عوامل تأثیرگذار بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر خطر زلزله در شهر جویم

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

مرضیه جوکاری ¹ , مرضیه موغلی ^{2 *} , محمدابراهیم عفیفی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه جغرافیا ، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران
2 - گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول)
3 - گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

تاریخ دریافت : 1403/11/23 تاریخ پذیرش : 1404/02/16 تاریخ انتشار : 1404/04/26

کلید واژه: آسیب پذیری, شهر جویم, زلزله ,

چکیده مقاله :

زلزله یکی از مخاطرات طبیعی است که به دلیل وقوع ناگهانی و شدت بالای تخریب، همواره جان و مال انسان‌ها را تهدید کرده است. در مناطق شهری، میزان آسیب‌پذیری به شدت تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله کیفیت ساخت‌وساز، تراکم جمعیت، وضعیت اقتصادی و آگاهی عمومی قرار دارد. شناخت این عوامل و تأثیر آن‌ها بر کاهش یا افزایش آسیب‌پذیری، گامی مهم در برنامه‌ریزی شهری و مدیریت بحران محسوب می‌شود. هدف از این پژوهش، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر زلزله است. این مطالعه تلاش می‌کند تا نقش متغیرهای اجتماعی، اقتصادی، و کالبدی را در تعیین میزان خسارات ناشی از زلزله بررسی کرده و راهکارهایی برای کاهش این آسیب‌ها ارائه دهد. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل آماری و مطالعات میدانی انجام شده است. ابتدا داده‌های مربوط به بافت‌های شهری، کیفیت ساخت‌وساز و شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی گردآوری شد. سپس، از ابزارهای آماری برای بررسی روابط بین متغیرها و میزان آسیب‌پذیری استفاده گردید. همچنین، تجزیه و تحلیل نتایج با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی آماری صورت گرفت تا میزان تأثیرگذاری هر عامل مشخص شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که عواملی مانند تراکم بالای جمعیت، کیفیت نامطلوب ساخت‌وساز، فرسودگی بافت‌های شهری و کمبود زیرساخت‌های ایمنی، نقش مهمی در افزایش آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر زلزله دارند. همچنین، آگاهی عمومی و میزان آمادگی شهروندان به‌عنوان عاملی مؤثر در کاهش اثرات مخرب زلزله شناخته شد. در نهایت، پیشنهاد شده است که مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، توسعه زیرساخت‌های ایمنی، آموزش عمومی و بهبود مدیریت بحران به عنوان راهکارهای اساسی برای کاهش آسیب‌پذیری در نظر گرفته شوند.

منابع و مأخذ:

1. لاله پور، منیژه، خیری زاده، منصور و ذاکری، مرتضی. (1401). ارزیابی آسیب‌پذیری محلات شهری در برابر بحران زلزله (نمونه موردی: محلات شهر ورزقان). مخاطرات محیط طبیعی، 11(31)، 1-24.
2. نصیری هنده خاله، اسماعیل. (1400). تحلیل آسیب‌پذیری اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری کلان‌شهر کرج در برابر بحران زلزله با استفاده از مدل ویکور (مطالعه موردی کرج کهن). فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 12(1)، 50-31.
3. جعفری، م، رضایی، ع. (2020). تحلیل و ارزیابی عوامل آسیب‌پذیری شهر در برابر زلزله: نمونه موردی منطقه ۴ تهران. پژوهش‌های جغرافیای شهری، 18
4. پورمحمودی، س.، حسینی، م. (2022). تحلیل و ارزیابی آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر شیراز. مجله مهندسی عمران،
5. حسینی، ف، کریمی، ح. (2023). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در شهر تهران: ارزیابی ساختارهای موجود. مجله مهندسی عمران دانشگاه صنعتی خاتم، 22
6. افزیر، م. (2021). آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله. سایت افزیر.
7. غلامی، ع. (2017). تحلیل و بررسی عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در نواحی شهری. پژوهش‌های شهری،
8. غلامی، ع. (2020). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله با استفاده از مدل‌های مختلف (مطالعه موردی: شهر همدان). پژوهش‌های شهری،
9. محمودی، ف. (2019). بررسی عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در نواحی شهری: مطالعه موردی شهر اصفهان. مجله جغرافیا و توسعه شهری.
10. بزی، خ، صادقی، ن، خواجه شاهکویی، ع، رضایی، ح . (2020). تحلیل و برآورد آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: شهر گرگان)، مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 7، شماره 25 - شماره پیاپی 25، آذر 1396، صفحه 73-88
11. جعفری، م.، رضایی، ع. (2020). تحلیل و ارزیابی عوامل آسیب‌پذیری شهر در برابر زلزله: نمونه موردی منطقه ۴ تهران. پژوهش‌های جغرافیای شهری،
12. پیری، م، احمدی، ج. (2021). ارزیابی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های روستایی ایران در برابر خطر زلزله. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 16
13. حسینی، م. (2019). تحلیل و ارزیابی آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر مشهد. مجله مهندسی عمران،
14. حسینی، ف، کریمی، ح. (2023). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در شهر تهران: ارزیابی ساختارهای موجود. مجله مهندسی عمران دانشگاه صنعتی خاتم
15. رحمانی، ع، پورمحمدی، م. (2021). تحلیل آسیب‌پذیری ساختارهای مسکونی در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر تبریز. مجله برنامه‌ریزی جغرافیایی.
16. رحمانی، ع. (2022). ارزیابی آسیب‌پذیری ساختارهای مسکونی در برابر زلزله در مناطق شهری: مطالعه موردی تبریز. مجله برنامه‌ریزی جغرافیایی.
17. موسوی، س.، & احمدی، ج. (2020). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر کرمانشاه. مجله مطالعات جغرافیایی.
18. سلیمانی، س.، & رضایی، م. (2021). تحلیل آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های شهری در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر تهران. مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری.
19. مرادی، س.، & شاه‌قلی، ع. (2020). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در نواحی شهری: مطالعه موردی شهر سنندج. مجله مطالعات شهری و منطقه‌ای

1. Kheirizadeh Arouq, M., Esmaeilpour, M., & Sarvar, H. (2020). Vulnerability assessment of cities to earthquake based on the catastrophe theory: a case study of Tabriz city, Iran. Environmental Earth Sciences, 79(14), 354. https://doi.org/10.1007/s12665-020-09103-2
2. Guo, X., & Kapucu, N. (2020). Assessing social vulnerability to earthquake disaster using rough analytic hierarchy process method: A case study of Hanzhong City, China. Safety science, 125, 104625.
3. Khan, F., & Haider, Z. (2017). Assessment of seismic vulnerability of urban housing in earthquake-prone regions. Natural Hazards, 87(3), 1517-1533. https://doi.org/10.1007/s11069-017-2902-0
4. Jabbar, M., & Mohamed, S. (2018). Seismic risk assessment of buildings in seismic zones: A case study of urban housing in Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, 30, 133-145. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2018.04.004
5. Chen, X., & Yang, Z. (2019). Vulnerability of residential buildings to earthquakes: A comparative analysis of different seismic zones. Earthquake Engineering & Structural Dynamics, 48(6), 517-535. https://doi.org/10.1002/eqe.3129
6. Pujades, L. G., & Garcia, J. A. (2020). Seismic vulnerability and risk assessment of buildings: A review of methods. Structural Safety, 80, 1-15. https://doi.org/10.1016/j.strusafe.2019.101866
7. Papadopoulos, V. (2021). Seismic risk reduction for residential buildings in urban areas: Methodologies and strategies. Journal of Seismology, 25(4), 1123-1139. https://doi.org/10.1007/s10950-021-09934-5
8. Zhang, L., & Liu, X. (2022). Modeling the seismic vulnerability of urban residential buildings based on building typologies. Earthquake Spectra, 38(2), 697-717. https://doi.org/10.1193/122920EQS327M

متن کامل:



  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 21، شماره 51 ، تابستان 1404، صص 80-65

 

عوامل تأثیرگذار بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر خطر زلزله در شهر جویم

 

مرضیه جوکاری- دانشجوی دکتری گروه جغرافیا ، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

مرضیه موغلی- گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران(نویسنده مسئول)

[e-mail]

محمد ابراهیم عفیفی- گروه جغرافیا، واحد لارستان، دانشگاه آزاد اسلامی، لارستان، ایران

دريافت: 23/11/1403         پذيرش: 16/2/1404        چاپ: 26/4/1404

چکیده

  زلزله یکی از مخاطرات طبیعی است که به دلیل وقوع ناگهانی و شدت بالای تخریب، همواره جان و مال انسان‌ها را تهدید کرده است. در مناطق شهری، میزان آسیب‌پذیری به شدت تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله کیفیت ساخت‌وساز، تراکم جمعیت، وضعیت اقتصادی و آگاهی عمومی قرار دارد. شناخت این عوامل و تأثیر آن‌ها بر کاهش یا افزایش آسیب‌پذیری، گامی مهم در برنامه‌ریزی شهری و مدیریت بحران محسوب می‌شود. هدف از این پژوهش، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر زلزله است. این مطالعه تلاش می‌کند تا نقش متغیرهای اجتماعی، اقتصادی، و کالبدی را در تعیین میزان خسارات ناشی از زلزله بررسی کرده و راهکارهایی برای کاهش این آسیب‌ها ارائه دهد. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل آماری و مطالعات میدانی انجام شده است. ابتدا داده‌های مربوط به بافت‌های شهری، کیفیت ساخت‌وساز و شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی گردآوری شد. سپس، از ابزارهای آماری برای بررسی روابط بین متغیرها و میزان آسیب‌پذیری استفاده گردید. همچنین، تجزیه و تحلیل نتایج با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی آماری صورت گرفت تا میزان تأثیرگذاری هر عامل مشخص شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که عواملی مانند تراکم بالای جمعیت، کیفیت نامطلوب ساخت‌وساز، فرسودگی بافت‌های شهری و کمبود زیرساخت‌های ایمنی، نقش مهمی در افزایش آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر زلزله دارند. همچنین، آگاهی عمومی و میزان آمادگی شهروندان به‌عنوان عاملی مؤثر در کاهش اثرات مخرب زلزله شناخته شد. در نهایت، پیشنهاد شده است که مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، توسعه زیرساخت‌های ایمنی، آموزش عمومی و بهبود مدیریت بحران به عنوان راهکارهای اساسی برای کاهش آسیب‌پذیری در نظر گرفته شوند.

 

واژگان کلیدی: آسیب پذیری، شهر جویم، زلزله 

 

 

 

 

مقدمه 

زلزله یکی از مهم‌ترین و ویرانگرترین پدیده‌های طبیعی است که در طول تاریخ خسارات گسترده‌ای به جوامع انسانی وارد کرده است. بسیاری از مناطق ایران به دلیل قرارگیری بر روی کمربند زلزله، همواره در معرض خطر این بلای طبیعی قرار دارند. شهر جویم نیز از جمله مناطقی است که به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط زمین‌شناسی، پتانسیل بالایی برای وقوع زلزله‌های مخرب دارد. با توجه به این مسئله، بررسی میزان آسیب‌پذیری مساکن در این شهر و شناسایی عوامل مؤثر بر آن امری ضروری به نظر می‌رسد. زلزله‌ها به‌عنوان یکی از مخرب‌ترین بلایای طبیعی، همواره تهدیدی جدی برای جوامع انسانی محسوب می‌شوند (غلامی، 1398).کشور ایران به دلیل قرارگیری در کمربند زلزله، با خطرات لرزه‌ای قابل‌توجهی مواجه است. شهر جویم نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های زمین‌شناسی، در معرض این تهدیدات قرار دارد. آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل قرار دارد که می‌توان آن‌ها را در چند دسته کلی تقسیم‌بندی کرد. کیفیت ساخت‌وساز و مصالح مورد استفاده یکی از مهم‌ترین این عوامل است، زیرا عدم رعایت اصول مهندسی و استانداردهای ایمنی می‌تواند منجر به تخریب سریع ساختمان‌ها در هنگام وقوع زلزله شود. علاوه بر این، ویژگی‌های زمین‌شناسی و نوع خاک منطقه نیز تأثیر قابل‌توجهی بر پایداری سازه‌ها دارد. مناطقی که دارای خاک نرم و سست هستند، بیشتر در معرض فروریزش و گسترش امواج زلزله قرار می‌گیرند که این امر می‌تواند شدت خسارات را افزایش دهد(غلامی، 1396).

آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله به مجموعه‌ای از عوامل بستگی دارد که می‌توان آن‌ها را به دو دسته کلی تقسیم کرد: عوامل کالبدی و عوامل اجتماعی-اقتصادی. عوامل کالبدی شامل کیفیت ساخت‌وساز، نوع مصالح به‌کاررفته، قدمت ساختمان‌ها، تراکم جمعیت و دسترسی به خدمات امدادی است. مطالعات نشان می‌دهد که در بسیاری از شهرهای ایران، به‌ویژه در مناطق حاشیه‌نشین و بافت‌های فرسوده، این عوامل منجر به افزایش آسیب‌پذیری در برابر زلزله می‌شوند(طاهری، 1396).عوامل اجتماعی-اقتصادی نیز نقش مهمی در تعیین میزان آسیب‌پذیری مساکن دارند. سطح آگاهی و آموزش ساکنان در مورد رفتارهای ایمنی در هنگام زلزله، وضعیت اقتصادی خانوارها و توانایی آن‌ها در بهبود و مقاوم‌سازی مساکن، از جمله این عوامل هستند. به‌عنوان مثال، در پژوهشی که در منطقه ۴ تهران انجام شده است، تأثیر این عوامل بر آسیب‌پذیری مساکن مورد تأیید قرار گرفته است(جعفری و همکاران، 1398). در شهر جویم، با توجه به ویژگی‌های خاص آن، بررسی این عوامل و تعیین میزان تأثیر هر یک، می‌تواند به شناسایی نقاط ضعف و ارائه راهکارهای مناسب برای کاهش آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله کمک کند. با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله تلاش شده است تا عوامل تأثیرگذار بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر خطر زلزله در شهر جویم مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. این پژوهش با هدف ارائه راهکارهای مناسب جهت کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌ها و ارتقای سطح ایمنی شهری انجام شده است

با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش به دنبال پاسخ به سؤالات زیر است:

کدام عوامل کالبدی و اجتماعی- اقتصادی بیشترین تأثیر را بر آسیب‌پذیری مساکن شهر جویم در برابر زلزله دارند؟

چه راهکارهایی می‌توان برای کاهش این آسیب‌پذیری‌ها ارائه داد؟

معرفي منطقه موردمطالعه 

شهر جویم با ۶۵۹۰ نفر جمعیت و با مساحتی ۲۹۰ هکتاری در قسمت شمالی شهرستان لار و در طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۴۴ دقیقه و عرض جغرافیائی ۲۸ درجه و ۱۵ دقیقه و در ارتفاع ۸۳۵ متری از سطح دریا واقع شده است که از جهت غرب محدود به باغات پراکنده نخل، منطقه ممنوعه و تپه‌های کم ارتفاع، از سمت شرق محدود به اراضی زراعی و باغات و از سمت جنوب منتهی با نخلستان سپس اراضی زراعی، از طریق دروازه ورودی جنوبی با شهر شرفویه و بنارویه و از سمت شرق و توسط دروازه شرقی با شهر لار و جهرم در ارتباط است. به‌طورکلی شهر از بافتی ارگانیک و فرسوده برخوردار بوده و شدت فرسودگی در قسمت‌های جنوبی شهر نیز بیشتر از شمال بوده و در این سمت شاهد ساخت‌وسازهای جدی‌تر می‌باشیم. به علت وجود ارتفاعات در سمت شمالی شهر و وجود آبراهه‌های فراوان، جهت دفع آب‌های سطحی شهر شمالی- جنوبی بوده و جهت باد غالب شهر نیز غربی- شرقی است. شهر در محدوده پهنه با خطر نسبتاً بالای زلزله قرار دارد و تاکنون شهر بارها و بارها در معرض زلزله‌های ویرانگر قرار گرفته است این شهر همانند دیگر نقاط شهرستان از اقلیمی گرم و خشک برخوردار بوده و تابستان‌های گرم و طاقت‌فرسا و مشکل بی‌آبی و کمبود بارش و متعاقباً باران‌های رگباری و سیل‌آسا از مشکلات عمده شهر به‌حساب می‌آید.(پور محمودی و همکاران، 1400)

 

شکل (1): موقعیت شهر جویم در نظام تقسیمات سیاسی استان فارس(منبع: نگارنده)

پیشینه تحقیق

  لاله پور و همکاران، (1401) ارزیابی آسیب‌پذیری محلات شهری در برابر بحران زلزله (نمونه موردی: محلات شهر ورزقان) نتایج به‌دست‌آمده نشان می دهد درصد قابل‌‌توجهی از شهر ورزقان در کلاس‌‌های آسیب‌پذیری زیاد و بسیار زیاد واقع‌شده است. حتی افزون بر 70 درصد محلاتی مانند بولبول چشمه‌‌سی در کلاس آسیب‌پذیری زیاد و بسیار زیاد جای گرفته‌‌اند. با توجه به پهنه‌‌بندی آسیب‌پذیری لرزه‌‌ای شهر و توزیع کلاس‌‌های آسیب‌‌پذیر در سطح محلات شهر می‌‌توان نتیجه گرفت که کل پهنه شهر ورزقان نسبت به رخداد زمین‌‌لرزه آسیب‌‌پذیر است. در محلاتی که کلاس‌‌های آسیب‌پذیری کم و خیلی کم، وسعت قابل‌توجهی از شهر را در برگرفته، کاربری‌‌های بایر، فضاهای باز، کشاورزی و فضاهای سبز درصد قابل‌‌توجهی از فضای محله را اشغال نموده‌‌اند؛ و درنتیجه از آسیب‌پذیری پایینی در برابر زلزله برخوردار می‌‌باشند.

نصیری هنده خاله، (1400). تحلیل آسیب‌پذیری اجتماعی بافتهای فرسوده شهری کلان‌شهر کرج در برابر بحران زلزله با استفاده از مدل ویکور (مطالعه موردی کرج کهن). نتایج به‌دست‌آمده نشان داد قلمستان و کلاک در دامنه آسیب‌پذیری اجتماعی خیلی کم و محله ترک آباد در دامنه آسیب‌پذیری متوسط و دامنه آسیب‌پذیری اجتماعی محله شیخ سعدی و کرج کهن خیلی زیاد است و محلات اصفهانی‌ها و قلمستان از نظر شاخص‌های آسیب‌پذیری اجتماعی کمتر در معرض خطر قرار دارند. متغیرهای ظرفیت‌های انسانی و اجتماعی 37 درصد میزان طیف آسیب‌پذیری اجتماعی را در محلات موردمطالعه پیش‌بینی می‌کند؛ بنابراین در تمام محلات مورد هدف شاخص‌های مذکور ارتباط مثبت و معنی‌دار با میزان و نقش پیش‌بینی کننده آسیب‌پذیری اجتماعی دارد..

Kheirizadeh Arouq et al., 2020 ارزیابی آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله بر اساس تئوری فاجعه: مطالعه موردی شهر تبریز، ایران، نتایج به‌دست‌آمده نشان داد بخش قابل‌توجهی از اراضی ساخته‌شده شهر (بیش از 35 درصد) در کلاس آسیب‌پذیری لرزه‌ای بالا قرار دارند. به دلیل تأثیر مجموعه‌ای از متغیرها مانند مجاورت با گسل بزرگ تبریز، شیب‌های تند، سازندهای ناپایدار زمین‌شناسی، حاشیه‌نشینی و تراکم جمعیت و نسبت مساحت بالا، آسیب‌پذیری در بخش‌هایی از شمال شهر بسیار زیاد است.

Guo & Kapucu, 2020 ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی در برابر فاجعه زلزله با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی خشن: مطالعه موردی شهر هانژونگ، چین، نتایج نشان‌دهنده توزیع فضایی آسیب‌پذیری اجتماعی در شهر هانژونگ بود. علاوه بر این، برخی از عوامل کلیدی مؤثر در آسیب‌پذیری اجتماعی محلی بر اساس نتایج تحلیل حساسیت و استحکام برای تسهیل تصمیم‌گیری آگاهانه در مورد پیشگیری از بلایای زلزله استخراج و موردبحث قرار گرفتند. از نظر روش‌شناسی، مدل ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی اطلاعات مرتبطی را برای محققان و متخصصان مدیریت اضطراری فراهم می‌کند. فرآیند اعتبار سنجی همچنین می‌تواند به مطالعات آینده در ارزیابی آسیب‌پذیری کمک کند.

روش پژوهش

این پژوهش با رویکردی کاربردی با هدف بررسی عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مساکن شهر جویم در برابر خطرات احتمالی زلزله انجام شده است؛ و با استفاده از روش پیمایشی و توصیفی- تحلیلی، بر چهار مؤلفه اصلی کالبدی- محیطی، اجتماعی، نهادی- مدیریتی و اقتصادی تمرکز دارد. در مجموع 113 شاخص از طریق بررسی گسترده ادبیات شامل مقالات، پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و وب‌سایت‌ها شناسایی شد. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که در نتیجه 366 نفر از ساکنان شهر جویم به‌صورت تصادفی انتخاب شدند. جمع‌آوری داده‌ها با استفاده از پرسشنامه طراحی شده با آیتم‌های مقیاس لیکرت، مفهوم آسیب‌پذیری مساکن را عملیاتی کرد. پرسشنامه برای اطمینان از پایایی، در مرحله پیش آزمون مورد آزمون روایی قرار گرفت. سپس داده‌های پرسشنامه وارد نرم‌افزار SPSS و برای سنجش پایایی از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد؛ پس از آن آزمون فریدمن و آزمون تی تک نمونه‌ای برای تعیین تأثیر شاخص‌های مختلف بر آسیب‌پذیری مساکن استفاده گردید. این چارچوب روش‌شناختی کاوش جامعی از عوامل مؤثر در آسیب‌پذیری مسکن در شهر جویم را امکان‌پذیر کرد و بینش‌های ارزشمندی را برای توسعه استراتژی‌هایی برای کاهش خطرات زلزله و افزایش تاب‌آوری شهر ارائه خواهد داد.

ابعاد و شاخص‌های تحقیق

شاخص‌ها به عنوان معیارهای اساسی برای ارزیابی اثربخشی برنامه‌ها، سیاست‌ها و مداخلات با هدف کاهش آسیب‌پذیری مساکن عمل می‌کنند. در این پژوهش، این شاخص‌ها در چارچوب یک مدل مفهومی و مبانی نظری برای آماده‌سازی شهر جویم در برابر زلزله، با تأکید بر آسیب‌پذیری در چهار بعد کالبدی – زیست‌محیطی، اجتماعی، نهادی – مدیریتی و اقتصادی انتخاب شده‌اند. این ابعاد برای ارزیابی و بهبود استراتژی‌های طراحی شده برای افزایش تاب‌آوری و کاهش تأثیر بلایای طبیعی، به‌ویژه زلزله، بر مساکن در شهر جویم، حیاتی هستند.

 روش گردآوری آمار و اطلاعات

در این پژوهش از روش کتابخانه‌ای- اسنادی با استفاده از جداول آماری سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 به همراه مصاحبه با مسئولان و ساکنان شهر استفاده شده است. برای تائید یافته‌ها با کارشناسان فنی مدیریت بحران و اساتید دانشگاه مشورت شد. علاوه بر این، یک روش تحقیق میدانی شامل جمع‌آوری اطلاعات به طور مستقیم از ساکنان شهر جویم انجام شد. برای جمع‌آوری داده‌ها از شرکت‌کنندگان از پرسشنامه محقق ساخته که برای این مطالعه خاص طراحی و اعتبار سنجی شده استفاده شد (جدول 1 و شكل 2)

 

 

 

 

جدول (1): تعريف عملیاتی شاخص‌های ارزیابی میزان آسیب‌پذیری

شاخص	تعریف عملیاتی
کاربری‌های ناسازگار (کالبدی)	وضعیت مناطق مسکونی در هر منطقه با تمرکز بر فراوانی ساختمان‌های فرسوده و کیفیت تأسیسات خطرناک مجاور ارزیابی می‌شود.
گسل (کالبدی)	نزدیکی سکونتگاه‌ها به خطوط گسل و تعداد گسل‌ها.
تراکم جمعیت (کالبدی)	تراکم جمعیت نشان‌دهنده فشار روی زمین در هنگام زلزله است.
دسترسی (کالبدی)	دسترسی به مراکز امدادی از جمله آتش‌نشانی، کلانتری، بیمارستان و غیره.
عمر بنا (كالبدی)	طول عمر ساختمان ارتباط مستقیمی با مقاومت آن در برابر زلزله دارد.
نوع سازه بنا (کالبدی)	ساختمان‌ها از نظر استحکام و مقاومت متفاوت هستند: اسکلت بتنی، اسکلت فلزی، اسکلت چوبی و بدون اسکلت
فضاهای باز (کالبدی)	مناسب بودن فضاهای بیرونی برای سرپناه و اسکان موقت پس از تخلیه ساختمان.
ساختار سنی جمعیت (اجتماعی)	بررسی ساختار سنی جمعیت برای شناسایی گروه‌های آسیب‌پذیر زیر شش سال و بالای 65 سال.
ساختار جنسی جمعیت (اجتماعی)	تحلیل‌ها نشان می‌دهد که زنان در طول بحران آسیب‌پذیرتر هستند.
سطح تحصیلات در منطقه (اجتماعی)	جمعیت آگاه‌تر در بحران آسیب کمتری متحمل می‌شوند.
میزان سرمایه اجتماعی (اجتماعی)	سرمایه اجتماعی در طول یک بحران توسط پیوندهای همسایگی و اعتماد متقابل تعیین می‌شود.
پوشش سلامتی (اقتصادی)	پوشش سلامت در این پژوهش به نسبت جمعیت بیمه‌شده منطقه اشاره دارد.
بستر نهادی-مدیریتی	آگاهی از نهادهای مدیریت بحران و گروه‌های داوطلب در محله.
عملکرد نهادی-مدیریتی	رضایت ساکنان از عملکرد نهادهای محلی در زمان بحران.
رابط نهادی - مدیریتی	رابطه بین ساکنین و نهادهای محلی مانند NGO ها، شوراها و شهرداری‌ها.
میزان خسارت (کالبدی)	خسارت احتمالی زلزله به خانوارها و اموال آن‌ها در تهران (مانند مغازه، مسکن، خودرو).
ظرفیت یا توانایی جبران خسارت (اقتصادی کالبدی)	ظرفیت جبران خسارت مالی از طریق پس‌انداز یا اعتبارات مالی بانک‌ها یا سایر مؤسسات.
توانایی برگشت به شرایط مناسب (اقتصادی)	توانایی خانوارها برای بازگشت به اشتغال و درآمد پایدار پس از زلزله.

 

 

 شکل (2): مدل مفهومی آسیب‌پذیری مساکن در برابر خطر زلزله شهر جویم (منبع: نگارنده) 

ابزار اولیه مورد استفاده در این پژوهش پرسشنامه است. برای افزایش روایی ابزار پس از طراحی پرسشنامه، مصاحبه با خبرگان انجام شد. این نظرات کارشناسان برای اعتبار سنجی ابزار اندازه‌گیری ادغام شدند. پایایی اجزای پرسشنامه با استفاده از ضریب پایایی مورد سنجش قرار گرفت. ضریب قابلیت اطمینان بیشتر از یک آستانه معین، قابلیت اطمینان قابل قبول را نشان می‌دهد (جدول 2). علاوه بر این، از روش‌های آماری خاصی برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شد. با توجه به اینکه نرمال بودن توزیع داده‌ها یک فرض کلیدی برای آزمون‌های پارامتریک مانند آزمون t است، برای ارزیابی این فرض از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف استفاده شد (جدول 2).

جدول (2): ضریب آلفای پرسشنامه به تفکیک ابعاد و نتایج آزمون نرمال بودن مشاهدات 

مؤلفه	تعداد سؤال	ضريب آلفا	سطح معناداری	آماره کلموگروف	نتیجه
آسیب‌پذیری کالبدی - محیطی	30	952/0	083/0	465/1	نرمال
آسیب‌پذیری اجتماعی	26	940/0	064/0	823/1	نرمال
آسیب‌پذیری نهادی - مدیریتی	37	934/0	092/0	337/1	نرمال
آسیب‌پذیری اقتصادی	20	908/0	075/0	460/1	نرمال

 

یافته‌ها و بحث

  نتایج آماره‌های استنباطی

نتایج آزمون T تک نمونه‌ای

آزمون t تک نمونه‌ای یک روش آماری است که برای ارزیابی اینکه آیا میانگین یک نمونه واحد به‌طور قابل‌توجهی با میانگین جامعه شناخته‌شده یا فرضی تفاوت دارد یا خیر استفاده می‌شود. برای انجام آزمون t تک نمونه‌ای، آماره t را با گرفتن تفاوت بین میانگین نمونه و میانگین جامعه فرضی، تقسیم آن بر خطای استاندارد میانگین نمونه و سپس مقایسه نتیجه با مقدار بحرانی محاسبه می‌کند. از توزیع t یا استفاده از مقدار p برای ارزیابی سطح معناداری. اگر آماره t محاسبه‌شده از مقدار بحرانی فراتر رود یا مقدار p کوچکی به دست آورد (معمولاً کمتر از 0.05)، نشان می‌دهد که از نظر آماری تفاوت معنی‌داری بین میانگین نمونه و میانگین جامعه فرضی وجود دارد و شواهدی را برای محققین فراهم می‌کند تا فرضیه صفر که تفاوتی وجود ندارد را رد کنند. در واقع برای آزمون فرض پیرامون میانگین یک جامعه از آزمون t تک نمونه یا One Sample -Tset استفاده می‌شود. μ میانگین جامعه و x عددی است که پژوهشگر فرض می‌کند. فرضیه آزمون به‌صورت زیر می‌باشند:

رابطه 1 H0: μ ≤ X

رابطه 2 H1: μ > X

در این صورت اگر مقدار sig از سطح خطا کوچک‌تر بود میانگین معنادار است. این آزمون دو دامنه است یعنی هم معناداری آماره آزمون زمانی که از حد وسط بزرگ‌تر است آزمون می‌شود و هم زمانی که از حد وسط کوچک‌تر باشد. لازم به ذکر است که فرض نرمال بودن نیز می‌بایست در خصوص متغیر بررسی شود. با توجه به اینکه تغییرات 5 متغیر رتبه‌ای در این پرسشنامه مورد سؤال قرار گرفته است، جهت بررسی فرض اثر مثبت کل تغییرات از میانگین حسابی این 5 متغیر، میانگین متغیر رتبه‌ای 3 فرض شده است که حد بالای نظر پاسخگویان را بیان می‌کند. در نهایت نیز نتیجه‌گیری از نظرسنجی ارائه می‌شود. جدول شماره 3 در مورد سطح معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری کالبدی - محیطی شهر جویم بر اساس آزمون T تک نمونه‌ای نشان می‌دهد شاخص‌های در اندازه‌گیری مقدار آماره t در سطح 95 درصد معنادار شده‌اند μ ≤ 3))؛ بنابراین با توجه به سطح اطمینان آزمون و مقدار معنی‌داری به‌دست‌آمده فرض صفر رد می‌شود که نشان می‌دهد با توجه به مقدار میانگین محاسبه شده 250/2 به دست آمده می‌توان نتيجــه گرفت که در سطح معنی‌داری (000/0 Sig=) و سطح اطمینان 95 درصد شاخص‌های آسیب‌پذیری کالبدی - محیطی شهر جویم در مقابله با زلزله در وضعیت مناسبی نسبت به تراز میانگین استاندارد قرار ندارد. تجزیه‌وتحلیل داده‌های پرسشنامه نشان داد که شهر جویم به لحاظ شاخص‌های آسیب‌پذیری کالبدی-محیطی در وضعیت مناسبی قرار ندارد. مهم‌ترین مسائلی که در ایجاد این ضعف نقش دارد، وجود بافت فرسوده و روستایی، دسترسی ضعیف به معابر اصلی و فرعی و دسترسی محدود به مراکز درمانی است. شاخص‌های آسیب‌پذیری کالبدی-محیطی را به عنوان چهارمین بعد مهم در آسیب‌پذیری رتبه‌بندی کرد.

جدول (3): سطح معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری کالبدی- محیطی شهر جویم بر اساس آزمون T تک نمونه‌ای

مؤلفه	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	آمارة t	درجه آزادی	سطح معناداری	میانگین اختلاف	فاصلة اطمینان 95 درصد
									حد کم	حد زیاد
کالبدی - محیطی	366	250/2	37770/0	03345/0	612/22	365	00/0	7564/0	6902/0	8226/0

 

پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه نتایج در جدول 4 نشان داده شده است. بر اساس جدول در سطح معنی‌داری (000/0 Sig=) و سطح اطمینان 95 درصد تفاوت میانگین محاسبه شده و میانگین فرضی در بین پاسخ‌دهندگان معنی‌دار است. ازآنجایی‌که میانگین محاسبه شده 2.356 کمتر از میانگین استاندارد 3 است، نتیجه می‌گیریم که شاخص‌های آسیب‌پذیری اجتماعی در شهر جویم در برابر زلزله بسیار کمتر از حد متوسط است. با تجزیه‌وتحلیل داده‌های به دست آمده از پرسشنامه مشخص شد که شاخص‌های آسیب‌پذیری اجتماعی شهر جویم درزمینهٔ آمادگی در برابر زلزله از متوسط تا زیاد متغیر است. عوامل اولیه مؤثر در این وضعیت، ترکیب جمعیتی مناسب و هماهنگی قوی و حمایت اجتماعی بین شهروندان است. بااین‌حال، فقدان نهادهای مردمی سازمان‌یافته و سازمان‌های غیردولتی رسمی در سطح منطقه‌ای این آسیب‌پذیری را به میزان قابل‌توجهی افزایش داده است.

جدول (4): سطح معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری اجتماعی شهر جویم بر اساس آزمون T تک نمونه‌ای

مؤلفه	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	آمارة t	درجه آزادی	سطح معناداری	میانگین اختلاف	فاصلة اطمینان 95 درصد
									حد کم	حد زیاد
اجتماعی	366	356/2	37770/0	03345/0	612/22	365	00/0	7564/0	6902/0	8226/0

 

نتایج معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری نهادی - مدیریتی در جدول5 ارائه‌شده است. طبق جدول5 ، در سطح معنی‌داری (000/0 Sig=) و سطح اطمینان 95 درصد نشان می‌دهد که تفاوت بین میانگین محاسبه شده و میانگین فرضی در بین پاسخ‌دهندگان معنی‌دار است. ازآنجایی‌که میانگین محاسبه شده 2.471 کمتر از میانگین استاندارد 3 است، نتیجه می‌گیریم که شاخص‌های آسیب‌پذیری نهادی- مدیریتی شهرستان جویم در مقابله با زلزله در وضعیت کمتر از حد متوسط قرار دارند.

جدول (5): سطح معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری نهادی - مدیریتی شهر جویم بر اساس آزمون T تک نمونه‌ای

مؤلفه	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	آمارة t	درجه آزادی	سطح معناداری	میانگین اختلاف	فاصلة اطمینان 95 درصد
									حد کم	حد زیاد
نهادی - مدیریتی	366	471/2	37770/0	03345/0	612/22	365	00/0	7564/0	6902/0	8226/0

طبق جدول 6، در سطح معنی‌داری (000/0 Sig=) و سطح اطمینان 95 درصد، تفاوت بین میانگین محاسبه شده و میانگین فرضی در بین پاسخ‌دهندگان معنادار است. ازآنجایی‌که مقدار میانگین محاسبه شده 2.270 و بسیار کمتر از میانگین استاندارد 3 است، نتیجه می‌گیریم که شاخص‌های آسیب‌پذیری اقتصادی شهر جویم برای مقابله با زلزله در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. اصلی‌ترین عامل مؤثر در این سطح بالای آسیب‌پذیری به ابن دلیل است که مشاغل غالب ساکنان شهر در کشاورزی و دامداری به همراه برخی مشاغل خدماتی از تاب‌آوری کمتری برخوردار بوده و بر وضعیت این شاخص تأثیر می‌گذارد. علاوه بر این، نبود بیمه‌نامه‌های مناسب در برابر حوادث و مسائل بهداشتی در بین شهروندان به میزان قابل‌توجهی به سطح بالای آسیب‌پذیری اقتصادی کمک کرده است.

جدول (6): سطح معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری اقتصادی شهر جویم بر اساس آزمون T تک نمونه‌ای

مؤلفه	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	آمارة t	درجه آزادی	سطح معناداری	میانگین اختلاف	فاصلة اطمینان 95 درصد
									حد کم	حد زیاد
اقتصادی	366	270/2	37770/0	03345/0	612/22	365	00/0	7564/0	6902/0	8226/0

پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌های به دست آمده از پرسشنامه که برای هر سؤال بر اساس تعاریف عملیاتی شاخص‌ها به طور مساوی امتیازدهی و وزن شده است، نتایج در جدول 7  نشان داده شده است. طبق این جدول، با سطح معنی‌داری (000/0 Sig=) و سطح اطمینان 95 درصد، تفاوت بین میانگین محاسبه شده و میانگین فرضی در بین پاسخ‌دهندگان معنی‌دار است. میانگین محاسبه شده 2.336 کمتر از میانگین استاندارد 3 است که نشان می‌دهد در مجموع چهار بعد شاخص‌های آسیب‌پذیری شهر جویم در مقابله با زلزله در وضعیت بسیار ضعیف و تقریباً بحرانی قرار دارند. این نشان می‌دهد که نتایج باید برای اجرای تمهیدات و هماهنگی‌های لازم برای کاهش قابل‌توجه آسیب‌پذیری منطقه در برابر بحران‌های زلزله مورد استفاده قرار گیرد.

جدول (7):سطح معناداری شاخص‌های آسیب‌پذیری شهر جویم بر اساس آزمون T تک نمونه‌ای

مؤلفه	تعداد	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین خطای استاندارد	آمارة t	درجه آزادی	سطح معناداری	میانگین اختلاف	فاصلة اطمینان 95 درصد
									حد کم	حد زیاد
کل	366	336/2	37770/0	03345/0	612/22	365	00/0	7564/0	6902/0	8226/0

جدول شماره 8 رتبه‌بندی شاخص‌ها با استفاده از آزمون فریدمن را نشان می‌دهد. از این آزمون برای اولویت‌بندی ابعاد تاب‌آوری در شهر استفاده شد. این آزمون مؤلفه‌ها را بر اساس بزرگی میانگین رتبه رتبه‌بندی می‌کند، جایی که میانگین رتبه بزرگ‌تر نشان‌دهنده اهمیت بیشتر است. طبق جدول 8، سطح معنی‌داری کمتر از 0.05 است که نشان می‌دهد تفاوت بین ابعاد معنادار است. شاخص‌های آسیب‌پذیری نهادی-مدیریتی با میانگین رتبه 2.471 بالاترین اولویت را دارند. این نشان می‌دهد که رسیدگی به آسیب‌پذیری‌های مدیریتی نهادی برای آمادگی شهر جویم در برابر زلزله بسیار مهم است. شاخص‌های آسیب‌پذیری اجتماعی در اولویت دوم و پس از آن شاخص‌های آسیب‌پذیری اقتصادی در رتبه سوم قرار دارند و شاخص‌های آسیب‌پذیری کالبدی -محیطی در رتبه دوم قرار دارند. با تمرکز بر بهبود ابعاد نهادی و اجتماعی، شهر می‌تواند به طور مؤثر به مسائل آسیب‌پذیری گسترده‌تر رسیدگی کند و آمادگی کلی خود را در برابر زلزله افزایش دهد.

جدول (8): رتبه‌بندی مؤلفه‌ها با استفاده از آزمون فریدمن

شاخص	میانگین رتبه	اولویت‌بندی	sig
آسیب‌پذیری نهادی - مدیریتی	2.471	اول	0.000
آسیب‌پذیری اجتماعی	2.354	دوم	0.000
آسیب‌پذیری اقتصادی	2.270	سوم	0.000
آسیب‌پذیری کالبدی - محیطی	2.250	چهارم	0.000

 

نتایج این قسمت نشان می‌دهد که شهر جویم در برابر زلزله بسیار آسیب‌پذیر است و چنین رویدادی احتمالاً فاجعه بزرگی را به همراه خواهد داشت. این قسمت چندین موضوع مهم را که در ایجاد این آسیب‌پذیری نقش دارند، برجسته می‌کند:

 آسیب‌پذیری کالبدی: زیرساخت‌های فیزیکی شهر به طور مشخص ضعیف است. مسائل شامل مناسب نبودن بافت شهر، شرایط نامناسب جاده در شریان‌های شهری، خدمات اضطراری ناکافی شهری، امکانات امدادی ناکافی در سطح شهر، بافت‌های فرسوده شهری و زیرساخت‌های قدیمی است. این عوامل مجموعاً جویم را در معرض خطرات شدیدی در طول زلزله قرار می‌دهند.

 آسیب‌پذیری اقتصادی: از نظر اقتصادی، شهر جویم به دلیل عدم توانایی مالی ساکنان، نبود مکانیسم‌های مناسب برای بازسازی شهری و رواج مشاغل ناپایدار و موقت در معرض خطر هستند. اگر این آسیب‌پذیری‌های اقتصادی برطرف نشود، این شهر ممکن است با پیامدهای اقتصادی حتی سخت‌تر پس از فاجعه مواجه شود.

آسیب‌پذیری اجتماعی: بافت اجتماعی جویم نیز در وضعیت متزلزلی قرار دارد. این تحقیق نشان می‌دهد که نیاز به اقدامات آموزشی جامع‌تری برای افزایش همبستگی اجتماعی در سطح شهر وجود دارد. آموزش بهبود یافته برای آمادگی در برابر بلایا در تمام اقشار شهری برای کاهش این آسیب‌پذیری ضروری است.

آسیب‌پذیری نهادی-مدیریتی: سازمان‌های دولتی و ارائه‌دهندگان خدمات شهری آسیب‌پذیری‌های مدیریتی قابل‌توجهی را در رسیدگی به چنین حوادثی نشان می‌دهند. عدم توجه به بخش‌های غیردولتی و سازمان‌های غیردولتی رسمی و همچنین شناخت ضعیف و ارتباط ضعیف با آن‌ها، تاب‌آوری نهادی را در جویم کاهش داده است. این امر مستلزم برنامه‌ریزی استراتژیک و تلاش جدی مقامات مدیریت بحران و ارائه‌دهندگان خدمات شهری است.

برای افزایش تاب‌آوری شهر جویم در برابر بلایای طبیعی، اتخاذ استراتژی‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت ضروری است. سازمان‌های دولتی و ارائه‌دهندگان خدمات شهری، به‌ویژه شهرداری، باید آسیب‌های جزئی را در حوزه‌های مسئولیت خود شناسایی و رسیدگی کنند. افزایش هم‌افزایی، تعامل و مشارکت مردم و سازمان‌های غیردولتی برای ترمیم این آسیب‌پذیری‌ها و احیای تاب‌آوری شهر جویم بسیار مهم است.

 

نتیجه‌گیری

  مطالعه حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر بحران زلزله انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که مجموعه‌ای از عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی بر میزان آسیب‌پذیری تأثیرگذارند. از جمله مهم‌ترین این عوامل می‌توان به تراکم بالای جمعیت، کیفیت پایین ساخت‌وساز، فرسودگی بافت‌های شهری، عدم رعایت اصول مقاوم‌سازی، کمبود زیرساخت‌های شهری، ناآگاهی ساکنان نسبت به اقدامات پیشگیرانه و نبود برنامه‌های مدیریت بحران کارآمد اشاره کرد. بررسی‌های آماری نشان داد که مناطق دارای بافت فرسوده، به دلیل ضعف در طراحی و ساخت، بیشترین میزان تخریب را تجربه خواهند کرد. علاوه بر این، وضعیت اقتصادی ساکنان نیز نقش مهمی در میزان آسیب‌پذیری ایفا می‌کند؛ به طوری که جوامعی با سطح درآمد پایین‌تر، توانایی لازم برای مقاوم‌سازی واحدهای مسکونی و تجهیز آن‌ها به امکانات ایمنی را ندارند. همچنین، ضعف در برنامه‌ریزی شهری و عدم تخصیص منابع کافی برای کاهش مخاطرات طبیعی، از دیگر چالش‌های جدی در این حوزه محسوب می‌شود. به طور کلی، نتایج این تحقیق نشان‌دهنده‌ی ضرورت اقدامات پیشگیرانه و اصلاحات ساختاری در جهت کاهش اثرات مخرب زلزله است. عدم برنامه‌ریزی مناسب در این زمینه می‌تواند منجر به خسارات جانی و مالی جبران‌ناپذیر شود. بنابراین، اتخاذ تدابیری جهت بهبود آمادگی و کاهش آسیب‌پذیری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

با توجه به یافته‌های تحقیق، اقدامات زیر برای کاهش آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر زلزله پیشنهاد می‌شود:

1.بهبود کیفیت ساخت‌وساز و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها

   - تدوین و اجرای سخت‌گیرانه مقررات ساخت‌وساز مقاوم در برابر زلزله  

   - نوسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌های قدیمی و فرسوده  

   - ارائه تسهیلات مالی و وام‌های کم‌بهره برای مقاوم‌سازی منازل مسکونی  

2. توسعه زیرساخت‌های شهری و مدیریت بحران

   - ایجاد و تقویت پایگاه‌های مدیریت بحران در مناطق پرخطر  

   - توسعه و تجهیز مسیرهای امدادرسانی و خروج اضطراری  

   - تأمین امکانات اضطراری مانند پناهگاه‌های موقت و تجهیزات امدادی  

3. آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی 

   - برگزاری دوره‌های آموزشی برای ساکنان مناطق پرخطر درباره‌ی اقدامات ایمنی  

   - گنجاندن مباحث مرتبط با مدیریت بحران و ایمنی در برنامه‌های آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها  

   - افزایش اطلاع‌رسانی عمومی از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی درباره‌ی نحوه مقابله با زلزله  

4. برنامه‌ریزی شهری و نظارت دقیق‌تر بر توسعه مناطق مسکونی 

   - جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز در مناطق پرخطر  

   - تعیین استانداردهای جدید برای طراحی شهری ایمن  

   - گسترش فضای سبز و فضاهای باز برای کاهش میزان خطرات ناشی از زلزله  

5. افزایش نقش دولت و نهادهای مرتبط در مدیریت بحران 

   - بهبود سیاست‌گذاری‌های ملی در زمینه‌ی کاهش مخاطرات زلزله  

   - همکاری بین دستگاه‌های اجرایی برای اجرای برنامه‌های کاهش خطرات  

   - افزایش بودجه و اعتبارات لازم برای مقاوم‌سازی و بهبود زیرساخت‌های شهری  

این راهکارها می‌توانند به کاهش آسیب‌پذیری مناطق مسکونی در برابر زلزله کمک کرده و زمینه‌ساز افزایش تاب‌آوری جوامع در برابر این بحران طبیعی شوند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع 

1.       لاله پور، منیژه، خیری زاده، منصور و ذاکری، مرتضی. (1401). ارزیابی آسیب‌پذیری محلات شهری در برابر بحران زلزله (نمونه موردی: محلات شهر ورزقان). مخاطرات محیط طبیعی، 11(31)، 1-24.

2.       نصیری هنده خاله، اسماعیل. (1400). تحلیل آسیب‌پذیری اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری کلان‌شهر کرج در برابر بحران زلزله با استفاده از مدل ویکور (مطالعه موردی کرج کهن). فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 12(1)، 50-31.

3.       جعفری، م، رضایی، ع. (2020). تحلیل و ارزیابی عوامل آسیب‌پذیری شهر در برابر زلزله: نمونه موردی منطقه ۴ تهران. پژوهش‌های جغرافیای شهری، 18

4.       پورمحمودی، س.، حسینی، م. (2022). تحلیل و ارزیابی آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر شیراز. مجله مهندسی عمران،  

5.       حسینی، ف، کریمی، ح. (2023). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در شهر تهران: ارزیابی ساختارهای موجود. مجله مهندسی عمران دانشگاه صنعتی خاتم، 22

6.       افزیر، م. (2021). آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله. سایت افزیر.

7.       غلامی، ع. (2017). تحلیل و بررسی عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در نواحی شهری. پژوهش‌های شهری، 

8.       غلامی، ع. (2020). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله با استفاده از مدل‌های مختلف (مطالعه موردی: شهر همدان). پژوهش‌های شهری، 

9.       محمودی، ف. (2019). بررسی عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در نواحی شهری: مطالعه موردی شهر اصفهان. مجله جغرافیا و توسعه شهری.

10.       بزی، خ، صادقی، ن، خواجه شاهکویی، ع، رضایی، ح . (2020). تحلیل و برآورد آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: شهر گرگان)، مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 7، شماره 25 - شماره پیاپی 25، آذر 1396، صفحه 73-88

11.       جعفری، م.، رضایی، ع. (2020). تحلیل و ارزیابی عوامل آسیب‌پذیری شهر در برابر زلزله: نمونه موردی منطقه ۴ تهران. پژوهش‌های جغرافیای شهری، 

12.       پیری، م، احمدی، ج. (2021). ارزیابی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های روستایی ایران در برابر خطر زلزله. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 16

13.       حسینی، م. (2019). تحلیل و ارزیابی آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر مشهد. مجله مهندسی عمران، 

14.       حسینی، ف، کریمی، ح. (2023). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در شهر تهران: ارزیابی ساختارهای موجود. مجله مهندسی عمران دانشگاه صنعتی خاتم 

15.       رحمانی، ع، پورمحمدی، م. (2021). تحلیل آسیب‌پذیری ساختارهای مسکونی در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر تبریز. مجله برنامه‌ریزی جغرافیایی. 

16.       رحمانی، ع. (2022). ارزیابی آسیب‌پذیری ساختارهای مسکونی در برابر زلزله در مناطق شهری: مطالعه موردی تبریز. مجله برنامه‌ریزی جغرافیایی.

17.       موسوی، س.، & احمدی، ج. (2020). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر کرمانشاه. مجله مطالعات جغرافیایی. 

18.       سلیمانی، س.، & رضایی، م. (2021). تحلیل آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های شهری در برابر زلزله: مطالعه موردی شهر تهران. مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. 

19.       مرادی، س.، & شاه‌قلی، ع. (2020). تحلیل آسیب‌پذیری مساکن در برابر زلزله در نواحی شهری: مطالعه موردی شهر سنندج. مجله مطالعات شهری و منطقه‌ای

 

1.       Kheirizadeh Arouq, M., Esmaeilpour, M., & Sarvar, H. (2020). Vulnerability assessment of cities to earthquake based on the catastrophe theory: a case study of Tabriz city, Iran. Environmental Earth Sciences, 79(14), 354. https://doi.org/10.1007/s12665-020-09103-2

2.       Guo, X., & Kapucu, N. (2020). Assessing social vulnerability to earthquake disaster using rough analytic hierarchy process method: A case study of Hanzhong City, China. Safety science, 125, 104625.

3.       Khan, F., & Haider, Z. (2017). Assessment of seismic vulnerability of urban housing in earthquake-prone regions. Natural Hazards, 87(3), 1517-1533. https://doi.org/10.1007/s11069-017-2902-0

4.       Jabbar, M., & Mohamed, S. (2018). Seismic risk assessment of buildings in seismic zones: A case study of urban housing in Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, 30, 133-145. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2018.04.004

5.       Chen, X., & Yang, Z. (2019). Vulnerability of residential buildings to earthquakes: A comparative analysis of different seismic zones. Earthquake Engineering & Structural Dynamics, 48(6), 517-535. https://doi.org/10.1002/eqe.3129

6.       Pujades, L. G., & Garcia, J. A. (2020). Seismic vulnerability and risk assessment of buildings: A review of methods. Structural Safety, 80, 1-15. https://doi.org/10.1016/j.strusafe.2019.101866

7.       Papadopoulos, V. (2021). Seismic risk reduction for residential buildings in urban areas: Methodologies and strategies. Journal of Seismology, 25(4), 1123-1139. https://doi.org/10.1007/s10950-021-09934-5

8.       Zhang, L., & Liu, X. (2022). Modeling the seismic vulnerability of urban residential buildings based on building typologies. Earthquake Spectra, 38(2), 697-717. https://doi.org/10.1193/122920EQS327M