کاربرد فرآیند تحلیل شبکه ای در احیای دیم زارهای کم بازده و رهاشده با مرتع کاری (مطالعه موردی: حوزه آبخیز بالخلی چای اردبیل)

محورهای موضوعی : توسعه سیستم های مکانی

معصومه عباسی خالکی ¹ , اردوان قربانی ² , فرید دادجو ³

1 - دانش آموخته دکتری علوم مرتع، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی
2 - دانشیار گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی

تاریخ دریافت : 1398/03/11 تاریخ پذیرش : 1398/04/30 تاریخ انتشار : 1398/05/01

کلید واژه: بالخلی چای, دیم زار مستعد احیاء, تحلیل شبکه ای, سوپرماتریس, علوفه کاری,

چکیده مقاله :

در این مطالعه برای مشخص نمودن مهم‌ترین عوامل مؤثر در مکانیابی اراضی دیم مستعد احیاء و تعیین مکان های دارای اولویت مرتع کاری، شرایط اکولوژیکی در پنج معیار اقلیمی، توپوگرافی، ژئومورفولوژی، خاک‌شناسی و کاربری اراضی و هرکدام با سطوح زیرمعیار تعریف شده، مورد بررسی قرار گرفت. سپس پرسشنامه ای طراحی و توسط 10 نفر از کارشناسان متخصص تکمیل و به معیارها و زیرمعیارهای مربوطه امتیاز داده شد. نتایج محاسبه وزن معیارها نشان داد که از عوامل اصلی اثرگذار در مکانیابی دیم‌زارهای مستعد احیا، بیشترین تأثیر را توپوگرافی و اقلیم به ترتیب با وزن 0.43 و 0.26 داشته اند و پس‌ازآن عوامل خاکشناسی و کاربری اراضی دارای اولویت های بعدی می‌باشند. عامل ژئومورفولوژی نیز با وزن 0.06 کمترین اثر را داشته است. پس از آماده سازی نقشه های پایه، این لایه ها و وزن های مدل فرآیند تحلیل شبکه ای در سیستم اطلاعات جغرافیایی با همدیگر ترکیب‌شده و نقشه پتانسیل احیای دیم‌زارهای حوزه در پنج کلاس به دست آمد. نتایج نشان داد که 19165 هکتار از سطح دیم‌زارهای کم بازده و رهاشده معادل 32.35 درصد، دارای استعداد یا پتانسیل خیلی زیاد برای احیا می باشند. کمترین سطح اراضی برابر با 3445 هکتار و 5.81 درصد دارای پتانسیل خیلی کم می باشند. به طورکلی باتوجه به نتایج 75.54 درصد از این اراضی پتانسیل احیای متوسط به بالا دارند و این درصد نشان دهنده توان بالای منطقه برای مرتع کاری و احیای اراضی دیم کم بازده و رهاشده است. لذا می توان از این روش در تعیین مناسب ترین اراضی دیم‌ مستعد احیا و علوفه کاری و بازگشت این اراضی به مرتع استفاده نمود تا موفقیت پروژه های تبدیل دیم‌زار بیشتر گردد.

چکیده انگلیسی:

In this study, ecological conditions were investigated in five criteria; climatic, topography, geomorphology, soil and land use, with the defined sub-criteria in order to determine the most important factors in locating the capable dry farming lands and determining the priority areas for planting. Then a questionnaire was designed and completed by 10 experts to give score the criteria and sub-criteria. The results showed that among the main effective factors, the topography and the climate had the highest effects, respectively, with a weight of 0.43 and 0.26, and soil and land use factors are the next priorities. The geomorphologic factor has the lowest effect of 0.60 weights. After preparing the base maps, these layers and weights of the network analysis process model were combined together with GIS and the restore potential map was obtained in five classes. The results showed that 19165 hectares of low-yielding and abandoned dry-farming lands (35.32%) have the highest potential for restoration. The lowland area is 3445 hectares and 5.81 percent has very low potential. In general, according to the results, 75.54 percent of these lands have a medium to the high potential for restoration. This percentage represents higher capacity and efficiency of the region to range planting and rehabilitation of low yielding and abandoned dry-farming lands. Therefore, this method can be used in determining the most suitable dry-farming lands for restoration and forage planting and returning these lands to rangelands so that the success of the development projects of the dry-farming lands is further enhanced.

منابع و مأخذ:

آذرنیوند، ح و م. ع. زارع چاهوکی. 1387. اصلاح مراتع. انتشارات دانشگاه تهران، 354 صفحه.

آلیانی، ح.، س. بابایی کفاکی، ا. صفاری و س. م. منوری. 1395. ارزیابی توان سرزمین برای شناسایی مناطق مناسب توسعه گردشگری بـا اسـتفاده از فرآینـد تحلیل شبکه­ای (ANP). نشریه سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 7(4): 1- 17.

احمدآبادی، س.، ا. قربانی و ف. کیوان بهجو. 1390. ارزیابی توان اکولوژیکی حوزه آبخیز کفتاره اردبیل ازنظر مرتع­داری با استفاده از سنجش‌ازدور و سیستم اطلاعات جغرافیایی. همایش ژئوماتیک 90، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور.

ارزانی، ح. و م. عابدی. 1394. ارزیابی مرتع. ممیزی و پایش (جلد اول)، انتشارات دانشگاه تهران، 224 صفحه.

انصاری، و. 1388. اصول فنی- اجرائی پروژه­های اصلاح و احیاء مراتع. انتشارات پونه، 52 صفحه.

جعفری، ع. 1395. چالش­ های تولید بذر گرامینه­های مرتعی جهت احیاء مراتع و دیم­زارهای کم­بازده ایران. علوم و تحقیقات بذر ایران، 3: ١٠٧-١٢٢.

 جعفری، م. و  ع. طویلی. 1392. احیای مناطق خشک و بیابانی، انتشارات دانشگاه تهران، 397 صفحه.

جنگجو، م. 1388. اصلاح و توسعه مرتع، انتشارات جهاد دانشگاه مشهد، 239 صفحه.

حاجی­ عزیزی، ش.، م. خیرخواه زرکش و ا. شریفی. 1390. انتخاب مکان مناسب احداث سد زیرزمینی با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله­مراتبی به دو روش مکانی و غیرمکانی (مطالعه موردی: حوزه پیشکوه شهرستان نفت استان یزد)،  نشریه سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش‌ازدور و GIS در علوم منابع طبیعی)، 2(2): 27- 40.

خجسته، ف. 1397. ارائه الگوی برنامه­ریزی راهبردی مدیریت پایدار اکوسیستم­های مرتعی. رساله دکتری علوم مرتع، دانشگاه تهران، 162 صفحه.

خیراندیش، ح.، ی. اسماعیل­ پور، ع. ر. کمالی و ا. ذاکری. 1394. مکان­یابی مناطق مستعد جنگل­کاری مانگرو در رویشگاه سیریک استان هرمزگان. بوم‌شناسی آبزیان، 5(2): 112- 123.

دبیری، ر.، ه. عبقری، ح. نظرنژاد و ا. قربانی. 1395. نقش عملیات آبخیزداری در کنترل فرسایش و رسوب حوزه آبخیز سقزچی­چای استان اردبیل. یازدهمین همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران. 31 فروردین تا 2 اردیبهشت، یاسوج، انجمن آبخیزداری ایران، دانشگاه یاسوج. 8 صفحه.

 رسولی، ع.ا.، ک. قاسمی گلعذانی و ب. سبحانی. 1384. نقش بارش و ارتفاع در تعیین مناطق مساعد برای کشت گندم دیم با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی، موردمطالعه: استان اردبیل. جغرافیا و توسعه، 183- 200.

زرین­ کفش، م. 1387. ارزیابی تناسب، طبقه ­بندی و استعداد اراضی. نشر جهانگیر، 174 صفحه.

زندی باغچه مریم، م و پ. شکاری. 1398. تحلیل الگوی پراکنش خاک­ها در یک منطقه هموار با استفاده از الگوریتم درخت تصمیم­گیری.  تحقیقات آب‌وخاک ایران، 50(2): 436- 480.

سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور- معاونت نظام راهبردی. 1387. ضوابط و دستورالعمل­های فنی مرتع (دستورالعمل تبدیل دیم­زارهای کم­بازده و پرشیب به مراتع دست­کاشت). نشریه 418، 34 صفحه.

سیدی کلیبر، س.ا.، ف. دادجو، ا. حسن‌زاده و ح. ملازاده اصل. 1398. تخمین تاج پوشش، تولید و مکان­یابی مناطق مستعد کشت گیاه سماق در مراتـع خـاکریـز استان اردبیل. نشریه سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 10(1): 60- 71.

صادقی­روش، م. ح. و ح. خسروی. 1394. کاربرد فرآیند تحلیل شبکه ­ای در ارزیابی راهبردهای بیابان­زدایی. مهندسی اکوسیستم بیابان، 8(4): 11- 24.

صادقی­نیا، م.، م. تازه، ز. جعفری و ک. کیانی. 1395. تعیین رویشگاه بالقوه گاوزبان خارکدار (Anchusa strigose) با استفاده از تحلیل سلسـله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی در شهرستان دزفول. نشریه سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 7(4): 18- 30.

فتح­الله­زاده، س. و ر. مهدی­زاده. 1392. مروری بر روش­های تصمیم­ گیری چندمعیاره، دومین همایش ملی علوم مدیریت نوین استان گلستان، گرگان. 14 شهریورماه، گرگان، موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی حکیم جرجانی، 5 صفحه.

قدسی­پور، ح. 1381. فرآیند تحلیل سلسله ­مراتبی AHP. انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر، 222 صفحه.

قربانی، ا. 1393. تهیه نقشه کاربری اراضی و ارزیابی توان کاربری دیمزارهای حوزه آبخیز زیلبرچای برای تبدیل به کشت علوفه براساس عامل شیب با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی. فضای جغرافیایی، 48: 129- 149.

قریشی، س.ک.، ع. روحی مقدم، ا. فخیره و ا. قربانی. 1393. بررسی  مهمترین عوامل اکولوژیکی مؤثر در مکان­یابی پروژه اصلاحی بذرپاشی مراتع با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی AHP. کنفرانس بین‌المللی توسعه پایدار، راهکارها و چالش‌ها با محوریت کشاورزی، منابع طبیعی، محیط‌زیست و گردشگری، 6 تا 8 اسفندماه، تبریز، 10صفحه.

قلاسی مود، ش.، ه. معماریان و ر. مودی. 1394. تعیین شایستگی مرتع برای چرای گوسفند با استفاده از روش تصمیم­گیری چندمعیاره Fuzzy-AHP (مطالعه موردی: مرتع فورگ درمیان، خراسان جنوبی). مرتع­داری، 2(2): 45- 66.

محمدی، ب.، م. عظیمی و ع. سپهری. 1395. بررسی شایستگی مراتع شرق استان گلستان به­منظور طبیعت‌گردی (مطالعه موردی مناطق تیل­آباد و خوش­ییلاق در شهرستان آزادشهر، استان گلستان(. نشریه مرتع، 10(3): 315- 327.

مخدوم، م. 1382. شالوده آموزش سرزمین. انتشارات دانشگاه تهران، 289 صفحه.

مرشدی، ج. و ا. کوراوند. 1394. مکان­یابی زمین­های مناسب کاشت بادام‌کوهی با فنون GIS و روش AHP در حوزه آبخیز مورد غفار شهرستان ایذه. اکوبیولوژی تالاب، 7(26): 69- 86.

Bathaei A, Mardani A, Baležentis T, Awang SR, Streimikiene D, Fei GC, Zakuan N. 2019. Application of Fuzzy Analytical Network Process (ANP) and VIKOR for the Assessment of Green Agility Critical Success Factors in Dairy Companies. Symmetry, 11(2): 250.

Erdoğmuş Ş, Aras H, Koç E. 2006. Evaluation of alternative fuels for residential heating in Turkey using analytic network process (ANP) with group decision-making. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 10(3): 269-279.

García‐Melón M, Gómez‐Navarro T, Acuña‐Dutra S. 2010. An ANP approach to assess the sustainability of tourist strategies for the coastal national parks of Venezuela. Technological and Economic Development of Economy, 16(4): 672-689.

Ghorbani A, Moghaddam SM, Majd KH, Dadgar N. 2018. Spatial variation analysis of soil properties using spatial statistics: a case study in the region of Sabalan mountain, Iran. eco mont-Journal on Protected Mountain Areas Research, 10: 70-80.

Kreutzmann H. 2011. Pastoral practices on the move-recent transformations in mountain pastoralism on the Tibetan Plateau. Pastoralism and rangeland management on the Tibetan Plateau in the context of climate and global change Federal Ministry for Economic Cooperation and Development, Berlin, Germany: 200-224.

Lee H, Lee S, Park Y. 2009. Selection of technology acquisition mode using the analytic network process. Mathematical and Computer Modelling, 49(5-6): 1274-1282.

Mahdavi A, Faramarzi M, Karami O. 2013. ANP Application in evaluating ecological capability of range management (Case Study: Badreh Region, Ilam Province). Journal of Rangeland Science, 3(2): 95-107.

Maia R, Schumann AH. 2007. DSS application to the development of water management strategies in Ribeiras do Algarve River Basin. Water Resources Management, 21(5): 897-907.

Razali A, Ismail SNS, Awang S, Praveena SM, Abidin EZ. 2018. Land use change in highland area and its impact on river water quality: a review of case studies in Malaysia. Ecological Processes, 7(1): 19.

Saaty TL. 2005. Analytic hierarchy process. Encyclopedia of Biostatistics, New York: McGraw- Hill, doi: 10.1002/0470011815.b2a4a002.

Saaty TL. 2008. Decision making with the analytic hierarchy process. International journal of services sciences, 1(1): 83-98.

Sadeghi A, Larimian T. 2018. Sustainable electricity generation mix for Iran: A fuzzy analytic network process approach. Sustainable Energy Technologies and Assessments, 28: 30-42.

Wu C, Liu G, Huang C, Liu Q, Guan X. 2018. Ecological vulnerability assessment based on fuzzy analytical method and analytic hierarchy process in yellow river delta. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(5): 855.