شناسایی، طبقه‌بندی و اولویت‌بندی ریسک‌های اوراق گام (گواهی اعتبار مولد) با رویکرد مدل‌سازی چند معیاره فازی
شناسایی، طبقه‌بندی و اولویت‌بندی ریسک‌های اوراق گام (گواهی اعتبار مولد) با رویکرد مدل‌سازی چند معیاره فازی
محورهای موضوعی : مهندسی مالی
محمدرضا حاضری یزدی
1
,
حسین شیرمردی احمدآباد
2
1 - مرکز برنامه و بودجه و مالی اسلامی/دانشکده مدیریت و برنامه ریزی راهبردی/دانشگاه جامع امام حسین/تهران/ایران
2 - مرکز برنامه و بودجه و مالی اسلامی/دانشکده مدیریت و برنامه ریزی راهبردی/دانشگاه جامع امام حسین/تهران/ایران
کلید واژه: تأمین مالی, صکوک, اوراق گام, اوراق گواهی اعتبار مولد, تامین مالی زنجیره ارزش,
چکیده مقاله :
گواهی اعتبار مولد (گام) یکی از نوآوری‌های جدید نظام پولی و مالی کشور جهت تأمین مالی واحدهای تولیدی محسوب می‌شود که می‌تواند دسترسی واحدهای تولیدی به سرمایه در گردش را ارتقا بخشد، و باعث توسعه و رونق تولید این واحدها شود. این اوراق با بهره‌مندی از ظرفیت بخش خصوصی کشور که در قالب زنجیره‌های تأمین تولید قرار دارند و با برخورداری از ضمانت بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، زمینه تأمین منابع موردنیاز سرمایه در گردش را فراهم خواهد کرد. در این مقاله ابتدا بر اساس روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای ریسک‌های اوراق گام برای هر یک از ارکان درگیر در ساختار این اوراق شناسایی و در قالب دو طبقه کلی بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم شده اند و سپس با روش FUZZY TOPSIS به اولویت‌بندی ریسک‌های شناسایی شده پرداخته شد.یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از میان انواع مختلف ریسک، در بازار اولیه ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک ، و در بازار ثانویه، ریسک تورم، ریسک نوسانات نرخ ارز و ریسک نرخ بهره به ترتیب ریسک‌های مهم اوراق گام هستند.
The productive credit certificate (GAM) is one of the new innovations of the country's monetary and financial system for financing production units, which can improve the access of production units to working capital, and cause the development and prosperity of production of these units. By benefiting from the capacity of the country's private sector, which are in the form of production supply chains, and with the guarantee of banks and credit institutions, these bonds will provide the necessary sources of working capital.In this article, based on the analytical-descriptive method and using library sources, the risks of GAM bonds have been identified for each of the elements involved in the structure of these bonds and divided into two general categories: primary market and secondary market, and then using the FUZZY TOPSIS method. The identified risks were prioritized.The findings of the research show that among the different types of risk, in the primary market, the risk of validation committed by the bank, and in the secondary market, the risk of inflation, the risk of exchange rate fluctuations, and the risk of interest rate are the important risks of GAM bonds, respectively.
_|1. Adam, Nathif J, Thomas, Abdulkader (2020), Islamic Bonds: Your Guide to Issuing, Structuring and Investing in Sukuk, Euromoney Books, London
2. Arsalan Tariq, Ali., and Dar, Humayon, )2007(, Risks of Sukukstructures: Implications for resource mobilization, Thunderbird International Business Review, Vol 49 (2), 223 - 203
3. Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., & Merrouche, O. (2013). Islamic vs. conventional banking: business model, efficiency and stability. Journal of Banking and Finance, 37, 433-447.
4. Chapra, M. U. (2008). The global financial crisis: can Islamic finance help minimize the severity and frequency of such a crisis in the future? Conference Paper presented at the Forum on the Global Financial Crisis at the Islamic Development Bank.
5. Crouhy, Michel, Galai, Dan & Mark, Robert, )2020(, Essentials of Risk management, McGraw Hill.
6. Deng, S., Gu, C., Cai, G., & Li, Y. (2018). Financing Multiple Heterogeneous Suppliers in Assembly Systems: Buyer Finance vs. Bank Finance. Manufacturing & Service Operations Management, 20(1), 53-69.
7. Devalkar, S. K., & Krishnan, H. (2019). The Impact of Working Capital Financing Costs on the Efficiency of Trade Credit. Production and Operations Management, 28(4), 878-889.
8. Eugene F. Brigham and Phillip R. Daves, (2019), Intermediate Financial Management, Cengage Learning, page45
9. fulfillment of the requirements for the degree of Masters of Science at Loughborough University, UK.
10. Hasan, M., & Dridi. J. (2011). The effect of global financial crisis on islamic and conventional banks: a comparative study. IMF Working Paper, WP/10/201.
11. Hassan, M. Kabir., Andrea, Paltrinieri., Dreassi, Alberto., Miani, Stefano., & Sclip, Alex. (2017). “The determinants of co-movement dynamics between sukuk and conventional bonds”. The Quarterly Review of Economics and Finance, Volume 68, May 2018, Pages 73-84.
12. Hofmann, E, johnson, M, (2016). “Guest editorial: supply chain finance – some conceptual thoughts reloaded, Distribution & Logistics Management, Vol. 46 No.4.
13. Hofmann, E., Strewe, U. M., & Bosia, N. (2017). Supply Chain Finance and Blockchain Technology: The Case of Reverse Securitisation. Springer
14. Merriam-Webster, (2016), The Merriam-Webster Dictionary, Merriam-Webster, Inc Publisher.
15. Nechi, Houcem Smaoui Salem. (2017). “Does Sukuk Market Development Spur Economic Growth?” Research in International Business and Finance, Volume 41, October 2017, Pages 136-147.
16. Tariq, Ali Arsalan (2004), Managing Financial Risks of Sukuk Structurs, A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Masters of Science at Loughborough University, UK.
17. Tate, W., Bals, L., & Ellram, L. (Eds.). (2018). Supply Chain Finance: Risk Management, Resilience and Supplier Management. Kogan Page Publishers.
18. Uluyol, B. (2021). A comprehensive empirical and theoretical literature survey of Islamic bonds (sukuk). Journal of Sustainable Finance & Investment, 1-23.
1. Ahangar, Nooralezadeh, Norouz, Darabi. (1401). Presenting the causal model of sukuk risks in Iran. Financial knowledge of securities analysis, 15(53), 123-137.
2. Irvani, Kordloi, Rahnema Rudpashti, Yazdanian. (1400). Risk modeling of financing structure according to probabilistic decision theory through ANP. Financial Engineering and Securities Management, 12(47), 368-389.
3. Financing the country. The Bimonthly Journal of Economics, 79 (158), 13-27.
4. Touhidi, Mohammad (2016), "An analysis of asset-backed sukuk and asset-based sukuk" Securities and Exchange Organization, Center for Research, Development and Islamic Studies, Department of Markets and Financial Instruments
5. Jafari, Nilofar and Gholamali Mantazar. (2017). Using the fuzzy Delphi method to determine the country's tax policies. Journal of Economic Research 8: 91-114.
6. Rai, Reza and Saeedi, Ali, (2019), Fundamentals of Financial Engineering and Risk Management, Tehran: Organization for the Study and Compilation of University Humanities Books, Tehran University, School of Management.
7. Zamanpour, Zanjedar, Davodi Nasr. (1400). Identifying and ranking factors affecting stock portfolio optimization with fuzzy network analysis approach. Financial Engineering and Securities Management, 12(47), 210-236.
8. Shabani-Vernami, Dehekhani, Khozin, Naderian, Arash. (2017). Designing a comprehensive model for identifying and rating the risks of Islamic securities. Financial Management Strategy, 23(6), 61-87.
9. Shirmardi, Hossein, Fazelian Mohsen, Akhroi, Amir Hossein, (2012), Identification and prioritization of oil precursor risks with the approach of fuzzy hierarchical analysis, scientific-research bimonthly, Iran Economic Journals, Vol. 19, Spring and Summer 2012, 141 -168
10. Talebi, Mohammad, Rahimi, Mohammad, 2019, Identifying, classifying and prioritizing the risks of leased securities, bi-quarterly scientific-research journal, Iran Economic Journals, Vol. 18, Fall and Winter 2011, 77-103
11. Tariq, Arslan (2018), Financial Risk Management of Sukuk Structures, translated by Mustafa Zeh Tabian, Tehran, Imam Sadiq University (AS)
12. Alinejad Mehrabani, Farhad (2018). Product credit certificates: necessity and a new experience in the system
13. Mohammadi, Ali, Amir Abbas Saminia and Ehsan Jovanmardi, 2014, the application of combination of DMATEL, network analysis and TOPSIS in prioritizing the investment portfolio. Financial Engineering and Securities Management Quarterly (24): 15-40
14. Mokhtari, Morteza, Seyed Kamil Tayibi and Javad Mir Mohammad Sadeghi. 1395 Prioritization of investment in the service sector by TOPSIS fuzzy decision-making method, case study: Art organization. Economic Research Quarterly (Sustainable Growth and Development) 16(1): 40-121
15. Mousaviyan, Seyyed Abbas (2012), Islamic Financial Instruments (Sukuk), Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Thought, p. 343
16. Maithami, Hossein (2018) Jurisprudential-legal aspects of Oraq Gam. Bimonthly Journal of Economics, 79 (158), 45-65
17. Maythami, Hossein, and Zamanzadeh, Hamid (2019). Value chain financing using step bonds: nature, function and Shariah solutions. Two scientific quarterly journals of Islamic financial research, research paper, 9th year, 2nd issue (81 consecutive), pp. 470-507
18. Nazarpour, Mohammad Naghi; and Lotfinia, Yahya (2012). Designing production support documents based on cash subsidies paid to the people. Islamic Finance Research Quarterly, 1 (2), 17-34
19. Nazarpour, Mohammad Naghi, & Sadraei. (2016). Identifying and rating the risks of Islamic treasury documents in the Iranian securities market. Islamic Financial Research, 6(2), 133-166.
20. Nazarpour, Mohammad Naghi, Fazelian, & Momeninijad. (2013). Presenting the ideal financing model for Iran's oil industry based on Istisnaa sukuk and rating its risks using the hierarchical analysis method. Islamic Financial Research, 3(2), 65-96.
21. Hadian, Mehdi (2018). Financial engineering of the company's credit crunch. Bimonthly Journal of Economics, 79 (158), 65-92
22. Hemmati, Abdul Naser (2018). The Central Bank's move towards restoring economic stability. The Bimonthly Journal of Economics, 79 (158), 2-11
|_
شناسایی، طبقه‌بندی و اولویت‌بندی ریسک‌های اوراق گام (گواهی اعتبار مولد) با رویکرد مدل‌سازی چند معیاره فازی
چکیده
گواهی اعتبار مولد (گام) یکی از نوآوری‌های جدید نظام پولی و مالی کشور جهت تأمین مالی واحدهای تولیدی محسوب می‌شود که می‌تواند دسترسی واحدهای تولیدی به سرمایه در گردش را ارتقا بخشد، و باعث توسعه و رونق تولید این واحدها شود. این اوراق با بهره‌مندی از ظرفیت بخش خصوصی کشور که در قالب زنجیره‌های تأمین تولید قرار دارند و با برخورداری از ضمانت بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، زمینه تأمین منابع موردنیاز سرمایه در گردش را فراهم خواهد کرد.
در این پژوهش ابتدا با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و منابع کتابخانه‌ای ریسک‌های اوراق گام برای هر یک از اجزای این اوراق شناسایی و در قالب دو طبقه کلی بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم شده اند و سپس با روش FUZZY TOPSIS به اولویت‌بندی ریسک‌های شناسایی شده پرداخته شد.
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از میان انواع مختلف ریسک، در بازار اولیه ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک ، و در بازار ثانویه، ریسک تورم، ریسک نوسانات نرخ ارز و ریسک نرخ بهره به ترتیب ریسک‌های مهم اوراق گام هستند.
کلیدواژه‌ها
اوراق گام، اوراق گواهی اعتبار مولد، تامین مالی زنجیره ارزش، تأمین مالی، صکوک
1. مقدمه
هنگام انتشار اولین اوراق بدهی اسلامی در بازار سرمایه کشور، یکی از محدودیت‌های موجود، آن بود که بانک مرکزی با تعیین سقف ضمانت محدودکننده برای بانک‌ها، سعی داشت که بانک‌ها را از ضمانت منصرف کرده و به عملیات بانکی متمرکز کند. تا جایی که انگیزه اصلی سازمان بورس برای تسهیل تاسیس شرکت‌های تأمین سرمایه نیز غلبه بر همین محدودیت ضمانت اوراق بود. در مقام مقایسه، به نظر می‌رسد اوراق گام، در جهتی خلاف جهت‌گیری قبلی بانک مرکزی حرکت می‌کند.
بدون شک یکی از مشکلات مهم بنگاه‌های تولیدی کشور، دسترسی به تأمین مالی به‌ویژه در حوزه سرمایه در گردش است. در واقع، به دلیل وجود محدودیت‌های فراوان، شبکه بانکی کشور توانایی پاسخگویی به‌تمامی نیازهای فعالان اقتصادی را نداشته و همین سبب ایجاد فشار مضاعف بر تولید می‌گردد که در نهایت خود را در کاهش سطح تولید و اشتغال در کل اقتصاد نشان می‌دهد(هادیان، ۱۳۹۸، ۳). بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در مصوبه 05/09/1398 شورای پول و اعتبار، طرح استفاده از « گواهی اعتبار مولد (گام) » به‌عنوان یک اوراق بهادار اسلامی (اوراق) را در دستور کار قرار داده است.
اوراق گام را می‌توان ابزاری مهم برای رفع موانع پولی تولید، هدایت نقدینگی به سمت فعالیت‌های مولد اقتصادی و تامین سرمایه در گردش سالم و پایدار برای واحدهای تولیدی دانست. از طرفی اوراق گام به دلیل نوظهور بودن در عرصه پولی و مالی کشور، یقینا با ریسکها و چالش‌هایی روبرو خواهد بود. پس نیاز به پژوهش در مورد شناسایی ریسک‌های این اوراق احساس می‌گردید. این پژوهش درصدد است تا با شناسایی، طبقه‌بندی و اولویت بندی ربسک‌های اوراق گام موجب رفع نقایص، توسعه و پیشرفت این اوراق در بازار پولی و مالی کشور گردد.
2. مروری بر ادبیات نظری
2-1. اوراق بهادار اسلامی
بسیاری از مطالعات صورت گرفته اخیر مدعی گردیدند که صنعت تأمین مالی اسلامی میزان ریسک پایین‌تر، عملکرد بهتر و ثبات بالاتری را در قیاس با همتایان خود در طول بحران مالی جهانی، در سال ۲۰۰۸ نشان داده است ( بک1 و همکاران، ۲۰۱۳؛ چاپرا2، ۲۰۰۸؛ حسن و دریدی، ۲۰۱۰).
این محققان این عملکرد بهتر را به ویژگی‌های منحصربه‌فرد قراردادهای اسلامی و اوراق بهادار سرمایه‌گذاری اسلامی نسبت داده‌اند. بخش اعظمی از این پیشرفت‌ها و توسعه منبعث از انتشار گسترده اوراق بوده است. اوراق گواهینامه‌های سرمایه‌گذاری به شمار می‌آیند که با اصول شریعت منطبق بوده و جایگزینی برای صدور و انتشار اوراق بهادار با درآمد ثابت یا اوراق قرضه مبتنی بر بهره به شمار می آیند. علاوه بر آن‌هم به‌عنوان ابزاری برای جذب و جلب صندوق‌های دولتی از طریق اوراق و هم به‌عنوان شیوه‌ای در شرکت‌ها برای دستیابی به تأمین مالی خارجی در چارچوب اوراق شرکتی به شمار می‌آیند( نچی3،۲۰۱۷ ، 7).
2-2. ماهیت و کارکرد اوراق گام
اوراق گام یکی از روش‌های تأمین مالی زنجیره تأمین محسوب می‌شود. به لحاظ علمی، این روش تأمین مالی زنجیره تأمین، عبارتی کلی است که شامل مجموعه‌ای از روش‌ها و راه‌حل‌های مبتنی بر فنّاوری در راستای افزایش دسترسی و کاهش هزینه تأمین مالی برای بنگاه‌های اقتصادی به‌ویژه بنگاه‌های کوچک و متوسط و بهبود کارایی کسب‌وکارهای مرتبط در فرایند فروش کالاها و خدمات می‌گردد ( بالس4 و الرام5،۲۰۱۹، 167).
در این ابزار واحد تولیدی خریدار نهاده ( بنگاه متعهد )، فروشنده نهاده( بنگاه متقاضی) را جهت استفاده از اوراق گام به بانک معرفی می‌کند. فروشنده نهاده از بانک درخواست می‌کند تا در مقابل دریافت اسناد مطالبات اقدام کند. برای مثال می‌توان فرض نمود که» گام «نسبت به صدور و واگذاری اوراق واحد تولیدی خریدار نهاده (ایران‌خودرو) از واحد تولیدی فروشنده نهاده (شرکت کروز به‌عنوان تولیدکننده قطعات خودرو ) به میزان هزار میلیارد ریال قطعات خودرو خریداری کرده و در مقابل آن یک سند بدهی شش‌ماهه(چک شش‌ماهه ) تحویل داده است. فروشنده نهاده نیز متقابلاً هزار میلیارد ریال بابت خرید مواد اولیه به واحد تولیدی فروشنده مواد اولیه (فولاد مبارکه) بدهی دارد. با این‌حال فروشنده نهاده احتمال می‌دهد که چک خریدار نهاده به‌موقع پاس نشده و در سررسید به نقدینگی موردنظر دست پیدا نکند یا آنکه زودتر از سررسید چک به نقدینگی برای پرداخت مطالبات خود نیاز دارد. طبعاً این موضوع بر روی سایر سطوح زنجیره ارزش نیز تأثیر منفی به‌جا می‌گذارد؛ چرا که فروشنده نهاده نیز به فروشنده مواد اولیه بدهی دارد و در صورت دریافت نکردن مطالبات از خریدار نهاده، نمی‌تواند بدهی‌های خود به فروشنده مواد اولیه را بپردازد. در این شرایط می‌توان با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و شبکه بانکی، از طریق اوراق گام امکان تأمین نقدینگی برای زنجیره ارزش را فراهم کرد. در واقع، ابتدا فروشنده نهاده چک هزار میلیارد ریالی دریافتی از خریدار نهاده را به بانک تحویل می‌دهد. در ادامه، بانک در مقابل بلوکه کردن این چک، یک‌میلیون قطعه اوراق گام یک‌میلیون ریالی با سررسید شش‌ماهه با ضمانت بانک منتشر کرده و آنها را در اختیار فروشنده نهاده قرار می‌دهد. برخلاف چک اولیه، این اوراق بازار پذیر بوده و فروشنده نهاده می‌تواند از آنها به چند صورت استفاده کند. اولین حالت آن است که این اوراق را تا سررسید نگه‌داشته و قیمت اسمی اوراق را دریافت کند. دومین حالت، واگذاری آنها جهت تسویه بدهی یا خرید کالا به سایر سطوح زنجیره ارزش مثلاً فروشنده مواد اولیه است. آخرین گزینه نیز تنزیل این اوراق در بازار ثانویه و دستیابی به وجوه نقد می‌باشد (میثمی و زمان زاده، ۱۳۹۹).
بر این اساس، مهمترین کارکرد اوراق گام فراهم نمودن امکان دسترسی به نقدینگی در زنجیره ارزش است. در واقع، بنگاه‌های تولیدی می‌توانند با استفاده از آن سرمایه در گردش موردنیاز را به شیوه‌ای مناسب و کم هزینه به دست آورند. علاوه بر آن، این ابزار می‌تواند امکان تسویه بدهی‌ها بین واحدهای تولیدی را فراهم کند(میثمی و زمان زاده، ۱۳۹9).
2-3. سازوکار و نحوه انتشار اوراق گام
با توجه به اینکه اوراق گام از معدود ابزارهای مشترک بین بازار پول و سرمایه است، سازوکار عملیاتی اوراق و نحوه استفاده از اوراق، در سه مستند قانونی مطرح‌شده که عبارتنداز: دستورالعمل گواهی اعتبار مولد مصوب ۵/۹/۱۳۹۸ شورای پول و اعتبار، دستورالعمل پذیرش و معاملات اوراق گام مصوب ۱۷/۱/۱۳۹۹ هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار و در نهایت شیوه‌نامه اجرایی اوراق گام مصوب ۱۸/۳/۱۳۹۹ کمیسیون اعتباری بانک مرکزی. با توجه به آنچه در این مستندات مطرح‌شده است، می‌توان به‌صورت مختصر کل سازوکار عملیاتی اوراق گام از زمان صدور در بازار پول تا معاملات در بازار سرمایه و در نهایت تسویه اوراق را شامل ۸ مرحله در نظر گرفت که این مراحل در جدول (1) ارائه‌شده است:
جدول 1- سازوکار عملیاتی اوراق گام
نوع بازار | مراحل | سازوکار عملیاتی اوراق گام |
|---|---|---|
بازار پول | مرحله اول | ارائه درخواست صدور اوراق گام توسط بنگاه متعهد (خريدار نهاده) به مؤسسه اعتباري |
مرحله دوم | اعتبارسنجی بنگاه متعهد توسط مؤسسه اعتباري و أخذ وثايق و تضامین لازم | |
مرحله سوم | معرفی بنگاه متقاضی (فروشنده نهاده) به مؤسسه اعتباري توسط بنگاه متعهد | |
مرحله چهارم | صدور اوراق گام با ضمانت و عاملیت مؤسسه اعتباري در مقابل دريافت اسناد مطالبات | |
مرحله پنجم | انتقال اوراق گام به حساب بنگاه متقاضی در سامانه گام توسط مؤسسه اعتباري | |
بازار سرمایه | مرحله ششم | معاملات ثانوي اوراق گام در بازار سرمايه پس از طی شدن يک ششم زمان صدور اوراق تا سررسید |
مرحله هفتم | ايفاي تعهد بنگاه متعهد نسبت به مؤسسه اعتباري در سررسید اوراق گام | |
مرحله هشتم | تسويه اوراق گام توسط شرکت سپرده گذاري مرکزي با دارنده نهايی اوراق |
منبع: میثمی و زمان زاده، (۱۳۹۹)
2-4. ریسک
فرهنگ مریام6-وبستر7 ریسک را احتمال از دست دادن تعریف کرده است(مریام-وبستر، 2016، 25)، ریسک در اصطلاح عبارت است از امکان تفاوت بازده از مقدار مورد انتظار. درباره سرمایه‌گذاری، ریسک یعنی احتمال اینکه بازده واقعی (برحسب ریال یا درصد) از بازده مورد انتظار متفاوت شود (بری گام8 و دیگران، ۲۰۱۹، ۴۵). ناپایداری و عدم اطمینان در جهان امروز و در زندگی تمام موجودات و سازمان‌ها وجود دارد. تغییر، مهمترین عامل پدید آمدن ریسک است و از آنجا که تغییر همیشه وجود دارد و نیز دامنه آن روزبه‌روز گسترش می‌یابد، پس ریسک نیز همواره وجود دارد، بلکه روزبه‌روز بر اهمیت آن نیز افزوده می‌شود. همان‌طور که در گذشته در حالت کلی، ریسک را احتمال متفاوت بودن بازده تحقق‌یافته از بازده مورد انتظار تعریف می‌کنند. البته برخی مواقع ریسک را به‌صورت تغییر نامطلوب در بازدهی تحقق‌یافته تعریف می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر، فقط تغییرهای رو به پایین بازدهی9و ریسک تلقی می‌شود(کراهی10 و دیگران،2020، 25).
2-5. اوراق گام و تامین مالی زنجیره تامین
تأمین مالی زنجیره ارزش، عبارتی کلی است که شامل مجموعه‌اي از روش‌ها و راه حل‌هاي مبتنی بر تکنولوژي در راستاي افزايش دسترسی و کاهش هزينه تأمین مالی براي بنگاه‌هاي اقتصادي (به ويژه بنگاه‌هاي کوچک و متوسط) و بهبود کارايی کسب وکارهاي مرتبط در فرايند فروش کالاها و خدمات می‌گردد (بالس و الیرام،۲۰۱۹،ص۱۶۷).
به لحاظ اقتصادي، روش‌هاي تأمین مالی زنجیره ارزش براي تمامی ذينفعان مقرون به صرفه هستند. فروشندگان کالاها و خدمات با استفاده از اين راهکار، سريعتر به نقدينگی دست پیدا می‌کنند؛ زيرا در شرايط عادي نیاز بود تا اسناد وصول (چک و سفته) را از خريداران کالاها و خدمات دريافت کنند که تبديل اين اسناد به وجه نقد اولاً با ريسک اعتباري مواجه است و ثانیاً زمانبر خواهد بود. خريداران کالاها و خدمات نیز در اين روش می‌توانند با سهولت بیشتري نسبت به خريد از فروشندگان اقدام کنند؛ چرا که در اينجا در واقع بانک ضمانت خريدار نزد فروشنده را برعهده خواهد داشت. در نهايت بانک ها نیز ضمن تأمین مالی بخش حقیقی اقتصاد، کارمزد خدماتی که ارائه می‌دهند را دريافت می‌کنند(هافمن، ۲۰۱۷، 78).
3. پیشینه تحقیق
در این قسمت، مطالعات داخلی و خارجی مرتبط مطرح می شود، البته با توجه به نوآوری در موضوع و اهداف، پژوهش با محدودیت هایی در زمینه کمبود منابع و پیشینه پژوهش مرتبط رو به رو بوده است.
آهنگر و همکاران(1401) در پژوهش خود با عنوان « ارائه مدل علّی ریسک‌های صکوک در ایران» پس از شناسایی ریسک‌های عامل، به ترتیب ریسک‌های اعتباری، نرخ سود و نقدینگی اثرگذارترین و ریسک شریعت را اثرپذیرترین بعد و دارای بیشترین تعامل با دیگر ابعاد ریسک بیان کرده‌اند.
ایروانی و همکاران (1400) در مقاله‌‌ای با عنوان« مدل‌سازی ریسک ساختار تامین مالی مطابق تئوری تصمیم احتمالی از طریق ANP» به شناسایی مهمترین ریسک‌های مالی و تامین مالی پرداخته اند و سپس از نظر اهمیت به ترتیب ریسک اعتباری، ریسک عملیاتی، ریسک نقدشوندگی، ریسک نقدینگی، ریسک توزیع درآمد، ریسک بازار و ریسک سیستماتیک اولویت بندی نموده‌اند.
زمان‌پور و همکاران (1400) در پژوهش خود تحت عنوان« شناسایی و رتبه بندی عوامل موثر بر بهینه سازی پرتفوی سهام با رویکرد تحلیل شبکه فازی» به ارزیابی سطح اهمیت، رتبه بندی و پالایش عوامل موثر بر بهینه سازی پرتفوی، مبادرت گردید. بر اساس تحلیل های انجام شده، متغیرهای نوسان سود، بازده سرمایه، ارزش شرکت، صرف ریسک بازار، سودآوری سهام، ساختار مالی، نقدشوندگی و شاخص بقا را به عنوان مهمترین عوامل تاثیرگذار بر بهینه سازی پرتفوی سهام معرفی کرد.
میثمی و زمان زاده(1399) در پژوهش خود تحت عنوان « تأمین مالی زنجیره ارزش با استفاده از اوراق گام: ماهیت، کارکرد و راهکارهای شرعی» پس از بیان ماهیت این اوراق و همچنین الگوی استفاده از این اوراق در تأمین مالی زنجیره ارزش و راهکارهای فقهی - حقوقی استفاده از این اوراق، به برخی از ریسک‌های این اوراق اشاره‌کرده‌اند.
علی نژاد مهربانی(1398) در پژوهشی با عنوان « اوراق گواهی اعتبار مولد؛ ضرورت و تجربه‌ای نوین در نظام مالی کشور» نشان می‌دهد که اوراق گام نسبت به سایر روش‌های حمایت از تولید (مانند ایجاد کارگروه‌های استانی ستاد تسهیل و رفع موانع تولید )مزیت‌های مهمی دارد. چرا که این ابزار با منطق بازاری(غیردستوری)و مبتنی بر تعامل صحیح بازارهای پول و سرمایه به حمایت از بخش تولید در اقتصاد می‌پردازد.
میثمی(1398) در مقاله خود با عنوان « ابعاد فقهی _ حقوقی اوراق گام» نشان می‌دهد که استفاده از عقد بیع جهت تبیین اوراق گام امکان‌پذیر نبوده و ضرورت دارد سایر قالب‌های حقوقی موردتوجه قرار گیرد. چرا که به دلیل محدودیت معاملات بیع دین با دین، این راهکار با شبهه مواجه خواهد بود و نمی‌تواند در نظام بانکی کشور مورداستفاده قرار گیرد.
شعبانی و همکاران(1397) در پژوهشی با عنوان «طراحی الگو جامع شناسایی و رتبه بندی ریسک‌های اوراق بهادار اسلامی» پس از شناسایی عوامل و رتبه بندی آنها، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دارایی و ناشر متغیری است که بیشترین نفوذ را بر متغیرهای نهاد واسط، بازار، قیمت و وضعیت اعتباری و اقتصادی دارد و نفوذکننده‌ای قوی است و وضعیت اعتباری و اقتصادی نیز نفوذپذیری قوی است. به عبارت دیگر، متغیر دارایی و ناشر بر نهاد واسط، بازار و قیمت و وضعیت اعتباری و اقتصادی تاثیر می‌گذارند.
اولیول11 (2022) در پژوهشی با موضوع « بررسی تجربیات و نظریات جامع اوراق بهادار اسلامی(صکوک)» مطالعات در مورد صکوک در پنج بخش مجزا طبقه بندی نموده است که عبارتنداز: تفاوت های ساختاری و بنیادی بین اوراق قرضه متعارف و صکوک، تجربیات پژوهش در مورد صکوک، انتخاب بین اوراق قرضه و صکوک، مسائل حقوقی و شرعی صکوک و ارزشگذاری صکوک را بیان نموده و طبق یافته های پژوهش در بیشنر کشورها مطالعات بر روی تجربیات پژوهش در مورد صکوک بوده است و مطالعات ساختاری و بنیادی کمتر مورد توجه بوده است.
تیت12 و همکاران (2018) در پژوهش خود با عنوان « منابع مالی زنجیره تأمین؛ مدیریت ریسک، انعطاف‌پذیری و مدیریت تأمین‌کننده»، به موضوع تأمین مالی زنجیره ارزش با تأکید بر مدیریت ریسک با دو رویکرد کوتاه‌مدت و میان‌مدت می‌پردازند.
دنگ13 و همکاران (2018) در مقاله ای با عنوان « تأمین مالی چندین تأمین‌کننده ناهمگن در سیستم مونتاژ: خریدار مالی در مقابل بانک مالی» به مقایسه دو روش تأمین مالی زنجیره ارزش یعنی تأمین مالی از طریق شبکه بانکی و تأمین مالی از طریق فروشندگان کالا و خدمات می‌پردازد و اشاراتی به ریسک‌های آنها دارد.
4. روش تحقیق
در این تحقیق برای شناسایی و رتبه‌بندی ریسکها از دو روش استفاده گردیده است. ابتدا ما برای شناسایی ریسک‌های موجود در این اوراق از روش دلفی فازی و سپس با استفاده از روش تاپسیس فازی، ریسک‌های اوراق گام به ترتیب بیشترین اهمیت رتبه‌بندی شد. در ادامه به شرح نحوه انجام پژوهش و نتیجه‌گیری یافته‌های آن پرداخته می‌شود:
در گام اول به بررسی ریسک‌های اوراق گام از طریق کتاب‌ها، مقالات معتبر علمی و سایت‌های مرتبط داخلی و خارجی توسط پژوهشگر پرداخته شد. در گام دوم، ریسک‌های اثرگذار در قالب پرسشنامه به خبرگان محترم برای تایید یا عدم تایید آنها ارسال شد. سپس نظرات خبرگان طبقه‌بندی‌شده و یک جدول، عوامل مرتبط با ریسک‌های اوراق گام تهیه شد.
روش دلفي فـازي، پاسـخ بی‌طرفانه بـه سـؤالات، تكـرار بارهای ارسـال پرسشـنامه و دريافت نتیجه از آنها، و تجزیه‌وتحلیل آمـاري نظـرات به‌صورت گروهـي اسـت. در ايـن پژوهش، عوامل مؤثر در قالب پرسشنامه مـورد قضـاوت خبرگـان قرارگرفته و بـازخورد نظـرات جمع‌آوری شد. در اين پژوهش، از عدد فازي مثلثي براي بررسـي نظـرات خبرگـان و ايجـاد روش دلفي فازي استفاده شد. بدین ترتیب، مقادير بيشينه و كمينة نظرات خبرگـان به‌عنوان نقـاط مـرزي اعداد مثلثي فازي در نظر گرفته شد و ميانگين هندسي به‌عنوان درجة عضويت اعداد مثلثي فـازي و جهت حذف اثر نقاط مرزي در جدول (2) به‌کاربرده شد (جعفري و منتظر، ۱۳۸۷ .(
جدول 2- متغیر کلامی و اعداد فازی مثلثی
متغیر کلامی | عدد فازی |
خیلی کم | (25/0 و0و0) |
کم | (5/0 و25/0 و0) |
متوسط | (75/0 و5/0و25/0) |
زیاد | (1 و75/0و5/0) |
خیلی زیاد | (1 و1و75/0) |
منبع: جعفری و منتظر (1387)
جهت اجراي روش دلفي فازي، مقادير فازي مثلثي محاسـبه و به مقادیر فازی تبديل می‌شود و سپس، ميانگين فازي آنها محاسبه می‌گردد.
4-1. تکنیك تاپسیس
توسط یون14 و هوانگ15 پیشنهاد شده و یکی از پرکاربردترین روش‌های حل مسائل چند شاخصه می‌باشد، مفهوم اصلی این تکنیك بر این اساس است که گزینه‌ای را انتخاب کند که نزدیک‌ترین فاصله اقلیدسی را به گزینه ایده آل و دورترین فاصله اقلیدسی از گزینه ایده آل منفی داشته باشد در این روش علاوه بر در نظر گرفتن فاصله یك گزینه Ai از نقطه ایده آل، فاصله آن از نقطه ایده آل منفی هم در نظر گرفته می‌شود. واقعیات زیربنایی این روش به‌صورت زیر است:
مطلوبیت هر شاخص باید به‌طور یکنواخت افزایش (کاهش) باشد. (هرچه rij بیشتر، مطلوبیت بیشتر و یا برعکس) بدان صورت بهترین ارزش موجود از یک شاخص نشان‌دهنده ایده آل آن بوده و بدترین ارزش موجود آن مشخص‌کننده ایده آل منفی برای آن خواهد بود.
فاصله یک گزینه از ایده آل (ایده آل منفی) ممکن است به‌صورت فاصله اقلیدسی (از توان دوم) و یا به‌صورت مجموع قدر مطلق از فواصل خطی (معروف به فواصل بلوکی) محاسبه گردد که این امر بستگی به نرخ تبادل و جایگزینی در بین شاخص‌ها دارد (محمدی و همکاران، ۱۳۹۴).
در روش تاپسیس کلاسیک (شباهت به گزینه ایده آل کلاسیک)، برای تعیین وزن معیارها و رتبه‌بندی گزینه‌ها از مقادير دقیق و معین استفاده می‌شود. در بسیاری از مواقع تفکرات انسان با عدم قطعیت همراه است و این عدم قطعیت در تصمیم‌گیری تأثیرگذار است. در این شرایط از روش‌های تصمیم‌گیری فازی استفاده شود که روش تاپسیس فازی شباهت به گزینه ایده آل فازی) یکی از این روش‌هاست. در این حالت عناصر ماتریس تصمیم‌گیری با وزن معیارها و یا هر دو توسط متغیرهای پژوهش که توسط اعداد فازی ارائه‌شده‌اند، ارزیابی‌شده و بدین ترتیب بر مشکلات روش شباهت به گزینه ایده آل کلاسیک غلبه شده است. تفاوت مدلهای مختلف این روش در نوع عدد فازی استفاده شده، روش نرمالیزه کردن و روش رتبه‌بندی است (مختاری و همکاران، ۱۳۹۵).
4-2. فرایند اجرای تحقیق
این تحقیق در پنج فاز انجام‌شده است؛که در ادامه تشریح گردیده است:
گام اول: شناسایی ریسک‌های اوراق گام
اوراق گام هم همانند دیگر ابزارهای مالی اسلامی دارای ریسک می‌باشند، در این مرحله با گردآوری منابع کتابخانه‌ای و مصاحبه با چند خبره در زمینۀ مالی ریسک‌های اوراق گام شناسایی شد که در مراحل بعد به تائید خبرگان رسید و به‌صورت ذیل می‌باشد:
ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک: در صورتی که شرکت متعهد نتواند شرایط اعتبارسنجی بانک را فراهم کند، امکان انتشار اوراق گام را نخواهد داشت.
ریسک عدم تمایل برای قبول اوراق گام توسط متقاضی: ممکن است فروشندگان مواد اولیه به هر دلیلی تمایلی به دریافت اوراق گام از خریدار نداشته باشند.
ریسک قانونی: این ریسک به دلیل عدم موفقیت در اجرای نیازمندی های قانونی و قوانین قابل اجرا است.
ریسک اعتباری: به احتمال عدم پرداخت به موقع تعهدهای مالی یک ناشر ریسک اعتباری گفته می‌شود. باید اوراق از رتبه اعتباری برخوردار باشند تا سرمایه گذاران هنگام خرید این اوراق، از ریسک‌های آن اطلاع کافی داشته باشند. از آنجا که شرکت‌ها از موقعیت مناسبی برخوردار باشند، در نتیجه ریسک اوراق پایین می‌باشد. گرچه ضروری است در اوراق منتشر شده تضمین‌های لازم توسط شرکت‌ها برای دریافت مبلغ اسمی در زمان سررسید توسط سرمایه‌گذاران صورت پذیرد، ولی در عین حال ریسک موقعیت اعتباری شرکت‌ها که به واسطه دارا نبودن نقدینگی به طور موقت یا دائم در ایفای به موقع تعهدات نظیر تعهد بازخرید اوراق، ممکن است افزایش یابد(نظرپور، 1393، 86).
ریسک عملیاتی: این ریسک عبارت است از ریسک زیان‌های منتظره یا غیر منتظره ناشی از شکست یا نقص در سیستم، نیروی انسانی، فناوری، عملکرد نامناسب یا نقص در فرآیندهای داخلی و یا رویدادهای خارجی(موسویان، 1391، 206). در اوراق گام این ریسک مربوط به نقص و خطا در طی عملیات درخواست، صدور و تخصیص به زنجیره ارزش می‌شود.
ریسک تورم: ریسک تورم، ریسک کاهش اصل و فرع سرمایه، به دلیل کاهش قدرت پول می‌باشد. در اوراق اگر نرخ تورم در دوره‌ای بیشتر از نرخ بازده اوراق باشد، دارندگان این اوراق اگر چه می‌دانند در زمان سررسید مبلغ اسمی را دریافت خواهند کرد ولی در اثر تورم از قدرت خرید کمتری را برخوردار خواهند بود. همچنین اگر پس از خرید این اوراق تورم افزایش یابد چون بازدهی آنها ثابت است در نتیجه ارزش اوراقی که قبلا منتشر شده، در مقایسه با اوراق با بازدهی متغیر از جمله اوراق مشارکت که با تورم بازدهی‌اش تغییر می‌کند، نیز کاهش می‌یابد(نظرپور، 1393، 84).
ریسک سیاسی: به کاهش ارزش سرمایه، در اثر تغییر در سیاست‌ها و نظام‌های سیاستگذاری یک کشور اطلاق می‌شود. این ریسک هم برای سسرمایه‌گذاران داخلی و هم خارجی که قصد خرید اوراق را دارند، وجود دارد. زمانی می‌توان به تامین سرمایه پروژه‌های گوناگون از بازارهای داخلی و خارجی امیدوار بود که به ثبات سیاسی در کشور توجه شود و سرمایه‌گذاران با اطمینان خاطر بیشتری اقدام به خرید این اوراق نمایند(نظرپور، 1393، 84).
ریسک نوسانات نرخ ارز: به احتمال زیانی که از نوسانات نامطلوب نرخ ارز به وجود می‌آید و ناشی از عدم تطابق دریافتی‌ها و پرداختی‌های ارزی است، گفته می‌شود. در صورت تفکیک بین واحد پولی که وجوه این اوراق که براساس آن ارزشگذاری می‌شوند و واحد پولی که وجوه این اوراق در آن جمع آوری می‌شود، سرمایه‌گذاران با ریسک ارز مواجه خواهند بود ولی اگر بین این دو تفکیکی نباشد، انتشار این اوراق فقط برای سرمایه‌گذاران خارجی این ریسک را در پی دارد (نظرپور، 1393، 84).
ریسک نرخ بهره: ریسک نرخ بهره عبارت است از تغییری که در ارزش اوراق بهادار، به علت تغییری که در ارزش اوراق بهادار، به علت تغییر در نرخ بازده دیگر فرصت های سرمایه گذاری اتفاق می‌افتد. به عبارت دیگر وقتی فرصت های سرمایه گذاری دیگری با نرخ بهتر ایجاد گردد، ارزش اوراق گام کاهش خواهد یافت.
ریسک قوانین و مقررات: این ریسک مربوط به‌احتمال تغییر قوانین و مقررات مرتبط با صکوک و اوراق بهادار و همچنین معاملات در بازار بورس و فرابورس و نیز قوانین مربوط به مالیات می‌شود.
ریسک نقدشوندگی: به احتمال ناتوانی شرکت در ایفای تعهدات مالی کوتاه مدت خود ریسک نقدشوندگی گفته می‌شود. با توجه به موفقیت آمیز بودن انتشار صکوک در چند سال اخیر در داخل و خارج از کشور و اینکه اوراق مورد بحث از نظر فقیهان قابل معامله در بازار ثانویه هستند؛ بنابراین ریسک نقدینگی این اوراق تا حدودی زیادی کاهش می‌یابد (نظرپور، 1393، 85).
ریسک شریعت: ریسک شریعت به کاهش ارزش دارایی در نتیجه تخطی از رعایت الزامات شرعی اشاره دارد. در ایران به دلیل لزوم دریافت مجوز انتشار اوراق از بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار و نیز ضرورت نظارت شورای فقهی در بانک مرکزی (متشکل از صاحبنظران فقهی، اقتصادی و بانکی) و کمیته تخصصی فقهی در سازمان بورس و اوراق بهادار بر فرآیند شکل گیری و انتشار این اوراق و وجود اوراق و مقررات اسلامی دقیق این ریسک نسبت به سایر کشورها علی القاعده کمتر خواهد بود (نظرپور، 1393، 86).
ریسک بازده (هزینه فرصت): به تغییری که در ارزش اوراق گام، به دلیل تغییر در نرخ بازده سایر فرصت های سرمایه گذاری به وجود می‌آید، گفته می‌شود (نظرپور، 1393، 85).
ریسک بازارگردانی: چنانچه بازارگردان اوراق گام که متعهد به حفظ نقدشوندگی اوراق در بازار ثانویه است با کمبود اوراق( در دوره مازاد تقاضا) و یا کمبود منابع مالی ( در دوره مازاد عرضه اوراق) روبرو شود، اوراق با این ریسک مواجه خواهد شد (نظرپور، 1396، 146).
ریسک پرداخت در سررسید: این ریسک در صورتی است که در موعد سررسید منتشرکننده اوراق نتواند قیمت اوراق را به دارندگان آن پرداخت کند.
ریسک بازار پذیری: کاهش اقبال سرمایه‌گذاران به این شیوه تأمین مالی و عوامل دیگری مانند کارایی اطلاعاتی و نیز تعداد معامله گران در بازار منجر به این ریسک می‌شود.
ریسک نقدینگی: احتمال ناتوانی شرکت در ایفای تعهدات مالی کوتاه مدت ریسک نقدینگی نامیده می‌شود. این ریسک از سه عامل عدم توانایی اجرای تعهدات مالی کوتاه مدت، عدم توانایی تامین منابع مالی کوتاه مدت در هنگام نیاز و نیز عدم توانایی تامین مالی کوتاه مدت با هزینه های مقرون به صرفه ناشی است.
گام دوم:
بعد از جمع آوری ریسک های شناسایی شده اوراق گام، که پژوهشگران بر مبنای منابع کتابخانه‌ای و مصاحبه با خبرگان مالی به آن رسیده‌اند، در دو طبقه و شامل ریسک های بازار اولیه و ثانویه آورده شده و از خبرگان مالی خواسته شده تا نظرات خود را در مورد ریسک‌های تعیین شده با توجه به طیف لیکرت از خیلی کم تا خیلی زیاد بیان کنند. در صورت عدم تایید ریسک‌های مطرح شده در پرسشنامه توسط خبرگان، گزینه بی تاثیر توسط آنها انتخاب گردید و دلایل خود را در ذیل پرسشنامه نمودند. و در پایان پرسشنامه از خبرگان محترم درخواست گردید ریسک‌هایی که توسط وجود دارند و توسط پژوهشگران ذکر نشده است را بیان کنند.
گام سوم:
در این مرحله از جمعی از خبرگان که پرسشنامه برای آنها ارسال گردیده بود، 14نفر از خبرگان و متخصصان مالی اسلامی براساس معیارهای زیر در تکمیل پرسشنامه همراهی کردند:
- هم راستا بودن رشته دانشگاهی
- سابقه علمی و پژوهشی خبرگان
- مرتبط بودن تخصص خبرگان با موضوع پژوهش
گام چهارم:
در گام بعدی پس از تکمیل پرسشنامه توسط خبرگان و شناسایی و طبقه بندی ریسک‌های که توسط خبرگان محترم مورد تایید قرار گرفته اند، به صورت جدول (3) طبقه بندی گردید:
جدول 3- ریسک‌های شناسایی شده توسط خبرگان
عنوان بازار | ریسک‌های شناسایی شده | عنوان بازار | ریسک‌های شناسایی شده | |
|---|---|---|---|---|
بازار اولیه | ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک | بازار ثانویه | ریسک اعتباری | ریسک نقدشوندگی |
ریسک عدم تمایل برای قبول اوراق گام توسط متقاضی | ریسک عملیاتی | ریسک شریعت | ||
ریسک قانونی | ریسک تورم | ریسک بازده(هزینه فرصت) | ||
| ریسک سیاسی | ریسک بازارگردانی | ||
| ریسک نوسانات نرخ ارز | ریسک پرداخت در سررسید | ||
| ریسک نرخ بهره | ریسک بازار پذیری | ||
| ریسک قوانین و مقررات | ریسک نقدینگی | ||
منبع: یافته های پژوهش
گام پنجم:
پس از تایید طبقه بندی ریسک‌های شناسایی شده توسط خبرگان محترم، بنا به طیف لیکرت پنج تایی هر یک از داده های کیفی (خیلی کم تا خیلی زیاد) به داده‌های کمی(1تا5) تبدیل شد.
به منظور روایی منطقی و صحت سوالات، پرسشنامه توسط خبرگان بررسی گردید و از جهت پایایی برای محک قابلیت اطمینان پرسشنامه، آزمون آلفای کرونباخ با ضریب 0.682 تایید گردید. سپس با استفاده از روش FUZZY TOPSIS ریسک‌های شناسایی شده اولویت بندی گردید.
5. یافته های پژوهش
پس از شناسایی ریسک‌های اوراق گام از مطالعات کتابخانه‌ای، پیشینه پژوهش و خبرگان، آنها را با همکاری خبرگان به صورت عوامل کلی و قابل طرح در پرسشنامه مطرح گردید و سپس پرسشنامه به روش لیکرت طراحی شد. سپس پرسشنامه ها در اختیار خبرگان محترم مالی قرار گرفت و سرانجام اعداد نهایی به عنوان درایه های ماتریس وارد ماتریس گردید. در نهایت با استفاده از نرم افزار EXCEL مقادیر و وزن ها و شاخص ناسازگاری با روش FUZZY TOPSIS محاسبه گردید.
ویژگی‌های جمعیت شناختی خبرگان شرکت‌کننده در پرسشنامه به تفکیک تحصیلات در جدول (4) ارائه شده است.
جدول 4- ویژگی‌های جمعیت شناختی خبرگان
ویژگی‌های جمعیت شناختی | فراوانی | درصد | |
تحصیلات | کارشناسی ارشد | 5 | 36 |
دکتری | 9 | 64 | |
منبع: یافته‌های پژوهش
با توجه به یافته های پژوهش، خلاصه نتایج رتبه بندی ریسک‌های موثر به ترتیب، به شرح جدول (5) و (6) می باشد:
جدول 5- اولویت بندی ربسک های شناسایی شده بازار اولیه
نوع بازار | ریسک‌های شناسایی شده | FUZZY TOPSIS | رتبه |
|---|---|---|---|
بازار اولیه | ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک | 0.6153 | 1 |
ریسک عدم تمایل برای قبول اوراق گام توسط متقاضی | 0.458 | 2 | |
0.4592 | 3 |
منبع: یافته های پژوهش
جدول 6- اولویت بندی ریسک‌های شناسایی شده بازار ثانویه
نوع بازار | ریسک‌های شناسایی شده | Fuzzy TOPSIS | رتبه |
|---|---|---|---|
بازار ثانویه | ریسک اعتباری | 0.5743 | 5 |
ریسک عملیاتی | 0.5108 | 9 | |
ریسک تورم | 0.6839 | 1 | |
ریسک سیاسی | 0.4854 | 11 | |
ریسک توسانات نرخ ارز | 0.629 | 2 | |
ریسک نرخ بهره | 0.6054 | 3 | |
ریسک قوانین و مقررات | 0.4493 | 13 | |
ریسک نقدشوندگی | 0.5903 | 4 | |
ریسک شریعت | 0.5086 | 10 | |
ریسک بازده(هزینه فرصت) | 0.4596 | 12 | |
ریسک بازارگردانی | 0.4441 | 14 | |
ریسک پرداخت در سررسید | 0.5635 | 6 | |
ریسک بازار پذیری | 0.5505 | 7 | |
ریسک نقدینگی | 0.5158 | 8 |
منبع: یافته های پژوهش
6. نتیجه‌گیری و پیشنهادها
اقتصاد ایران که در سالهای اخیر، تحت تحریم های فراگیر و ظالمانه کشورهای غربی علیه کشور و ملت ایران، با التهابات ارزی مواجه شد. با توجه به آثار زیانبار نوسانات ارزی بر پیکره اقتصاد کشور، از طرفی واحدهای تولیدی را با مشکلات نقدینگی و سرمایه در گردش مواجه کرد.
بانک مرکزی با ارائه طرح گواهی اعتبار مولد (گام) با هدف رفع موانع پولی، رونق تولید، هدایت منابع مالی به فعالیت‌های مولد اقتصادی و تامین سرمایه در گردش سالم و پایدار برای واحدهای تولیدی ایجاد کرده است.
در این پژوهش ابتدا ریسک‌های اوراق گام که براساس مطالعات کتابخانه و مصاحبه با خبرگان محترم شناسایی شده بود را در دسته بازار اولیه و ثانویه طبقه بندی شدند و سپس با استفاده از روش FUZZY TOPSIS ریسکها اولویت بندی شدند.
طبق یافته های پژوهش در بازار اولیه، به ترتیب ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک، ریسک عدم تمایل برای قبول اوراق گام توسط متقاضی و ریسک قانونی بیشترین تاثیر را در نظرات خبرگان بر اوراق گام را داشته‌اند.
ریسک اعتبارسنجی متعهد توسط بانک که از نظر خبرگان با اهمیت ترین ریسک در بازار اولیه انتخاب شده است، از طرفی بانک عامل که از ارکان اساسی و ضامن اوراق گام می‌باشد، می‌بایست جوانب اعتبارسنجی را رعایت نماید و از طرفی دیگر نحوه اعتبارسنجی متعهد توسط بانک می‌تواند آغاز فرآیند اوراق گام را برای متعهد به طور کلی مختل نماید.
ریسک عدم تمایل به قبول اوراق گام توسط متقاضی که دیگر ریسک با اهمیت بازار اولیه از منظر خبرگان می‌باشد. می‌توان گفت زمانی اوراق گام برای متقاضی دارای جذابیت است که نقدشوندگی، نرخ اوراق و موارد دیگر جذابیت این اوراق برای متقاضی فراهم باشد.
و در بازار ثانویه نیز به ترتیب ریسک‌های تورم، نوسانات نرخ ارز و نرخ بهره اهمیت بیشتری را نسبت به ریسک‌های دیگر این بازار در اوراق گام می‌باشند.
سه ریسکی که دارای اهمیت بالایی از دید خبرگان در بازار ثانویه می‌باشند، هر سه از ریسک‌های سیستماتیک بازار هستند. که علاوه بر اینکه نشان از تاثیر بسزای ریسک سیستماتیک در کشور ما بر بازارهای پولی و مالی دارد و در صورتیکه اگر بتوان شرایط سیاسی کشور را به ساحلی از آرامش رساند می‌توان گفت بخش عمده‌ای از مشکلات این اوراق را باید حل شده دانست.
به نظر می‌رسد پیشنهادهای ذیل می‌تواند بر ایرادات برخاسته از وجود گونه‌های مختلف ریسک در توسعه ابزارهای مالی اسلامی کشور و ریسک‌های اوراق گام کمک نماید:
· آسیب شناسی انتشار اوراق گام در بازار مالی کشور
· بررسی فقهی-حقوقی و اقتصادی روش‌های پوشش ریسک‌های اوراق گام در بازار مالی کشور
· استقرار نظام جامع مدیریت ریسک‌های اوراق گام
· فرهنگ‌سازی انتشار اوراق گام در ارکان مختلف بازارهای مالی
فهرست منابع
1. آهنگر, نوراله زاده, دارابی. (1401). ارائه مدل علّی ریسک‌های صکوک در ایران. دانش مالی تحلیل اوراق بهادار, 15(53), 123-137.
2. ایروانی, کردلوئی, رهنمای رودپشتی, یزدانیان. (1400). مدل سازی ریسک ساختار تامین مالی مطابق تئوری تصمیم احتمالی از طریق ANP. مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار, 12(47), 368-389.
3. تأمین مالی کشور. دوماهنامه تازه‌های اقتصاد، ۷۹ (۱۵۸)، ۲۷-۱3 .
4. توحیدی، محمد (۱۳۹۶)،" تحلیلی بر صکوک با پشتوانه دارایی و صکوک مبتنی بر دارایی" سازمان بورس و اوراق بهادار، مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی، گروه بازارها و ابزارهای مالی.
5. جعفري، نيلوفر، منتظر. (1387) .استفاده از روش دلفي فازي براي تعيين سیاست‌های ماليـاتي كشـور. فصـلنامه پژوهشهاي اقتصادی۸: ۹۱-۱۱۴.
6. راعي، رضا و سعيدي. (۱۳۹۹ ) ، مباني مهندسي مالي و مديريت ریسک،تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها، دانشگاه تهران دانشكده مديريت.
7. زمان پور, زنجیردار, داودی نصر. (1400). شناسایی و رتبه بندی عوامل موثر بر بهینه سازی پرتفوی سهام با رویکرد تحلیل شبکه فازی. مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار, 12(47), 210-236.
8. شعبانی‌ورنامی, دیده‌خانی, خوزین, نادریان, آرش. (1397). طراحی الگوی جامع شناسایی و رتبه‌بندی ریسک‌های اوراق بهادار اسلامی. راهبرد مدیریت مالی, 23(6), 61-87.
9. شیرمردی،حسین،فاضلیان، اخروی. (1392). شناسایی و اولویت‌بندی ریسک‌های سلف نفتی با رویکرد تحلیل سلسله مراتبی فازی، دوفصلنامه علمی – پژوهشی،جستارهای اقتصادی ایران، ش ۱۹، بهار و تابستان ۱۳۹۲، ۱۴۱–۱۶۸.
10. طالبی،محمد، رحیمی. (1391). شناسایی ،طبقه‌بندی و اولویت‌بندی ریسک‌های اوراق بهادار اجاره، دوفصلنامه علمی – پژوهشی،جستارهای اقتصادی ایران، ش ۱۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۱، ۷۷- ۱۰۳.
11. طریق، ارسلان (1390). مدیریت ریسک‌های مالی ساختارهای صکوک، ترجمۀ مصطفی زه تابیان، تهران، دانشگاه امام صادق (ع).
12. علی نژاد مهربانی، فرهاد (1398). اوراق گواهی اعتبار مولد: ضرورت و تجربه‌ای نوین در نظام.
13. محمدی، علی، سامینیا و جوانمردی. (1394). کاربرد ترکیب دی ماتل، تحلیل شبکه و تاپسیس در اولویت بندی سبد سرمایه گذاری. فصلنامه مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار (۲۴): ۱۵-۴۰.
14. مختاری، مرتضی، طیبی و میر محمدصادقی. (1395). اولویت بندی سرمایه گذاری در بخش خدمات به روش تصمیم گیری تاپسیس فازی، مطالعه موردی: سازمان آرت. فصلنامه پژوهشهای اقتصادی (رشد و توسعه پایدار) ۱۶(۱): ۱۲۱-۴۰.
15. موسویان، سید عباس (۱۳92)، ابزارهای مالی اسلامی (صکوک،) تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص ۳۴۳.
16. میثمی، حسین (۱۳۹۸) ابعاد فقهی- حقوقی اوراق گام. دوماهنامه تازه‌های اقتصاد، ۷۹ (۱۵۸)، ۶۵-۴۵.
17. میثمی، حسین، و زمان زاده (۱۳۹۹). تأمین مالی زنجیره ارزش با استفاده از اوراق گام: ماهیت، کارکرد و راهکارهای شرعی. دو فصلنامه علمی تحقیقات مالی اسلامی، مقاله پژوهشی، سال نهم، شماره دوم(پیاپی ۸۱)، صص.۴۷۰- ۵۰۷.
18. نظر پور، محمدنقی؛ و لطفی نیا. (۱۳۹۲). طراحی اوراق استصناع حمایت از تولید بر اساس یارانه نقدی پرداختی به مردم. فصلنامه پژوهشهای مالیه اسلامی، ۱ (۲)، ۳۴-۱۷
19. نظرپور, محمدنقی, صدرایی. (1396). شناسایی و رتبه‌بندی ریسک‌های اسناد خزانه اسلامی در بازار اوراق بهادار ایران. تحقیقات مالی اسلامی, 6(2), 133-166.
20. نظرپور, محمدنقی, فاضلیان, مؤمنی‌نژاد. (1393). ارائه الگوی مطلوب تأمین مالی صنعت نفت ایران بر پایه صکوک استصناع و رتبه‌بندی ریسک‌های آن با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی. تحقیقات مالی اسلامی, 3(2), 65-96.
21. هادیان، مهدی. (۱۳۹۸). مهندسی مالی تنگنای اعتباری بنگاه. دوماهنامه تازه‌های اقتصاد، ۷۹ (۱۵۸)، ۹۲-۶۵.
22. همتی، عبدالناصر (۱۳۹۸). حرکت بانک مرکزی در مسیر احیای ثبات اقتصادی. دوماهنامه تازه‌های اقتصاد، ۷۹ (۱۵۸)، ۱۱-۲.
1. Adam, Nathif J, Thomas, Abdulkader (2020), Islamic Bonds: Your Guide to Issuing, Structuring and Investing in Sukuk, Euromoney Books, London
2. Arsalan Tariq, Ali., and Dar, Humayon, )2007(, Risks of Sukukstructures: Implications for resource mobilization, Thunderbird International Business Review, Vol 49 (2), 223 - 203
3. Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., & Merrouche, O. (2013). Islamic vs. conventional banking: business model, efficiency and stability. Journal of Banking and Finance, 37, 433-447.
4. Chapra, M. U. (2008). The global financial crisis: can Islamic finance help minimize the severity and frequency of such a crisis in the future? Conference Paper presented at the Forum on the Global Financial Crisis at the Islamic Development Bank.
5. Crouhy, Michel, Galai, Dan & Mark, Robert, )2020(, Essentials of Risk management, McGraw Hill.
6. Deng, S., Gu, C., Cai, G., & Li, Y. (2018). Financing Multiple Heterogeneous Suppliers in Assembly Systems: Buyer Finance vs. Bank Finance. Manufacturing & Service Operations Management, 20(1), 53-69.
7. Devalkar, S. K., & Krishnan, H. (2019). The Impact of Working Capital Financing Costs on the Efficiency of Trade Credit. Production and Operations Management, 28(4), 878-889.
8. Eugene F. Brigham and Phillip R. Daves, (2019), Intermediate Financial Management, Cengage Learning, page45
9. fulfillment of the requirements for the degree of Masters of Science at Loughborough University, UK.
10. Hasan, M., & Dridi. J. (2011). The effect of global financial crisis on islamic and conventional banks: a comparative study. IMF Working Paper, WP/10/201.
11. Hassan, M. Kabir., Andrea, Paltrinieri., Dreassi, Alberto., Miani, Stefano., & Sclip, Alex. (2017). “The determinants of co-movement dynamics between sukuk and conventional bonds”. The Quarterly Review of Economics and Finance, Volume 68, May 2018, Pages 73-84.
12. Hofmann, E, johnson, M, (2016). “Guest editorial: supply chain finance – some conceptual thoughts reloaded, Distribution & Logistics Management, Vol. 46 No.4.
13. Hofmann, E., Strewe, U. M., & Bosia, N. (2017). Supply Chain Finance and Blockchain Technology: The Case of Reverse Securitisation. Springer
14. Merriam-Webster, (2016), The Merriam-Webster Dictionary, Merriam-Webster, Inc Publisher.
15. Nechi, Houcem Smaoui Salem. (2017). “Does Sukuk Market Development Spur Economic Growth?” Research in International Business and Finance, Volume 41, October 2017, Pages 136-147.
16. Tariq, Ali Arsalan (2004), Managing Financial Risks of Sukuk Structurs, A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Masters of Science at Loughborough University, UK.
17. Tate, W., Bals, L., & Ellram, L. (Eds.). (2018). Supply Chain Finance: Risk Management, Resilience and Supplier Management. Kogan Page Publishers.
18. Uluyol, B. (2021). A comprehensive empirical and theoretical literature survey of Islamic bonds (sukuk). Journal of Sustainable Finance & Investment, 1-23.
Identifying, classifying and prioritizing the risks of GAM bonds (productive credit certificates) with a fuzzy multi-criteria modeling approach
Abstract
The productive credit certificate (GAM) is one of the new innovations of the country's monetary and financial system for financing production units, which can improve the access of production units to working capital, and cause the development and prosperity of production of these units. By benefiting from the capacity of the country's private sector, which are in the form of production supply chains, and with the guarantee of banks and credit institutions, these bonds will provide the necessary sources of working capital.
In this article, based on the analytical-descriptive method and using library sources, the risks of GAM bonds have been identified for each of the elements involved in the structure of these bonds and divided into two general categories: primary market and secondary market, and then using the FUZZY TOPSIS method. The identified risks were prioritized.
The findings of the research show that among the different types of risk, in the primary market, the risk of validation committed by the bank, and in the secondary market, the risk of inflation, the risk of exchange rate fluctuations, and the risk of interest rate are the important risks of GAM bonds, respectively.
Keywords
GAM bonds, productive credit certificates, value chain financing, financing, sukuk
یادداشت‌ها
[1] Beck
[2] Chapra
[3] Nechi
[4] Bals
[5] Ellram
[6] Merriam
[7] Webster
[8] Brigham
[9] Downside Risk
[10] Crouhy
[11] Uluyol
[12] Tate
[13] Deng
[14] Yoon
[15] Hwang