عوارض نامساعد جاني و مالي حوادث طبيعي و غیرطبیعی نظير سيل، طوفان، آتش‌سوزی، تصادفات رانندگی و غيره صورت می‌گیرد (تقوایی و کریمی، 1390). اهداف اصلي برنامه‌ریزی شهري را می‌توان در سه مفهوم کليدي سلامت، آسايش و زيبايي خلاصه نمود (هيراسکار، 1989).
اهداف موضوع ايمني شهري در متون برنامه‌ریزی شهري به‌عنوان يک هدف ذکرشده است. ايمني تنها به‌عنوان يک معيار بهينه در تعيين مکان‌های مناسب و کاربری‌های شهري و در کنار معيارهاي ديگري چون سازگاري، آسايش، کارايي و مطلوبيت به‌کاررفته است.
امنيت شهري، مسائلی از قبيل جرم و جنايت در شهرها، بزهکاری‌های اجتماعي، ناآرامی‌ها در شهرها، اعتصابات، تظاهرات و شورش‌های خياباني، مفاسد و ناهنجاری‌های اجتماعي در شهرها و موضوعاتي از اين قبيل را مورد بحث قرار می‌دهد؛ و بيشتر در حوزه‌های علوم اجتماعي، روان‌شناسی اجتماعي، علوم سياسي و جرم‌شناسی مطرح است (مؤمني ورنو سفادراني،24:1390). در حوزه علم برنامه‌ریزی شهري اين موضوعات تنها در ارتباط با محيط و تعامل بين اين دو مورد بررسي قرار می‌گیرند (صیامی و همکاران، 1394).
ارزيابي خطر در برابر حوادث طبیعی
ارزيابي يک وظيفه دشوار و قاطع مديريتي است که به‌طور مستقيم در تصمیم‌گیری مؤثر، برنامه‌ریزی و کنترل به‌منظور انجام اقدامات مقابله منسجم به کار گرفته می‌شود (آیسان و دیویس، 1385).
خطر بخشي از محيطي است که در آن زندگي می‌کنیم. تصور زندگي در محيط بدون خطر تقريباً محال است در يک دسته‌بندی بر مبناي مداخله انسان، خطرها به دو گروه تقسیم‌شده است:
- خطرهاي ارادي با محوريت انسان، مانند حوادث صنعتي؛
- خطرهاي غیرارادی با محوريت عوامل طبيعي، مانند آتش‌فشان و زلزله.
ارزيابي خطر، فرآيند تحليل کيفي و کمي پتانسیل‌های خطر و ضريب بالفعل شدن ریسک‌های بالقوه ناشي از اجراي پروژه و همچنين حساسيت يا آسیب‌پذیری محيط پيراموني می‌باشد (عزيزي مهمان‌دوست،1390). بر اساس قانون، ارزيابي خطر مبناي اقدامات عملي براي کاهش خسارات و تلفات ناشي از بحران‌ها را تشکيل می‌دهد. ارزيابي خطر، اطلاعات کافي در اختيار مسئولين قرار می‌دهد تا بر اساس آن اقدامات پيشگيرانه مناسب را در دستور کار خود بگذارند. به‌طورکلی، ارزيابي خطر اجراي اقدامات پيشگيرانه را توجيه می‌نماید (ولد بيگي و پور حيدري،181:1390). يکي از مهم‌ترین بخش‌های فرآيند ارزيابي ريسک، شناسايي خطرات می‌باشد (حيدري و همکاران،12:1392).
دیدگاه‌ها و الگوهاي مديريت بحران و بلاياي طبيعي
فرآيند مديريت بحران در مقابله با سوانح و بلايا در جهت بهینه‌سازی اوضاع مناطق حادثه‌دیده با دو ديدگاه کاملاً متفاوت بررسي می‌شود که عبارت‌اند از:
در اين ديدگاه اصول استراتژيک مديريت بحران فقط در خصوص مسئله امداد و نجات و کمک‌رسانی به‌صورت موردي تدوين می‌گردد و تمامي اين راهبردها به مراحل بعد از وقوع بحران اختصاص دارند و مؤلفه پيشگيري در ديدگاه سنتي از جايگاه خاصي برخوردار نيست. لذا عمليات اصلي مديريت بحران بعد از وقوع حادثه آغاز می‌شود. مسلماً در اين نوع نگرش چون نوع واقعه، نوع تجهيزات، نوع سازمان‌دهی و آموزش خاص براي مقابله سريع با حادثه، قبلاً پیشبینی نگرديده و به‌موقع اجرانشده است (تقوايي و جوزي خمس لویی، 77:1391).
نگرش جديد با بهره‌گیری از کليه نظريات علمي و پیشرفت‌های فني به‌ویژه دستاوردهاي مديريتي و سبک‌های جديد طرح‌ریزی، سازمان‌دهی، برنامه‌ریزی، هدايت و پشتيباني، موضوع غافلگيري و عدم آمادگي در شرايط بحراني را کنار گذاشته و قبل از وقوع هر بحراني با آمادگي به مقابله با آن می‌رود. در اين ديدگاه، موضوع امداد و کمک‌رسانی تنها يکي از عناصر چرخه مديريت بحران را تشکيل می‌دهد و به‌جای انتظار کشيدن خود را از هر جهت براي پيشگيري و برخورد مؤثر با بحران آماده میکند. اين ديدگاه بر اصول بنياديني از قبيل «پيشگيري مقدم بر درمان است» و «علاج واقعه را قبل از وقوع بايد کرد» اعتقاد اساسي دارد. در ديدگاه نوين سعي بر اين است تا با کمک گرفتن از تجربيات گذشته و شناخت دقيق پدیده‌های طبيعي و محيطي، نسبت به پیشبینی و پيشگيري حوادث غیرمترقبه و جلوگيري از غافلگيري اقدام گردد تا بتوان خسارات و تلفات ناشي از بحران را به حداقل ممکن کاهش داد. ليچات4 (2005) با بهره‌گیری از اين دیدگاه‌هاي نوين چرخه مديريت بحران را به شرح ذيل بيان میکند:
از ديدگاه اين پژوهشگر، مرحله انتظار يا پیشبینی مهم‌ترین مرحله در فرآيند مديريت بحران است. ولي در دیدگاه سنتي، مرحله امداد و نجات مهم‌ترین مرحله به شمار می‌رود.
- مرحله انتظار يا پیشبینی،
- مرحله اعلام‌خطر،
- مرحله نجات،
- مرحله رهاسازی، عادی‌سازی و امداد و نجات،
- مرحله بازسازي و توانمندسازي (رضایی و مرادی‌نژاد، 1394)
خصوصیات جغرافیایی شهر کرمانشاه
استان کرمانشاه با مساحت 25.009 کیلومترمربع 1.5 درصد از کل مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و دارای 14 شهرستان با نام‌های کرمانشاه، اسلام‌آباد غرب، سرپل‌ذهاب، سنقر، هرسین، کنگاور، جوانرود، صحنه، پاوه، گیلانغرب، روانسر، دالاهو، قصرشیرین و ثلاث باباجانی می‌باشد. شهر کرمانشاه با مساحت ۹۳٬۳۸۹٬۹۵۶ مترمربع، مرکز استان کرمانشاه است. با توجه به آن‌که استان کرمانشاه در بخش غربی ایران قرار گرفته است، بخشی از رشته‌کوه زاگرس را در خود جای‌داده است. کوه‌های زاگرس در این منطقه شامل کوه بیستون، کوه آتشگاه، کوهستان پروا، کوه فرخشاد، کوه سه‌کل، کوه خرامان، کوه دالاخانی، کوه دالاهو، سفیدکوه، شاودالان، کوه بلوچ، کوه شاهو، کوه ماکوان و کوه میوله می‌باشند
نقشه1. موقعیت شهر کرمانشاه در کشور و استان. منبع: نگارندگان
یافته‌های تحقیق
بررسی توصیفی نمونه آماری (جمعیت‌شناسی)
11 نفر از نمونه آماری مرد و 4 نفر نیز زن می‌باشند. درواقع مردها 70.33 درصد از نمونه آماری را شامل می‌شوند و زن‌ها 29.67 از نمونه آماری را شکل می‌دهند سن پاسخگویان به 5 طبقه تقسیم‌شده است که اولین طبقه را پاسخگویان با سن 25 و کمتر تشکیل می‌دهند که جوان‌ترین اعضای نمونه آماری می‌باشند. دومین طبقه سنی شامل افراد با سن 26 سال تا 32 سال، سومین طبقه سنی افراد با سن 33 تا 39 سال، چهارمین طبقه سنی افراد با سن 40 تا 46 سال و درنهایت آخرین طبقه سنی را افراد با 47 سال و بیشتر تشکیل می‌دهند. در جدول شماره 4-2 سن پاسخگویان به تفکیک طبقات سنی بر اساس فراوانی، درصد فراوانی و درصد فراوانی تجمعی صعودی آورده شده است. بیشترین فراوانی در پاسخگویان متعلق به افراد با مدرک تحصیلی فوق‌لیسانس می‌باشد و پس‌ازآن افراد با مدرک تحصیلی دکترا، کمترین فراوانی نیز مربوط به افراد با تحصیلات فوق‌دیپلم می‌باشد که 0.06 درصد از حجم نمونه را شامل می‌شوند. نکته قابل‌توجه تحصیلات مطلوب نمونه آماری می‌باشد که نشان می‌دهد 40.8 درصد از نمونه آماری تحصیلات فوق‌لیسانس و بالاتر و 26.77 درصد نیز از تحصیلات دکترا برخوردار می‌باشند بیشترین فراوانی متعلق به پاسخگویان با 8 سال و بیشتر سال سابقه کار/ مطالعات در حیطه موضوعی تحقیق هستند. درواقع 40.8 درصد از پاسخگویان دارای سابقه کار یا مطالعات و پس‌ازآن مرتبط 6 تا 8 ساله هستند و کمترین فراوانی 2 تا 4 سال 0.06 درصد و بعدازآن 4 تا 6 سال 20.1 درصد فراوانی را در نمونه آماری تحقیق دارا هستند.
ازجمله روش‌هاي جدید، مدل‌سازی معادلات ساختاري است که به لحاظ قابلیت‌هایی ازجمله امکان بررسی‌هاي دقیق، استفاده از شاخص‌هاي برازش براي تأیید ساختار کلی و انعطاف بالا، در مقایسه با سایر روش‌ها داراي مزایاي زیادي است. در این پژوهش، کاربرد روش مدل معادلات ساختاري در تعیین روایی سازه به همراه دو شاخص مهم آن یعنی روایی واگرا (افتراقی) و روایی همگرا مطرح‌شده است. بررسی این روایی از طریق همبستگی‌هاي پایین بین سازههاي نامشابه اندازه‌گیري شده قابل‌بررسی است. به‌عبارت‌دیگر، همبستگی بین سازههاي نامشابه متفاوت نباید آن‌چنان بالا باشد که این شبهه را به وجود بیاورد که سازههاي متعدد در اصل یک سازه مشترك را می‌سنجند. در ادامه نتایج مربوط به آزمون همبستگی متغیرهای پژوهش در قابل ماتریس همبستگی در جدول شماره 1 آورده شده است.
جدول 1: ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش (ضریب همبستگی و سطح معناداری)
متغیرها | شاخص ساختاری-کالبدی | شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | شاخص اجتماعی فرهنگی | شاخص اقتصادی | ارزیابی تاب‌آوری |
شاخص ساختاری-کالبدی | 000/1 | 112/0 | 540/0 | 324/0 | 002/0 |
شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | 140/0 | 000/1 | 071/0 | 019/0 | 004/0 |
شاخص اجتماعی فرهنگی | 044/0 | 129/0 | 000/1 | 129/1 | 001/0 |
شاخص اقتصادی | 541/0 | 493/0 | 513/0 | 217/0 | 000/0 |
ارزیابی تاب‌آوری | 321/0 | 217/0 | 419/0 | 344/0 | 003/0 |
مطابق با جدول شماره1 به دلیل اینکه ضریب همبستگی بین متغیر مستقل (شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری) با متغیر وابسته (ارزیابی تاب‌آوری) به دلیل کمتر از 05/0 بودن سطح معناداری مورد تأیید قرار گرفته است و نشان می‌دهد متغیرهای شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری تعیین‌کننده یا پیش‌بینی‌کننده متغیر ارزیابی تاب‌آوری می‌باشند.
پایایی یا سازگاری درونی به‌عنوان ارتباط بین هر آیتم با سایر آیتم‌ها یا می‌تواند به‌عنوان ارتباط بین هر آیتم با نمره کلی در نظر گرفته شود. برای بررسی پایایی هر یک از گویه‌ها، بار عاملی هرکدام از شاخصهای روی متغیرهای مکنون به همراه آماره t مربوطه مقدار t بزرگتر از 96/1 معنی‌دار می‌باشد. بار عاملی مقدار t برای تمام گویه‌ها بسیار بالاتر از 96/1 است لذا شرایط سنجه‌پذیری متغیرهای مکنون متناسب با شاخصهای مربوطه بسیار مطلوب هستند.
پایایی ترکیبی و واریانس استخراج‌شده
پایایی ترکیبی یک معیار ارزیابی برازش درونی مدل است و بر اساس میزان سازگاری سؤالات مربوط به سنجش هر عامل (متغیر مکنون) قابل‌محاسبه است. همچنین واریانس استخراج‌شده (AVE) مربوط به سازه‌ها که توسط فورنل و لارکر (1981) پیشنهاد شد بیانگر اعتبار مناسب ابزارهای اندازه‌گیری است، مقدار مورد قابل‌قبول آن 5/0 است. این بدین معنا که متغیر پنهان موردنظر حداقل 50 درصد واریانس مشاهده‌پذیرهای خود را تبیین میکند. نتایج بررسی پایایی ترکیبی و واریانس استخراج‌شده هر یک از متغیرهای تحقیق در جدول 2 گزارش‌شده است.
جدول 2: مقادیر پایایی ترکیبی و واریانس استخراج‌شده (AVE)
متغیرها | پایایی ترکیبی | واریانس استخراج‌شده |
شاخص ساختاری-کالبدی | 91/0 | 78/0 |
شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | 94/0 | 81/0 |
شاخص اجتماعی فرهنگی | 85/0 | 70/0 |
شاخص اقتصادی | 81/0 | 67/0 |
ارزیابی تاب‌آوری | 90/0 | 84/0 |
مطابق با نتایج جدول شماره 2 چون مقادیر پایایی ترکیبی بیشتر از 7/0 و مقادیر واریانس استخراج‌شده بیشتر از 5/0 می‌باشد؛ لذا پایایی ترکیبی و واریانس استخراج‌شده متغیرها قابل‌پذیرش است.
ضریب تورم واریانس (VIF) و آماره تولرانس (تحمل)
مسئله جدي كه مي‌تواند استفاده از مدل رگرسيوني را با اشكال مواجه كند، هم‌خطي چندگانه یا وابستگي خطي نزديك بين متغيرهاي مستقل مدل است وجود چنين وابستگي‌هايي می‌تواند برآورد دقيق ضرايب رگرسيوني و بارهاي عاملي را با مشكل جدي مواجه كند. برای جلوگیری از چنین خطاها از ضریب تورم واریانس (VIF) و آماره تولرانس استفاده می‌شود. اگر به‌عنوان یک قاعده تجربی مقدار VIF بزرگتر از ۵ باشد هم‌خطی چندگانه بالا می‌باشد. نتایج ضریب تورم واریانس و آماره تولرانس برای متغیرهای تأثیرگذار (مستقل و واسطه‌ای) تحقیق حاضر در جدول شماره3 آورده شده است.
جدول 3: مقادیر ضریب تورم واریانس و آماره تولرانس
متغیرها | ضریب تورم واریانس | آماره تولرانس |
شاخص ساختاری-کالبدی | 794/1 | 851/0 |
شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | 345/1 | 901/0 |
شاخص اجتماعی- فرهنگی | 882/1 | 766/0 |
شاخص اقتصادی | 514/1 | 817/0 |
با توجه به نتايج جدول شماره 3 مقادير ضرايب تورم واريانس براي تمام متغیرهای مدل مقادیر کمتر از 2 را نشان می‌دهد که تأییدی بر عدم هم خطی بین متغیرها است. همچنین مقادیر آماره تولرانس به مقدار یک نزدیک است که وجود ناهمبستگی بین متغیرها مستقل و واسطه‌ای را تأیید میکند (از صفر تا 1).
چنانچه اشاره گردید برای آزمون فرضیه‌های تحقیق و تعامل بین متغیرها به‌صورت چندگانه از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده‌شده است که نتیجه آن برای ضرایب مسیر به‌صورت شکل شماره 1 می‌باشد.
شاخص اقتصادی |
شاخص ساختاری-کالبدی |
شاخص اجتماعی-فرهنگی |
شاخص مدیرتی-سیاستگذاری |
ارزیابی تاب‌آوری |
شكل 1. نتيجه مدل‌سازی معادلات ساختاري برای ضرایب مسیر
برای بررسی معناداری ضرایب مسیر از آماره t استفاده‌شده است که نتایج مربوط به آن در شکل شماره 1 ارائه‌شده است.
شاخص اجتماعی-فرهنگی |
شاخص ساختاری-کالبدی |
شاخص مدیرتی-سیاستگذاری |
شاخص اقتصادی |
ارزیابی تاب‌آوری |
شكل 2. نتيجه مدل‌سازی معادلات ساختاري برای آماره t
در شكل شماره 2 نتيجه مدل‌سازی معادلات ساختاري براي بررسی ارتباط بین متغیرها به‌صورت مقادیر آماره t جهت تعیین معناداری ضرایب مسیر ارائه‌شده است. به دلیل اینکه تمام مقادیر آماره t از 96/1 بزرگتر است از آن نتيجه‌گيري مي‌شود تمامی ضرایب مسیر مورد تأیید قرارگرفته است. در جدول شماره 4 ضرایب مسیر و مقادیر t برای روابط متغیرها آورده شده است.
جدول شماره 4: مقادیر ضریب مسیر و آماره آزمون
روابط متغیرها | ضریب مسیر | آماره آزمون (t) |
شاخصهای ساختاری- کالبدی ← ارزیابی تاب‌آوری | 51/0 | 614/6 |
اقتصادی ← ارزیابی تاب‌آوری | 58/0 | 064/7 |
اجتماعی- فرهنگی← ارزیابی تاب‌آوری | 69/0 | 219/8 |
مدیریتی- سیاستگذاری← ارزیابی تاب‌آوری | 62/0 | 821/7 |
برای بررسی کیفیت الگوی ساختاری از معیارهای مختلفی استفاده می‌شود که در ادامه تشریح شده است.
- شاخص ضریب تعیین (R2) متغیرهای مکنون درونزا: یکی از مهم‌ترین شاخصهای ارزیابی الگوی ساختاری ضریب تعیین است و نشاندهنده تأثیر يك متغير برونزا بر يك متغير درونزا است که سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 به‌عنوان مقدار ملاك براي مقادير ضعيف، متوسط و قوي در نظر گرفته ميشوند. جدول شماره 5 مقادیر ضریب تعیین برای هر متغیر برونزا و نقش تعیین‌کنندگی آن در متغیر درون‌زای مکنون را نشان می‌دهد.
جدول 5: مقادیر ضریب تعیین (R2)
متغیرها | ضریب تعیین (R2) |
شاخص ساختاری-کالبدی | 54/0 |
شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | 57/0 |
شاخص اجتماعی- فرهنگی | 43/0 |
شاخص اقتصادی | 44/0 |
- شاخص ارتباط پیش‌بین (Q2): دومین معيار بررسي مدل ساختاري، شاخص ارتباط پیش‌بین است. اين معيار قدرت پيشبيني مدل در متغيرهاي وابسته را مشخص ميكند. مقدار Q2 در مورد تمامي سازههاي درونزا، سه مقدار 02/0، 15/0 و 35/0 را به‌عنوان قدرت پيشبيني كم، متوسط و قوي تعيين میکند. جدول شماره 5 مقادیر شاخص ارتباط پیش‌بین برای هر متغیر برونزا و نقش پیش‌بینی‌کنندگی آن در متغیر درون‌زای مکنون را نشان می‌دهد.
جدول شماره 6: نتيجه شاخص ارتباط پیش‌بین (Q2)
متغیرها | شاخص ارتباط پیش‌بین (Q2) |
شاخص ساختاری-کالبدی | 41/0 |
شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | 37/0 |
شاخص اجتماعی فرهنگی | 28/0 |
شاخص اقتصادی | 32/0 |
مقدار Q2 برای متغیرهای درون‌زای اصلی مدل در جدول 6 آمده است، با توجه به حدود گفته‌شده در ابتدای این بخش می‌توان اظهارنظر کرد که این معیار برای متغیرها درون‌زای مکنون در سطح مناسبی قرار دارد و نشان می‌دهد که قدرت پیشبینی مدل در خصوص این متغیرها در حد مطلوبی می‌باشد.
- شاخصهای نیکویی برازش مدل: نهایتاً باید اشاره گردد که شرط برقراری مدل در حالت کلی منوط به شاخصهای نیکویی برازش مدل است که نتیجه مربوط به آن‌ها در جدول شماره 7 آورده شده است.
جدول شماره 7: شاخصهای نیکویی برازندگی مدل ساختاری
گروه معیار | نام معیار | نماد برازندگی | میزان موردقبول | مقدار شاخص |
شاخصهای برازش مقتصد | کای - دو بهنجار شده به درجه آزادی | CMIN/df | برابر يا كوچكتر از 3 | 914/1 |
ریشه میانگین مربعات خطای برآورد | RMSEA | برابر يا كوچكتر از 1/0 | 042/0 | |
برازش مقتصد هنجار شده | PNFI | برابر يا بزرگتر از 5/0 | 782/0 | |
شاخصهای برازش مطلق | نیکویی برازش | GFI | برابر يا بزرگتر از 7/0 | 861/0 |
نیکویی برازش اصلاح‌شده | AGFI | برابر يا بزرگتر از 7/0 | 870/0 | |
ریشه میانگین مربعات باقیمانده | RMR | برابر يا کوچکتر از 05/0 | 037/0 | |
شاخصهای برازش تطبیقی | برازش تطبیقی | CFI | برابر يا بزرگتر از 9/0 | 962/0 |
برازش نسبی | RFI | برابر يا بزرگتر از 9/0 | 938/0 | |
برازش افزایشی | IFI | برابر يا بزرگتر از 9/0 | 912/0 | |
شاخص کلی برازش مدل | GOF | برابر یا بزرگتر از 4/0 | 616/0 | |
چنانچه از جدول شماره 4-14 قابل‌مشاهده است. شاخص کای- دو به‌عنوان یکی از شاخصهای عمومی در مدل‌سازی معادلات ساختاری بر درجه آزادی تقسیم می‌گردد که اگر مقدار آن کمتر از 3 باشد نشاندهنده شرایط ایده‌آل برای پذیرش مدل می‌باشد و دلیلی بر مقایسه مدل با دنیای واقعی است که مقدار جدول برابر با 914/1 است که به دلیل کمتر از 3 بودن مدل در حالت کلی مورد تأیید قرار می‌گیرد. شاخص ریشه خطای میانگین مجذورات (RMSEA) به‌عنوان یک شاخص برازش متناسب با شرایط مدل مورد تفسیر قرار می‌گیرد و اگر مقدار آن همانند مدل پژوهش حاضر، کمتر از 1/0 باشد نشاندهنده برازندگی بالای مدل است. مقادیر شاخص نیکویی برازش دیگر نیز نشان دادند مدل حاصل از پژوهش حاضر ازنظر شاخصهای مذکور در دامنه موردقبول قرار گرفته است.
یافته‌های حاصل از بررسی فرضیه‌های پژوهش
فرضیه اول پژوهش: شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری با ارزیابی تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی رابطه وجود دارد.
خلاصه نتیجه تجزیه‌وتحلیل فرضیه به‌صورت جدول شماره 8 می‌باشد.
جدول 8: نتیجه شاخصهای ساختاری- کالبدی
فرضیه اول | ضریب مسیر | مقدار آماره t | تأیید یا رد فرضیه | جهت تأثیر |
شاخص ساختاری- کالبدی | 62/0 | 821/7 | تأیید | مثبت |
مطابق جدول شماره 8 چون مقدار آماره t در سطح اطمینان 95% معنادار است یعنی اين مقدار آماره تی خارج بازه بحرانی است (بیشتر از 96/1 شده است)، با احتمال 95/0 ادعاي محقق مبني بر اینکه شاخص ساختاری- کالبدی بر ارزیابی تاب‌آوری تأثیر دارد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
جدول 9: نتیجه شاخص اقتصادی
فرضیه اول | ضریب مسیر | مقدار آماره t | تأیید یا رد فرضیه | جهت تأثیر |
شاخص اقتصادی | 53/0 | 064/7 | تأیید | مثبت |
مطابق جدول شماره 9 چون مقدار آماره t در سطح اطمینان 95% معنادار است یعنی اين مقدار آماره تی خارج بازه بحرانی است (بیشتر از 96/1 شده است)، با احتمال 95/0 ادعاي محقق مبني بر اینکه شاخص اقتصادی بر ارزیابی تاب‌آوری تأثیر دارد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
جدول 10: نتیجه شاخص اجتماعی فرهنگی
فرضیه اول | ضریب مسیر | مقدار آماره t | تأیید یا رد فرضیه | جهت تأثیر |
شاخص اجتماعی فرهنگی | 51/0 | 614/6 | تأیید | مثبت |
مطابق جدول شماره 10 چون مقدار آماره t در سطح اطمینان 95% معنادار است یعنی اين مقدار آماره تی خارج بازه بحرانی است (بیشتر از 96/1 شده است)، با احتمال 95/0 ادعاي محقق مبني بر اینکه شاخص اجتماعی فرهنگی بر ارزیابی تاب‌آوری تأثیر دارد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
جدول 11: نتیجه شاخص مدیریتی- سیاستگذاری
فرضیه اول | ضریب مسیر | مقدار آماره t | تأیید یا رد فرضیه | جهت تأثیر |
شاخص مدیریتی- سیاستگذاری | 69/0 | 937/7 | تأیید | مثبت |
مطابق جدول شماره 11 چون مقدار آماره t در سطح اطمینان 95% معنادار است یعنی اين مقدار آماره تی خارج بازه بحرانی است (بیشتر از 96/1 شده است)، با احتمال 95/0 ادعاي محقق مبنی بر اینکه شاخص مدیریتی- سیاستگذاری بر ارزیابی تاب‌آوری تأثیر دارد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
خلاصه نتیجه تجزیه‌وتحلیل فرضیه اصلی به‌صورت جدول شماره 12 می‌باشد.
جدول 12: نتیجه شاخصهای مطرح‌شده
| ضریب مسیر مستقیم | مقدار آماره t | تأیید یا رد فرضیه | جهت تأثیر |
مسیر اول | 62/0 | 821/7 | تأیید | مثبت |
مسیر دوم | 53/0 | 064/7 | تأیید | مثبت |
مسیر سوم | 51/0 | 614/6 | تأیید | مثبت |
مسیر چهارم | 69/0 | 937/7 | تأیید | مثبت |
مطابق جدول شماره 12 چون مقادیر آماره t برای هر چهار مسیر در سطح اطمینان 95% معنادار است یعنی اين مقدار آماره تی خارج بازه بحرانی است (بیشتر از 96/1 شده است)، با احتمال 95/0 ادعاي محقق مبني بر اینکه شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری با ارزیابی تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی رابطه وجود دارد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
فرضیه دوم: شهر کرمانشاه در برابر به حوادث طبیعی تاب‌آوری پایینی دارد.
جدول 13: نتايج آزمون تي تک نمونه‌ای تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی
متغیر | مقدار آزمودن: 3 | میانگین جامعه (احتمال 95 درصد) | |||||
│ │T | سطح معناداري | اختلاف ميانگين | فاصله اطمينان | ||||
حد پايين | حد بالا | حداقل میانگین | حداکثر میانگین | ||||
تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی | 3.212 | 0.000 | 0.133 | 0.973- | 0.852- | 2.03 | 2.15 |
با توجه به سطح سنجش متغیرها و نرمال بودن داده‌ها از آزمون‌های پارامتریک استفاده‌شده است. آزمون مورداستفاده در این قسمت آزمون تی تک نمونه با سطح آزمودن 3 است که سطح آزمودن 3 با توجه به استفاده از طیف لیکرت 5تایی مورداستفاده برای گویه‌ها انتخاب‌شده است. سطح اطمینان آزمون 95 درصد و سطح خطای آن 5 درصد در نظر گرفته‌شده است. در مورد تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی بر اساس آماره آزمون (T) و همچنین حد پایین و بالای منفی مشخص می‌گردد که تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی پایین‌تر از حد متوسط است. این نتیجه بدین معنی است که بازه میانگین جامعه در احتمال 95 درصد که بین 03/2 تا 15/2 است که نشان از این دارد که تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی در سطح جامعه از حد متوسط پایین‌تر و در سطح مطلوبی نیست.
بحث و نتیجه‌گیری
برای بررسی فرضیه‌های تحقیق و تعامل بین متغیرها به‌صورت چندگانه از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده‌شده است. چنانچه شاخص کای-دو به‌عنوان یکی از شاخصهای عمومی در مدل‌سازی معادلات ساختاری بر درجه آزادی تقسیم می‌گردد که اگر مقدار آن کمتر از 3 باشد نشاندهنده شرایط ایده‌آل برای پذیرش مدل می‌باشد و دلیلی بر مقایسه مدل با دنیای واقعی است که مقدار جدول برابر با 914/1 است که به دلیل کمتر از 3 بودن مدل در حالت کلی مورد تأیید قرار می‌گیرد. شاخص ریشه خطای میانگین مجذورات (RMSEA) به‌عنوان یک شاخص برازش متناسب با شرایط مدل مورد تفسیر قرار می‌گیرد و اگر مقدار آن همانند مدل پژوهش حاضر، کمتر از 1/0 باشد نشاندهنده برازندگی بالای مدل است. مقادیر شاخص نیکویی برازش دیگر نیز نشان دادند مدل حاصل از پژوهش حاضر از نظر شاخصهای مذکور در دامنه موردقبول قرار گرفته است.
چون مقادیر آماره t برای هر چهار مسیر در سطح اطمینان 95% معنادار است یعنی اين مقدار آماره تی خارج بازه بحرانی است (بیشتر از 96/1 شده است)، با احتمال 95/0 ادعاي محقق مبني بر اینکه شاخصهای ساختاری- کالبدی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و مدیریتی- سیاستگذاری با ارزیابی تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی رابطه وجود دارد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
یافته‌ها نشان می‌دهد که مؤلفه‌های گوناگونی ازجمله زیرساختی، اجتماعی، فرهنگی، مدیریتی و اقتصادی در تاب‌آوری شهری در برابر حوادث طبیعی مؤثر می‌باشند. پس از رتبه‌بندی شاخصهای تاب‌آوری شهر کرمانشاه در برابر حوادث طبیعی مشخص گردید که شاخص ساختاری- کالبدی رتبه اول، شاخص مدیریتی- سیاستگذاری رتبه دوم، شاخص اقتصادی رتبه سوم، شاخص اجتماعی فرهنگی رتبه چهارم را کسب نموده‌اند.
سوانح طبیعی چالشی اساسی در دستیابی به توسعه پایدار جوامع انسانی است. این‌گونه سوانح این ظرفیت را دارند که در نبود سیستم‌های کاهش خطر به سوانحی هولناک و ویران‌کننده برای اجتماعات بشری تبدیل شوند. عموماً این تأثیرگذاری به‌واسطه ارتباطات بسیار پیچیده موجود میان سیستم‌های مختلف جوامع انسانی ابعاد گسترده‌ای داشته و باعث وارد آمدن خسارات بسیاری به بخش‌های گوناگون ازجمله کالبد، اجتماع، فرهنگ و هویت می‌شود. علی‌رغم عدم پیشبینی زمان وقوع بسیاری از این مخاطرات می‌توان با چاره‌اندیشی و شناخت همه‌جانبه این‌گونه وقایع در جامعه تحت تأثیر میزان آسیب‌پذیری را به حداقل ممکن کاهش داد و از این راه به جامعه‌ای پایدار به‌واسطه تاب‌آوری در مواجهه با این‌گونه پدیده‌ها دست یافت.
شهر کرمانشاه یکی از شهرهایی است که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی نیازمند تاب‌آوری بالای شهری است تا بتواند در مقابل سوانح طبیعی به‌ویژه زلزله و سیل مقاومت مطلوبی داشته باشد. توجه به تاب‌آوری شهری در شهر کرمانشاه خطرات جانی و مالی را تا حد زیادی کاهش می‌دهد و مدیریت بحران را نیز تقویت می‌نماید. با توجه به اینکه شهر کرمانشاه بر روی گسل قرارگرفته و سابقه زلزله در سرپل‌ذهاب و دیگر مناطق استان را داشته و مدیریت بحران نتوانسته است به‌خوبی از این خطرات جلوگیری نماید، بنابراین، تاب‌آوری شهری می‌تواند رویکردی مطلوب و کارآمد به‌شمار آید؛ پیشنهادات به شرح زیر ارائه می‌گردد:
- برنامه‌ریزی نهادهای مسئول برای مدیریت بحران در صورت وقوع حوادث طبیعی.
- تدوین سناریوهای مرتبط با مخاطرات اولویت‌دار کشور مطابق با سند راهبرد ملی مدیریت بحران کشور
- تولید محتوای آموزشی از سوی رسانه‌ها به‌منظور ارتقای سطح آگاهی عمومی در مواجهه با مخاطرات.
- برگزاری دوره‌های مدیریت بحران و ارائه آموزش‌های لازم به مردم.
- بررسی و ارزیابی وضعیت تاب‌آوری سازمانی واحدها به‌صورت مستمر و اقدام در جهت رفع مشکلات.
منابع
˗ اویسی، ن.، فرساد، حامد.، ساریخانی، ناهید.، نجفی، مهدی.، زارع طوسی، زهرا و سادات موسوی، اشرف.1393. «نظرسنجی درباره عملیات امدادی جمعیت هلال‌احمر در زلزله سال 91 آذربایجان شرقی از دیدگاه مدیران جمعیت هلال‌احمر استان آذربایجان شرقی درباره راهکارهای عملیات امدادی»، فصلنامه امداد و نجات، 6(3):20-31.
˗ آیسان، ی و دیویس، ی. 1385. معماری و برنامه‌ریزی بازسازی، ترجمه علیرضا فلاحی، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
˗ بیدار، ا. 1395. بررسی ابعاد تاب‌آوری شهری (مطالعه موردی شهر سنندج)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پردیس البرز تهران.
˗ تقوایی، م و کریمی، ه. 1390. «نقش آموزش و مشارکت شهروندان در کنترل حریق‌های شهری به‌منظور برنامه‌ریزی و مدیریت بحران شهری»، فصلنامه فضای جغرافیایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر، 11(36): 25-46.
˗ تقوايي، م و جوزي خمسلويي،ع. 1391. مقدمه‌اي بر برنامه‌ريزي و مديريت بحران شهري، اصفهان، انتشارات معظمي.
˗ حيدري، م.، اميدواري، م و محمدفام، ا. 1392. ارائه مدل ارزيابي ريسک بهداشتي تماس با مواد شيميايي در صنايع نفت و گاز (مطالعه موردي: منطقه ويژه اقتصادي انرژي پارس)، فصلنامه بهداشت و ايمني گاز، 3 (4).
˗ خالدی، ش.، فرهمند، ق و علی‌بخشی، ا. 1400. تحلیل و پهنه‌بندی آسیب‌پذیری مخاطرات طبیعی (سیل و زلزله) ژئومورفولوژیکی استان کرمانشاه. فصلنامه مطالعات توسعه پایدار شهری و منطقه‌ای، 2 (1).
˗ صیامی، ق.، تقی‌نژاد، ک و اهدی کلاکی، ع. 1394. آسیب‌شناسی لرزه‌ای پهنه‌های شهری با استفاده از تحلیل سلسله‌مراتبی معکوس IHXP و GIS؛ مطالعه موردی: شهر گرگان. فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری، 3(9): 43-63.
˗ عزیزي، م و اکبري، ر. 1387. ملاحظات شهرسازي در سنجش آسیب‌پذیري شهرها از زلزلـه (مطالعـه مـوردي: منطقه فرحزاد تهران)، مجله هنرهاي زیبا، (43): 36 -25.
˗ عزيزي مهمان‌دوست، م. 1390. مديريت بحران و تهديدات زيست‌محيطي در ايران، فصلنامه پدافند غیرعامل، 2(3).
˗ کمری‌زاده، ا. 1396. ارزیابی آسیب‌پذیری لرزه‌ای ساختمان‌های شهری (مطالعه موردی: کرمانشاه)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مهندسی عمران گرایش زلزله به راهنمای دکتر ایمان عشایری و دکتر مهنوش بیگلری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه رازی.
˗ محمدی، چ.، نظم‌فر، ح و اصغری سراسکانرود، ص. 1402. تحلیلی بر آسیب‌پذیری شهر کرمانشاه در برابر خطر زلزله با تأکید بر رویکرد تاب‌آوری. مطالعات علوم محیط‌زیست، 8 (2): 6338-6350.
˗ ولدبيگي، ب و پورحيدري، غ. 1390. پيشگيري و آمادگي در برابر بحران‌ها: ايجاد جوامع پايدار، مؤسسه آموزش عالي علمي – کاربردي هلال ايران، چاپ اول، تهران.
˗ هيراسکار، جي. کي. 1989. درآمدي بر مباني برنامه‌ریزی شهري، ترجمه محمد سليماني و احمدرضا پگاني‌فرد، انتشارات جهاد دانشگاهي واحد دانشگاه تربیت‌معلم تهران.
˗ Desouza, K.C, Flanery, T.H. 2013. Designing, planning, and managing resilient cities: A conceptual framework’. Cities, 35: 89–99.
˗ Matyas, D., & Pelling, M. 2015. Positioning resilience for 2015: the role of resistance, incremental adjustment and transformation in disaster risk management policy. Disasters, 39(s1):1-18.
˗ Norris, F. H., Stevens, P. S., Pfefferbaum, B., Wyche, K., Pfefferbaum, R.L. 2008. Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities, and Strategy for Disaster Readiness and Strategy for Disaster Readiness.
Investigating the level of urban resilience against natural disasters using structural equation modeling
(case study: Kermanshah city)
Abstract
One of the issues that most cities in the world are dealing with is natural disasters that occur suddenly and cause damage to humans and the environment. Due to their unexpected nature, these risks in most cases cause a lot of financial and human damage. These hazards in urban societies are more intense and damaging due to the greater concentration of the population, and they severely affect the living conditions of the inhabitants of the world's cities. The increase of calamities and their financial and life losses has made researches on the subject of resilience mandatory in urban studies. In the present research, the resilience of Kermanshah city against natural disasters has been examined. From the point of view of the goal, this research is a cognitive research. Data has been collected using questionnaires and field visits. The research sample is 15 people who are experts and experts in urban management structure. Data analysis using Structural Equation Modeling has been used to examine research hypotheses and interactions between variables. The findings of the research indicate that there is a relationship between the four dimensions of resilience (physical, economic, social and institutional) in the resilience of Kermanshah against natural disasters. The unfavorable condition of the neighborhoods and inadequate access to the facilities and services of rescuers are among the features of this city that have affected its resilience. The general results of the research indicate that the city of Kermanshah has low resilience against natural hazards and requires serious attention to its various dimensions, especially the physical-environmental aspect of the city. The city of Kermanshah is one of the cities that, due to its climatic and geographical conditions, requires high urban resilience in order to be able to withstand natural disasters, especially earthquakes and floods. Paying attention to urban resilience in Kermanshah greatly reduces life and financial risks and strengthens crisis management.
Keywords: urban resilience, natural disasters, urban safety and security, urban crisis.
[1] . Norris
[2] . Desouza & Flanery
[3] . Matyas & Pelling
[4] 1. Lychat