• صفحه اصلی
  • تبیین پراکسیس سرمایه اجتماعی در بازساخت جغرافیایی سکونتگاه های غیر رسمی مطالعه موردی محله ملاباغی شهر خوی

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : geographic-1122043 بازدید : 207 صفحه: 161 - 175

نوع مقاله: پژوهشی

تبیین پراکسیس سرمایه اجتماعی در بازساخت جغرافیایی سکونتگاه های غیر رسمی مطالعه موردی محله ملاباغی شهر خوی

محورهای موضوعی : مقالات تحلیلی جغرافیایی و محيطي

حسن رضایی 1 , میر سعید موسوی 2 , اکبر عبدالله زاده طرف 3 , رسول درسخوان 4

1 - دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 - دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران(نویسنده مسئول)
3 - دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
4 - دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/20 تاریخ پذیرش : 1403/02/15 تاریخ انتشار : 1403/03/18

کلید واژه:

چکیده مقاله :

در نزد هانا آرنت، پراکسیس نوعی کنش عمومی است که در آن مردم، عرصه‌‌ی زندگی خود را خلق و از نو می‌سازند و مناسبات انسان ها در فضا در کنش و واکنشی متاملانه و در بستر امر زمانی – مکانی رخ می دهد به عبارت دیگر حضور انسان در فضا نه به صورت اتفاقی بلکه متناظر بر وضعیت هایی است که در پروسه تولید اجتماعی فضا رخ می دهد. بازساخت جغرافیایی توسط شبکه سرمایه اجتماعی در بین گروه ها و اجتماعات محلی رخ می دهد و از رهگذر انباشت سرمایه – بازساخت، فضا هر لحظه بازتولید می شود. تحقیق حاضر به تحقیق حاضر به روش توصیفی تحلیلی پیش می رود و با استفاده از آزمون های آماری ربط و پیوست متغیر سرمایه اجتماعی به بازساخت جغرافیایی سکونتگاه های غیر رسمی مورد سنجش قرار می دهد. با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 150 نفر در نظر گرفته شده است روش نمونه گیری تصادفی ساده و ابزار جمع آوری داده هم پرسشنامه بوده است که در قالب طیف لیکرت پنج سطحی (از خیلی کم تا خیلی زیاد) اندازه گیری شده اند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که پراکسیس سرمایه اجتماعی در بازساخت سکونتگاه غیر رسمی ملاباغی شهر خوی تاثیر معنی داری دارد.

چکیده انگلیسی:

منابع و مأخذ:


Andrea Z. Villalobos. (2014), “New Urbanism and Diverse Communities: an Analysis of Kyle, Texas”, Presented to the Honors Committee of Texas State University-San Marcos in Partial Fulfillment of the Requirements, for Graduation in the Honors College.
Besser T.( 2009), Changes in small town social capital and civic engagement, Rural studies, No.25, p: 185-193
Cuthbert R, Alexander. (2006), “The Form Of Cities”, Blackwell publishingv, Australasia.
Dutta‚ V. (2012)‚ War on the Dream‚ How Land use Dynamics and Peri-urban Growth Characteristics of
a Sprawling City Devour the Master Plan and Urban Suitability‚ A Fuzzy Multi-criteria Decision Making Approach‚ proceeded In 13th Global Development conference“Urbanisation and Development: Delving Deeper into the Nexus”‚Budapest‚hungary.
Ewing, R., Meakins, G., Hamidi, S., & Nelson, A. C. (2014). Relationship between urban sprawl and physical activity, obesity, and morbidity–update and refinement.Health & place, 26, 118-126
Field J., (2009), Social Capital, translated by, Ghaffari, G., and Ramezani, H., Published by Kavir. [in Persian]
Garrido-Cumbrera, M., Ruiz, D. G., Braçe, O., & Lara, E. L. (2018). Exploring the association between urban sprawl and mental health. Journal of Transport & Health. 10: 381-390.
Kohler, M., Tannier, C., Blond, N., Aguejdad, R., & Clappier, A. (2017). Impacts of several urban-sprawl countermeasures on building (space heating) energy demands and urban heat island intensities. A case study. Urban Climate, 19, 92-121
Guo, C., Buchmann, C. M., & Schwarz, N. (2017). Linking urban sprawl and income segregation–Findings from a stylized agent-based model. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science,2399808317719072
Hennig, E. I., Schwick, C., Soukup, T., Orlitová, E., Kienast, F., & Jaeger, J. A. (2015). Multi-scale analysis of urban sprawl in Europe: Towards a European desprawling strategy. Land Use Policy, 49, 483-
Harper R., Kelly M.(2003), Measuring social capital in the united kingdom, available at: statistics,gov.uk/social capital
Mabudi M. T., Hakimi h., (2016), analysis on the spatial growth of informal settlements in Iran the case of study Khoy, journal of Geography and city space development , No. 4, pp: 67-84.[in Persian]
Mohan J., Twigg L.,Barnard S., Jones K.(2005), Social capital, geography and health: a small- area analysis for England, Social science and Medicine,No.60, pp: 1267-1283
Morote, Á. F., & Hernández, M. (2016). Urban sprawl and its effects on water demand: A case study of Alicante, Spain. Land Use Policy, 50, 352-362.
Navamuel, E. L., Morollón, F. R., & Cuartas, B. M. (2018). Energy consumption and urban sprawl: Evidence for the Spanish case. Journal of Cleaner Production, 172, 3479-3486.
Rogers, Richard.(2000) Toward an Urban renaissance, edition 1, London, published by Taylor & Francis.
Suzuki E., Takao S. Subramanian SV., Kumatsu H., Doi H., Kawachi I. (2010), Does low work place social capital have detrimental effect on worker’s health? Social science and Medicine, No.70, pp: 1367- 1372
Talen, E. (2010), “Social Goals of New Urbanism”, Housing Policy Debate, Volume 13, Issue 1, 165-187
Tallon, Andrew.(2010) Urban Regeneration in the UK, edition1, London, published by Routledge.
Wickremasinghe, H. T., & Kaluthanthri, P. C. (2021). Spatial distribution of crimes in urban areas: An insight from Sri Lanka.‏ GEOGRAFIA OnlineTM Malaysian Journal of Society and Space, 17 (4), 207-220. e-ISSN 2682-7727. Retrieved from https://doi.org/10.17576/geo-2021-1704-15
متن کامل:


img0  مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 46، بهار 1403، صص 175-161

 

تبیین پراکسیس سرمایه اجتماعی در بازساخت جغرافیایی سکونتگاه های غیر رسمی

مطالعه موردی محله ملاباغی شهر خوی

سید حسن سید رضایی

دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

میر سعید موسوی

دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران(نویسنده مسئول)

mirsaiid@gmail.com        

اکبر عبدالله زاده طرف

دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

رسول درسخوان

دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

دريافت: 20/1/1403                          پذيرش: 15/2/1403

چکیده

در نزد هانا آرنت، پراکسیس نوعی کنش عمومی است که در آن مردم، عرصه‌‌ی زندگی خود را خلق و از نو می‌سازند و مناسبات انسان ها در فضا در کنش و واکنشی متاملانه و در بستر امر زمانی – مکانی رخ می دهد به عبارت دیگر حضور انسان در فضا نه به صورت اتفاقی بلکه متناظر بر وضعیت هایی است که در پروسه تولید اجتماعی فضا رخ می دهد. بازساخت جغرافیایی توسط شبکه سرمایه اجتماعی در بین گروه ها و اجتماعات محلی رخ می دهد و از رهگذر انباشت سرمایه – بازساخت، فضا هر لحظه بازتولید می شود. تحقیق حاضر به تحقیق حاضر به روش توصیفی تحلیلی پیش می رود و با استفاده از آزمون های آماری ربط و پیوست متغیر سرمایه اجتماعی به بازساخت جغرافیایی سکونتگاه های غیر رسمی مورد سنجش قرار می دهد. با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 150 نفر در نظر گرفته شده است روش نمونه گیری تصادفی ساده و ابزار جمع آوری داده هم پرسشنامه بوده است که در قالب طیف لیکرت پنج سطحی (از خیلی کم تا خیلی زیاد) اندازه گیری شده اند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که پراکسیس سرمایه اجتماعی در بازساخت سکونتگاه  غیر رسمی ملاباغی شهر خوی تاثیر معنی داری دارد.  

کلید واژه: پراکسیس، سرمایه اجتماعی، بازساخت جغرافیایی، سکونتگاه های غیر رسمی

مقدمه

بازساخت جغرافیای توسعه به معنی هستی شناسی نوینی از توسعه است که در جریان های جغرافیای منطقه ایِ مورد مطالعه هر لحظه بازتولید می شود به عبارت دیگر نوعی مکانیسم خود تنظیم گری که دارای میدان روابط اعوجاجی و پیچیده ای است که در کنش متقابل با سایر میدان های تبعی و فرعی و واکنش های پایدار با آن ها قرار می گیرد و توسط تنوع پیچیده ای از ساختارهای فضایی و غیر فضایی در شهر پدید می آید. پدیده شهرِ صنعتی و پساصنعتی، منظرِ فراپیچیدگی هایی است که در سیر مداوم انقطاع- پیوستگیِ دیالکتیکی، زمینه و بستر وضعیت های نو- پدیدی را فراهم می آورند که این وضعیت ها هم از منظر علل و عوامل اولیه و هم از منظر غایات و اهداف، دارای سایه روشن های اونتولوژیک و معرفت شناسی های تو- در – تو و گاها غیر قابل شناخت هستند. از اینرو پدیده بازساخت جغرافیایی نمی تواند به صورت خطی و تک بعدی نگریسته شود(Wickremasinghe, 2021: 208). در تمام دنیا، کشورها به­طور فزاینده­ای در حال شهری شدن هستند (Dutta, 2012: 2) و پیرو پیش­بینی سازمان ملل تا سال 2050 میلادی حدود 80 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهند کرد (Jha et al, 2012: 3) بنابراین گسترش شهری یکی از چالش­های عمده در مسیر کاربری پایدار زمین است (Hennig et al, 2015: 483). این پدیده مشکلات عمده اقتصادی، اقلیمی و آلودگی­های زیست محیطی از قبیل جداسازی درآمد و افزایش نابرابری (Guo et al, 2017: 1)، افزایش تقاضا و مصرف انرژی و آب (Navamuel et al, 2018: 3471; Morote & Hernandez, 2016: 351)، افزایش دمای هوا و توسعه جزیره حرارتی شهری (Kohler et al, 2017: 93)، افزایش ناراحتی­ها و بیماری­های جسمانی و روحی (Ewing et al, 2014: 118; Garrido-Cumbrera et al, 2018: 381) و بسیاری از مشکلات و تهدیدهای دیگر را به ارمغان آورده است به طوری که در سال­های اخیر به دلیل افزایش آگاهی از این تهدیدها، نیاز فوری به نظارت بر گسترش شهرها و اجرای سیاست­های کارآمد از طرف مدیران و برنامه­ریزان شهری در دستور کار قرار گرفته است . وضعیت بافت های شهری معلول روابط انفجار جمعیت در جهان است که خود متاثر از پیامدهای مدرنیته و کشف بهداشت در طول قرن هجدهم است. رشد جمعیت یکی از عواملی بود که زمینه‌های تبدیل اقتصاد کشاورزی کشورهای توسعه یافته را به اقتصاد صنعتی توسط نیروهایی سیاسی و اقتصادی موجود در طول قرن هجدهم و نوزدهم به‌وجود آورد (Tallon, 2010: 8; Hall 2006; Atkinson and Moon 1994a). فرم شهرها متاثر از این استحاله اقتصادی شد که در واقع اثرات نا‌همسانی را بر پیکره‌ی مناطق شهری مختلف وارد کرد  (Tallon, 2010: 21). در طول تاریخ حیات شهری ارتباط دیالکتیکی بین زوال و احیای بافت‌ها و سکونت‌گاه‌های بشر وجود داشت، سکونت‌گاه‌هایی که همواره دستخوش «تغییر» بودند، تغییری که لازمه‌ی زندگی بشر و تداوم و تکامل وی است و با میزان و شتاب متفاوت ردپایی را از خود در زمان و مکان بر جای می‌گذارد (بحرینی، ایزدی، مفیدی، 1393: 18). با تعمق در سیر این تغییر عرصه‌ی گفتمانی نو قابل گشایش است، عرصه‌ای که با فاصله گرفتن از تعاریف کلاسیک، به دنبال مفصل بندی مفهومی جدید و بنیانی نو برای مطالعات شهری است (Cuthbert, 2006: 5)؛ اما انقلاب صنعتی شروعی بود بر یک گسست، گسستی که اکنون شهر پسا‌صنعتی با شهر پیش از خود پیدا کرده بود و تاثیراتی که بر شهرها وارد کرد باعث فروپاشی روند مداوم زوال و حیات شهری شد. شهر صنعتی به واسطه‌ی آلودگی‌ها‌، زاغه‌ها1 و چشم‌اندازهای کوتاه مدتش، اعتماد و اطمینان ما را در خصوص توانایی شهر در ایجاد یک چارچوب زندگی شهری از میان برد (Rogers, 2000: 2).

پورمحمدی و همکاران(1390) در نوشتاری تحت عنوان «تحلیلی بر دگرگونی کیفی سرمایه اجتماعی در نظام شهری نمونه موردی: نظام شهری استان آذربایجان شرقی» سرمایه اجتماعی مفهومی چند بعدی و یکی از مهمترین شاخص­های توسعه یافتگی است که در سال­های اخیر توسط سازمان­های بین المللی تلاش­های زیادی به منظور تبیین آن و جلوگیری از آسیب­های اجتماعی صورت گرفته است. ولی در ادامه به این نتیجه می رسد که بین نوع سرمایه اجتماعی با اندازه شهر رابطه وجود دارد. بدین ترتیب که با افزایش اندازه شهر گسترش معکوسی در سرمایه اجتماعی اتصالی اتفاق می افتد.

تاج بخش(1392) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی سرمایه اجتماعی بین حاشیه نشینان شهر ایلام» می­نویسد مطابق با نظریات پوتنام و فوکویاما مشارکت افراد در امور شهری به منظور گسترش اعتماد اجتماعی، رشد و گسترش و تقویت مشارکت رسمی می تواند به ارتقای سرمایه اجتماعی در مجموع و در مناطق حاشیه نشین منتهی گردد.  

کوئین (2002) در پژوهشی تحت عنوان «نقش سرمایه اجتماعی در کاهش فقر: نقش سازمان­های جامعه مدنی و دولت »، می­نویسد آیا استراتژی افزایش سرمایه اجتماعی به کاهش فقر شهری منجر می­گردد؟ سرمایه اجتماعی به شکل­های مختلفی تعریف شده و کارشناسان در تعاریف اختلاف نظر دارند. ساده ترین فرم سرمایه اجتماعی عبارت است از مشارکت در شبکه­های غیر رسمی، سازمان­های ثبتی2، انجمن­ها و دیگر جنبش­های اجتماعی که نشان دهنده مجموع تجربیات می­باشد. برخی استدلال می کنند که تنها مشارکت در سازمان­های رسمی می­تواند به عنوان سرمایه اجتماعی تعریف شده است. دیگران استدلال می­کنند که مشارکت پراکنده در یک جنبش اجتماعی نیز باید به عنوان سرمایه اجتماعی تعریف شود. اعتقاد بر این است که از طریق عضویت در سازمان­ها و شبکه­های مختلف افراد منافع مشترک و هنجارها را توسعه داده شده و به اشتراک گذاشته شده که به نوبه خود به اعتماد و درک بهتر از تفاوت فرهنگی و سبک زندگی منجر می­گردد.

مبانی نظری

بازساخت جغرافیایی3

در عصر حاضر پایداری و تعادل بسیاری از شهرها تحت تاثیر شبکه های قدرتمند جهانی قرار گرفته است این شبکه ها در زندگی شهری نفوذ کرده و ساختار اقتصادی آن را بازتعریف نموده اند طیف متنوعی از فعالیت، درآمد و ثروت را در مناطق مختلف شهر پدید آورده اند( Andrea, 2014: 45). نظریه بازساخت جغرافیایی متاثر از حوزه اقتصاد سیاسی انتقادی و مکتب فضایی فرانکفورت است. مفهوم ترکیبی فوق دارای ابعاد و عناصر اجتماعی – سیاسی به همراه تعلق مکانی، رویکردی انسان محور در سیاست گذاری و توسعه مکانی دارد. بازتولید فضا از منظر هویت های انسانی و سرمایه های نمادین و اجتماعی که در اندیشه بوردیو و پوتنام و ... وجود دارد. در این بازتولید فضا، برابری اجتماعی و دسترسی و عدالت فضایی منظر نهایی هر نوع پلان و برنامه شهری است. در شرایطی که در یک فضای شهری فقر و ثروت، دوگانه هایی را بوجود آورده اند توجه به الگوی بازساخت جغرافیایی باید متوجه بازتوزیع درآمد از طریق سیستم شهری شود چرا که فضا، عمومی ترین کالای عمومی ای است که در شهر وجود دارد(شکل 1 ). فضامندی حکایت از درون ماندگاری فضا در نسبیت ذاتی اشیا است. به عبارت دیگر در خوانش غیر کانتی از فضا، اشیا به این دلیل وجود دارند که فضامند هستند و در غیر این صورت شی به مثابه امر درون ذاتی تداوم نخواهد داشت. در این جا، فضای ارتباطی4 است. هاروی معتقد است که "وقتی می گوییم فضا نسبی است بدان معناست که باید آنرا چون رابطه بین اشیا ذکر کنیم. یعنی فضا وجود دارد به این علت که اشیا وجود دارند و با یکدیگر در ارتباطند. فضا به یک معنای دیگر هم نسبی است که من( هاروی) آنرا فضای ارتباطی ( relational space) می نامم. فضا در این حالت بنا به اصطلاح لایبنیتز به عنوان چیزی موجود در اشیا در نظر گرفته می شود. بدین معنا که فقط هنگامی می توان گفت که شیئ وجود دارد که محتوی مناسباتی با دیگر اشیا باشد و آنرا بروز دهد. این بحث اساساً هستی شناسانه است"( هاروی، 1379). بر خلاف گذشته هر شهروندی به طور همزمان در میان تار و پودی از فضاهای چند سطحی در مقیاس های عملکردی متفاوت همانند جهانی، منطقه ای، ‌بین المللی و ملی و محلی به تجربه شهری می پردازد. هاروی در کتاب ارزشمند خود آگاهی و تجربه شهری5(Harvey, 1985) به خوبی بر مفهوم چند سطحی از فضای شهری متمرکز شده است. تحول فضا و زمان در جوامع معاصر باعث دگرگونی معنی عمل اجتماعی می شود. آنتونی گیدنز در تکمیل گزاره اخیر می گوید که در جوامع ماقبل صنعتی امنیت هستی شناسانه مسبوق به سنت و هنجارهایی بود که در اثر تکرار جریان مکان و زمان در زندگی روزانه شکل می گرفت. در تأیید گفته گیدنز باید اشاره کنیم که شیوه تولید فئودالیسم که مبتنی بر کمترین میزان تحول و تغییر در نظم سلسله مراتبی و کیهانی خود در این دوران بود نیز موازی با این یکپارچگی و ناگسستگی در فضا و زمان است( پیری، 1390: 55). لوفور در کتاب فضا و امر سیاسی می نویسد فضای شهری معاصر یک فضا – زمان دیفرانسیل است که خود را می سازد. زمان و فضا در دوره زراعی به معنی کنار هم قرار گرفتن گروهی از موقعیت ها بود مثلاً پهنه ها،‌اقلیم ها،‌گیاهان و جانوران و اقوام انسانی و غیره،‌زمان و فضا در عصر صنعتی تمایل داشته اند که وحدت و تجانس ایجاد کنند و به سوی تداوم و الزام بروند. زمان و فضای دوره شهری(اکنون) دیفرانسیل هستند. شبکه ها و جریانهای بی نهایت متفاوت در همپوشانی و تودرتویی با یکدیگر قرار می گیرند. از راه های حمل و نقل گرفته تا جریانهای اطلاعات،‌از کالاها و محصولات گرفته تا مبادلات نشانه ها و نمادها. دیالکتیک مرکزیت یک جنبش دیفرانسیل با قدرت بسیار بالا ایجاد می کند( پیری، 1390: 42 ).

 

 

 

 

 

 

شکل 1- همبودی فقر/ ثروت و فضا

سرمایه اجتماعی : دال- مدلول پراکسیس شهری در سکونتگاه های غیر رسمی

مفهوم سرمایه اجتماعی اغلب به همراه مشارکت مدنی و موازی با شبکه های همکاری و یکپارچگی است اما مفاهیم بسیار انتزاعی دیگری همراه آن است که عبارتند از: انسجام، اعتماد، معامله به مثل و کارایی نهادی(Franke,2005:1). مفهوم مرکزی آن این است که مردم از طریق مشارکت در زندگی جمعی، عضو گروههایی می شوند که هویت، هنجارها، اعتقادات و اولویتهای شان را منعکس کرده و در عین حال هم به این هنجارها شکل می دهند (Suzuki et al, 2010:). رابرت پوتنام بیشترین سهم را در عمومی کردن و مفهوم سازی سرمایه اجتماعی دارد که توانست آنرا از حالت انتزاع در اندیشه اجتماعی و اقتصادی نجات بخشد(Mohan and et al,2005:1267, Harper and et al, 2003:2 ،  Field, 2009: 11 ، Tajbakhsh, 2006: 12). مطالعه او درباره دموکراسی،‌ سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی در ایتالیا، تمایل عمومی شدیدی نسبت به قابلیت سرمایه اجتماعی در بهبود کیفیت زندگی و تسهیل التزام مدنی بوجود آورد(Besser,2009:185.).  در نزد هانا آرنت6 پراکسیس نوعی کنش عمومی است که در آن مردم عرصه‌‌ی زندگی خود را خلق و از نو می‌سازند (Parekh, 1998) بطور کلی، در دیدگاه پراکسیس شهری، بافت­های خودانگیخته به تعبیر دسوتو جنبشی‌ست ریشه‌ای بر علیه بروکراسی دولتی که در آن زاغه‌نشینان با اتکاء به پیوندهای غیررسمیِ خود سعی در طفره رفتن از قوانین سفت و سخت حکومتی دارند تا حداقل‌های زندگی خود را تامین کنند. بدین ترتیب دسوتو از اقتصاد مردمی در مقابل اقتصاد رسمی دفاع و فقرای شهری را «قهرمانان کارآفرین» معرفی می‌کند. او در پژوهش خود نشان می‌دهد این فقرا به‌لحاظ دارایی و تملک اموال کم و کاستی ندارند (Ibid: 45). از این ‌رو او علت فقر ساکنین بافت­های خودانگیخته را نه فقدان دارایی، که دخالت مستقیم نهادهای دولتی و حکومتی یا آنچه او «آپارتاید قانونی» می‌خواند، می‌داند. در این رابطه، فردریک فون هایک معتقد است که حاشیه نشینی و توسعه بافت­های خودانگیخته ناشی از تلاش‌های فقرای شهری و سیاستی بدیل در مقابل برنامه‌ریزیِ از بالا به پایین دولت است. به عنوان مثال ایسترلی  (۲۰۰۶) در تحقیق‌اش با نقد سیاست‌های کنزی که سعی در کاهش معضلات شهروندان از خلال ارائه‌ی خدمات داشت، این سیاست‌ها را طرحی غربی از مهندسی اجتماعی نواستعماری و یوتوپیایی می‌خواند که پیشاپیش محکوم به شکست است. او در مقابلْ حاشیه‌نشینان را کاوشگرانی می‌داند که با فعالیت‌های خود امدادگرانه گلیم خود را از آب بیرون می‌کشند. از این زاویه کنش‌های خُرد فقرا به مراتب کارآمدتر، اثربخش‌تر و قابل اتکاتر از سیاست‌های دولتی ا‌ست. این کنش‌های خُرد البته نیازمند بستری‌ست که آزادی اقتصادی می‌تواند آن‌را به بار بیاورد. بدین ترتیب در این رویکرد بهترین خدمت به فقرای شهری آزادسازی آنان از چنگال بروکراسی و برنامه‌ریزی دولتی و کمک‌های بین‌المللی‌ست تا از این خلال انرژی کارآفرینانه‌ی آنان آزاد شود (Roy, 2009: 7). بدین ترتیب، نظریه پراکسیس شهری، حاشیه نشینی را به عنوان یک بخش غیررسمی جهت توسعه‌ی اقتصادی-اجتماعی شهری سودمند می داند. و این روند را ناشی از سوء مدیریت دولت در تخصیص عادلانه‌ی فضا بین شهروندان تلقی می کند.

 

 

مواد و روش ها

شناخت محدوده مورد مطالعه

شهر خوی در دشتی نسبتا وسیع در شمال غربی ایران و به عنوان دومین شهر استان آذربایجان غربی در موقعیت جغرافیایی 44 درجه و 28 دقیقه طول جغرافیایی و 38 درجه و 56 دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است. جلگه خوی در دامنه شرقی فلات آذربایجان و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1139 متر است. این شهر در 141 کیلومتری شهر اورمیه و 143 کیلومتری شهر تبریز و 147 کیلومتری ماکو بوده و 32 کیلومتر تا مرز ترکیه فاصله دارد(مهندسان مشاور فرافزا، 1370: 59). سکونتگاه های غیر رسمی شهر خوی در سال 1355، 84/31 هکتار (8/2 درصد) مساحت محدوده مطالعه شده را به خود اختصاص داده اند. مساحت این سکونتگاه ها در سال 1368 یعنی در یک بازه زمانی 13 ساله به 78/174 هکتار (13/15) رسیده است. یعنی نسبت به سال 1355 بیش از 5 برابر افزایش یافته است. مساحت سکونتگاه های غیر رسمی در سال 1379 یه 86/670 هکتار (08/58 درصد )، رسیده و در ادامه در سال 1399 به 05/913 هکتار ( 05 / 79 در صد) (Mabudi, Hakimi, 2016: 73).

 

img0 

شکل 1- موقعیت محدوده شهر خوی

 

 

 

جدول 2- روند رشد فضایی سکونتگاه های غیر رسمی خوی(1355-1390)

کاربری

سال 1355

سال 1368

سال 1379

سال 1390

سهم

درصد

سهم

درصد

سهم

درصد

سهم

درصد

بخش غیر رسمی

84/31

8/2

78/174

13/15

86/

80/

05/913

05/79

باغ ها

29/

8/52

17/433

50/37

85/

54/

37/89

73/7

کشاورزی

82/

2/42

16/434

59/37

15/

29/

52/128

12/11

اراضی بایر

02/25

2/2

86/112

77/9

11/70

07/6

03/24

08/2

مجموع

9/

100

9/1154

100

9/

100

9/1154

100

 Mabudi & Hakimi, 2016: 73

روش شناسی تحقیق

روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و نوع تحقیق کاربردی است.. واحد تحلیل از نظر مقیاس فضایی کل محله ملا باغی خوی و از نظر جمعیتی ، نفر است. با استفاده از فرمول کوکران حجم نمونه 300 نفر در نظر گرفته شده است روش نمونه گیری تصادفی ساده و ابزار جمع آوری داده هم پرسشنامه بوده است که در قالب طیف لیکرت پنج سطحی (از خیلی کم تا خیلی زیاد) اندازه گیری شده اند. پایایی ابزار تحقیق بوسیله آلفای کرونباخ سنجش شده است. . میانگین آلفای کرونباخ سازه های تحقیق 75 به دست آمده است( جدول 2)

جدول 2 - آلفای کرونباخ سازه های تحقیق

 

متغیرها

 

سازه

 

تعداد گویه

آلفای کرونباخ

 

سرمایه اجتماعی اتصالی

BRSC

اعتماد به همسایگان و غریبه ها

4

60/

همکاری مردم شهر در مسائل بهداشتی و آسیب های اجتماعی

4

53/

حضور در فعالیتهای مدنی مانند عضویت در نهادهای غیر رسمی(NGO)

5

55/

وجود نهادهای قانونی برای محافظت از حقوق مالکیت

6

68/

 

 

سرمایه اجتماعی مربوط کننده  

LSC

مسئولیت پذیری شهرداری و سایر ادارات شهر در برآوردن مناسب خدمات شهری و حل مشکلات

5

71/

شرکت در انتخابات و داشتن کنش سیاسی

3

71/

اعتماد به خویشاوندان و دوستان نزدیک

6

80/

دریافت کمک مالی از دوستان نزدیک و خویشاوندان

5

73/

اعتقاد به انجام فعالیتهای اقتصادی و کسب و کار با مشارکت خویشاوندان و دوستان نزدیک

4

63/

    

 بحث و یافته ها

مهمترین یافته های توصیفی تحقیق حاضر شامل جنسیت، سواد و تحصیلات، محل اولیه تولد، اشتغال و ... می باشد. براساس نتایج به دست آمده از 150  نفر 80/0 درصد پاسخ گویان مرد و 40/0 درصد زن می‌باشد. . وضعیت تاهل این نتایج را به دست داده است که 23 درصد نمونه آماری مجرد و 5/89 درصد متاهل بوده اند. در بررسی وضعیت سن، داده ها حاکی از این است که در نمونه آماری ، بیشترین فراوانی مربوط به سنین 41 تا 51 سال با فراوانی 36/0 درصد است. داده های مربوط به تحصیلات حاکی از این است که 43 درصد نمونه آماری دارای مدرک لیسانس و پایین تر بودند و بیش از 32 درصد فوق لیسانس داشته اند . بیشترین مقدار سطح درآمد مربوط به محدوده 8 تا 12 میلیون تومان در ماه با 47 درصد از کل نمونه است داده های توصیفی مربوط به وضعیت شغلی 5/62 درصد بیکار و 5/37 درصد خود را شاغل معرفی نموده اند.. بیشترین درصد شاغلان با 66/26 درصد کارمند بخش دولتی( اغلب شاغل در آموزش و پرورش) و 24 درصد بقال و مغازه دار خرد بوده اند.

سنجش میزان همبستگی بین ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی

نتایج مربوط به بررسی رابطه بین ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی براساس ضریب همبستگی پیرسون نشان می دهد،   نمی توان رابطه معناداری از ارتباط بین مولفه های (مشارکت و اعتماد اجتماعی)، (مشارکت اجتماعی و نهادهای محلی) استنباط کرد به عبارتی، افزایش یا کاهش میزان و کیفیت مولفه ی مشارکت اجتماعی هیچ تاثیری بر روند افزایشی و یا کاهشی مولفه های اعتماد اجتماعی و نهادهای محلی ندارد و بالعکس(جدول 3).

 

 

 

 

جدول3- ماتریس همبستگی ابعاد سرمایه اجتماعی

 

 

 

اعتماد اجتماعی

نهادهای محلی

مشارکت اجتماعی

انسجام اجتماعی

اعتماد اجتماعی

همبستگی پیرسون

1

*0.151

0.030

*0.152

سطح معناداری

-

0.026

0.663

0.025

نهادهای محلی

همبستگی پیرسون

*0.151

1

0.054-

**0.0261-

سطح معناداری

0.026

-

0.426

0.000

مشارکت اجتماعی

همبستگی پیرسون

0.030

0.054-

1

**0.225

سطح معناداری

0.663

0.426

-

0.001

انسجام اجتماعی

همبستگی پیرسون

*0.152

**0.0261-

**0.225

1

سطح معناداری

0.025

0.000

0.001

-

جمع

300

300

300

300

         *سطح معناداری : یک درصد ؛ ** سطح معناداری : پنج درصد

طبق اطلاعات جدول بالا می توان این چنین نتیجه گرفت که ارتباط تنگاتنگی بین مولفه های نهادهای محلی و انسجام اجتماعی(سطح معناداری 0.0261-) برقرار است؛ به این صورت که به تناسب بهبود میزان و کیفیت کارکرد نهادهای محلی درمحله ملا باغی در  شهر خوی، بایستی انتظار افزایش میزان انسجام اجتماعی را داشت.

تفاوت سطح کلی سرمایه اجتماعی در محله ملاباغی خوی

به طور کلی میزان سرمایه اجتماعی در مقیاس شهر نظرآباد متفاوت است اما در عین حال انواع آن تغییراتی پیدا می کنند. 

جدول4- سطح سرمایه اجتماعی با توجه به مقیاس فضایی محله ملا باغی

متغیر

شاخص

گویه

میانگین رتبه ها در مقیاس کل شهر

U Man Vitny

sig

 

 

 

سرمایه اجتماعی به هم پیوستگی

(BOSC)

 

اعتماد غیر رسمی

اعتماد به خویشاوندان و دوستان نزدیک

99/662

000/600

000/0

دریافت کمک مالی از دوستان نزدیک و خویشاوندان

00/562

990/400

000/0

اعتقاد به انجام فعالیتهای اقتصادی و کسب و کار با مشارکت خویشاوندان و دوستان نزدیک

89/661

458/581

000/

 

 

مشارکت اجتماعی

مشارکت همسایگان و تشریک مساعی نقش مهمی در کاهش مشکلات شهر و محله ما دارد

99/521

002/450

001/0

کارهای گروهی موفقیت بیشتری نسبت به کارهای فردی دارد

97/652

147/562

004/0

علاقه دارم در کارهای مربوط به مشکلات محله و شهر با همسایگان مشارکت داشته باشم

00/632

899/583

002/0

 

 

 

سرمایه اجتماعی اتصالی

(BRSC)

 

اعتماد تعمیم یافته

        اعتماد به همسایگان و غریبه ها

99/661

654/489

000/0

همکاری مردم شهر در مسائل بهداشتی و آسیب های اجتماعی

00/661

564/600

001/0

حضور در فعالیتهای مدنی مانند عضویت در نهادهای غیر رسمی(NGO)

48/571

001/488

000/0

 

 

مشارکت مدنی

پیگیری مسائل اجتماعی – اقتصادی جامعه از طریق شبکه های ارتباطی

63/541

258/500

001/0

سوال از ماموران دولتی یا نمایندگان مجلس درباره مشکلات جامعه

00/621

 

586/574

000/0

تلقی از توانایی خود در تاثیر گذاری در امور شهر

98/456

000/389

001/0

 

جدول بالا حاکی از آن است به طورکلی میزان سرمایه اجتماعی در محله ملا باغی  بالا است. همچنین در بعد شناختی، سرمایه اجتماعی از جمله علاقه مندی به مشارکت اجتماعی و تشریک مساعی و اعتقاد به موفقیت بیشتر کارهای گروهی در مقایسه با کارهای فردی سطح معنی داری کمتر است. با این حال مقایسه پاسخ های داده شده به گویه های متناظر با هر شاخص سطح کلی سرمایه اجتماعی نشان می دهد علیرغم وضعیت نامناسب اقتصادی و کالبدی ، اما نیروی موثر سرمایه اجتماعی به عنوان یک زیرساخت زیرساخت زیست پذیری از وضعیت بهتری برخوردار است.

نتیجه گیری

بازساخت جغرافیایی مبتنی بر سرمایه اجتماعی و شبکه منابع محلی بهترین الگوی بازساخت جغرافیایی است چرا که از تحمیل از بالا به پایین الگوهای توسعه جلوگیری و می کند و در عین حال بنای توسعه را به صورت بطئی و کند و غیر تهاجمی و بدون بر هم زدن ساختارهای اجتماعی اقتصادی و فرهنگی پیش می برد. وضعیت اخیر در فرایند مدرنیزاسیون کشور معمولا مورد نقد جدی اندیشمندان است که چگونه با "فرمایش شاه و توابع قدرت" زمینه های اجتماعی محلات و مناطق مورد توجه قرار نگرفت. پیچیدگی های مناسبات و روابط اجتماعی اقتصادی در جهان معاصر هم باعث تجدیدنظر در راه حل های سنتی و هم بازساخت نهادی ناظر بر راه حل های نوین شده است. مهمترین دگرگونی در نظریه و عمل توسعه همانا فهم قدرت شبکه های اجتماعی و سرمایه اجتماعی در برخورد با پدیده های اجتماعی اقتصادی مانند بافت های ناکارآمد و اسکان غیر رسمی است که زمینه ناپایداری توسعه شهری را فراهم آورده است. بازساخت، استراتژی موازی سرمایه اجتماعی است این استراتژی توسط نهادهای تاثیرگذار جهانی مانند بانک جهانی به منظور دست یافتن به اهداف هزاره در زمینه توسعه و کاهش موثر فقر بوده است. کاستلز یکی از جریان های رایج در بحرانهای اجتماعی معاصر را شکل گرفتن رابطه ای جدید و تاریخی میان فضا و جامعه می داند. فضای جدید مادر شهر، فضای بیگانگی جمعی است(کاستلز،‌1380: 235-257). مارکس این فرایند را تخریب مکان بوسیله زمان می داند( پیری، 1390: 29). بر خلاف گذشته هر شهروندی به طور همزمان در میان تار و پودی از فضاهای چند سطحی در مقیاس های عملکردی متفاوت همانند جهانی، منطقه ای، ‌بین المللی و ملی و محلی به تجربه شهری می پردازد.. به جرات می توان گفت پرابلماتیک اصلی نظام برنامه ریزی شهری در ساحت ملی و منطقه ای و جهانی، فهم و ادراک فراپیچیدگی هایی است که اقتصاد شهری، سیاست و فرهنگ و اجتماع شهری را فراتر از هویت های های ملی و محلی بازنمایی می کند. برنامه ریزی شهری صرفا تنظیم ابعاد و تعیین ساختارهای کالبدی متن بزرگ تر شهری نیست بلکه در حال حاضر ، فراتر از یک تخصص، به معنای فهم و ادراک حوزه های عمومیِ کنش ها و واکنش هایی است که سهامداران شهری در سپهر سیاسی شهر انجام می دهند.

چنانکه در تحقیق ما مشخص شد و در جدول 4 نیز به صورت کمی و آزمون رگرسیونی نشان داده شده است شاخص های متغیر سرمایه اجتماعی به غایت تاثیر زیادی در بازساخت جغرافیایی محله ملاباغی دارند. با توجه به بافت اجتماعی – اقتصادی متباین موجود در ساختار فضایی شهر در برخی قسمت های شهر ، توجه به سرمایه اجتماعی در بازساخت فضای اجتماعی بسیار تاثیرگذار است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

Andrea Z. Villalobos. (2014), “New Urbanism and Diverse Communities: an Analysis of Kyle, Texas”, Presented to the Honors Committee of Texas State University-San Marcos in Partial Fulfillment of the Requirements, for Graduation in the Honors College.

Besser T.( 2009), Changes in small town social capital and civic engagement, Rural studies, No.25, p: 185-193

Cuthbert R, Alexander. (2006), “The Form Of Cities”, Blackwell publishingv, Australasia.

Dutta‚ V. (2012)‚ War on the Dream‚ How Land use Dynamics and Peri-urban Growth Characteristics of
a Sprawling City Devour the Master Plan and Urban Suitability‚ A Fuzzy Multi-criteria Decision Making Approach‚ proceeded In 13th Global Development conference“Urbanisation and Development: Delving Deeper into the Nexus”‚Budapest‚hungary.

Ewing, R., Meakins, G., Hamidi, S., & Nelson, A. C. (2014). Relationship between urban sprawl and physical activity, obesity, and morbidity–update and refinement.Health & place, 26, 118-126

Field J., (2009), Social Capital, translated by, Ghaffari, G., and Ramezani, H., Published by Kavir. [in Persian]

Garrido-Cumbrera, M., Ruiz, D. G., Braçe, O., & Lara, E. L. (2018). Exploring the association between urban sprawl and mental health. Journal of Transport & Health. 10: 381-390.

Kohler, M., Tannier, C., Blond, N., Aguejdad, R., & Clappier, A. (2017). Impacts of several urban-sprawl countermeasures on building (space heating) energy demands and urban heat island intensities. A case study. Urban Climate, 19, 92-121

Guo, C., Buchmann, C. M., & Schwarz, N. (2017). Linking urban sprawl and income segregation–Findings from a stylized agent-based model. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science,2399808317719072

Hennig, E. I., Schwick, C., Soukup, T., Orlitová, E., Kienast, F., & Jaeger, J. A. (2015). Multi-scale analysis of urban sprawl in Europe: Towards a European desprawling strategy. Land Use Policy, 49, 483-

Harper R., Kelly M.(2003), Measuring social capital in the united kingdom, available at: statistics,gov.uk/social capital

Mabudi M. T., Hakimi h., (2016), analysis on the spatial growth of informal settlements in Iran the case of study Khoy, journal of Geography and city space development , No. 4, pp: 67-84.[in Persian]

Mohan J., Twigg L.,Barnard S., Jones K.(2005), Social capital, geography and health: a small- area analysis for England, Social science and Medicine,No.60, pp: 1267-1283

Morote, Á. F., & Hernández, M. (2016). Urban sprawl and its effects on water demand: A case study of Alicante, Spain. Land Use Policy, 50, 352-362.

Navamuel, E. L., Morollón, F. R., & Cuartas, B. M. (2018). Energy consumption and urban sprawl: Evidence for the Spanish case. Journal of Cleaner Production, 172, 3479-3486.

Rogers, Richard.(2000) Toward an Urban renaissance, edition 1, London, published by Taylor & Francis.

Suzuki E., Takao S. Subramanian SV., Kumatsu H., Doi H., Kawachi I. (2010), Does low work place social capital have detrimental effect on worker’s health? Social science and Medicine, No.70, pp: 1367- 1372

Talen, E. (2010), “Social Goals of New Urbanism”, Housing Policy Debate, Volume 13, Issue 1, 165-187

Tallon, Andrew.(2010) Urban Regeneration in the UK, edition1, London, published by Routledge.

Wickremasinghe, H. T., & Kaluthanthri, P. C. (2021). Spatial distribution of crimes in urban areas: An insight from Sri Lanka.‏ GEOGRAFIA OnlineTM Malaysian Journal of Society and Space, 17 (4), 207-220. e-ISSN 2682-7727. Retrieved from https://doi.org/10.17576/geo-2021-1704-15  

 

 

13

 

1-       [1] Slums

[2]  - informal networks, registered organizations,

[3] - geographical restructure

[4]  - relational space

[5] 2- Consciousness and Urban Experience( Harvey, 1985)

[6]  Hannah Arendt


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]