بررسی تطبیقی مجاز عقلی در شعر عربی و فارسی
محورهای موضوعی : شعر
پرویز عزیزی
1
(دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی آبادان)
جواد سعدون زاده
2
(دانشیار رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه شهید چمران اهواز)
عبدالرضا عطاشی
3
(دانشیار رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی آبادان.)
کلید واژه:
چکیده مقاله :
مجاز، از مهم‌ترین ابزارهای زیبایی‌آفرینی سخن شاعرانه است و سرایندگان برای غنا بخشیدن و گسترش دامنه تخیّل در آفرینش‌های شعری خویش بدان دست یازیده‌اند. مجاز، در تعبیر علمای بلاغت بکار بردن لغت است در معنایی غیر ما وضع له. در بلاغت، مجاز را شامل موضوعاتی همچون تشبیه، استعاره، مجاز عقلی و مجاز مرسل می‌دانند؛ چنانکه در نقد نیز، رمز، اسطوره و خرافه را با آن در پیوند دانسته‌اند. مجاز عقلی را اسناد فعل به فاعل غیر حقیقی یا اسناد صفت غیر متعارف به موصوف و به طور کلی اسناد هر مسندی به مسند الیه غیر طبیعی و غیر متعارف نامیده‌اند. به منظور تحلیل تطبیقی این ترفند زیبایی‌ساز، با بررسی نزدیک به پانصد شاهد از شعر عربی و فارسی، مجاز عقلی و اسناد مجازی در سروده‌های شاعران این دو زبان بررسی شده است. ارزیابی‌های مقایسه ای و تطبیقی کاربردهای مجاز عقلی و علاقه های مورد استفاده، نشان‌گر مشابهت‌های بسیار مجاز عقلی و اسناد مجازی در شعر عربی و فارسی است و این موضوع، منحصر به دوره ادبی و تاریخی خاصی نیست. همچنین، علاقه زمانی و سببی، به ترتیب در شعر عربی و فارسی بسامد بیش‌تری داشته‌اند.
Trope is one of the most important means in creating beauty in poetries and composers have applied and enjoyed it in order to enrich and develop the fancy domain in their poetries. Trope is applying a term in its other meaning from rhetoric scholars’ viewpoint. In rhetoric, trope includes simile, metaphor, rational trope and synecdoche; as mystery, myth and superstition are interrelated in criticism. Five hundred witness from Arabic and Persian poetries in which rational trope and documents have been applied are studied in order to analyze this beautifier trick comparatively. Comparative assessment of rational trope and applied interests represent many similarities in Arabic and Persian poetries which is not exclusive to specific literary era or history. Time and affinity interest were more frequent in Arabic and Persian poetries respectively.
القرآن الکریم.
ابن رشیق، ابی الحسن. 1401ق، العمدة فی محاسن الشّعر وآدابه ونقده، چاپ پنجم، بیروت: دار الجیل.
ابن منظور، محمد بن مکرم. 2010م، لسان العرب، المملکة العربیة السّعودیة: وزارة الشّؤون الإسلامیّة.
ابی فراس الحمدانی. 2000م، دیوان، سوریه: دار القلم العربی.
ابی تمام. 1987م، دیوان، بشرح الخطیب التّبریزی، تحقیق محمّد عبده عزّام، القاهرة: دار المعارف.
الأخطل. 1994م، دیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
الأفوه الأودی. 1998م، دیوان، بیروت: دار صادر.
الأعشی الکبیر میمون بن قیس. 1950م، دیوان، القاهرة: مکتبة الآداب.
اوحدی اصفهانی. 1340ش، کلیات، تهران: امیرکبیر.
البستانی، کرم. لا تا، البیان، بیروت: دار صادر.
پیرانی شال، علی. 1387ش، البیان فی مرآة الأدب العربی والفارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب.
تقوی، علی. 1389ش، نگاهی به تصاویر خیال در شاهنامه فردوسی، کتاب ماه ادبیات.
الجرجانی، عبدالقاهر. 1991م، اسرار البلاغة، جدّه: دار المدنی.
حافظ. 1376ش، دیوان، تدوین و تصحیح دکتر رشید عیوضی، تهران: صدوق.
حبکنه المیدانی، عبدالرّحمن. 1996م، البلاغةالعربیة؛ أسسها وعلومها وفنونها، بیروت: دار العلم.
خاقانی، افضل الدّین. 1388ش، دیوان اشعار، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
الخنساء. 1985م، دیوان، القاهره: مطبعة السّعادة.
خیّام. 1384ش، رباعیات، با تصحیح، مقدمه و حواشی محمّد علی فروغی و قاسم غنی، تهران: ناهید.
سعدی، مصلح بن عبدالله. 1372ش، کلیات: گلستان، بوستان، غزلیات، قصائد،تهران: امیرکبیر.
السّکاکی، ابی یعقوب. 1987م، مفتاح العلوم، بیروت: دار الکتب العلمیه.
سمرقندی، دولتشاه. 1385ش، تذکرة الشّعراء، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیبویه، ابی بشر. 1988م، الکتاب، القاهره: مکتبة الخانجی.
صبّاغ، محمد. 1998م، البلاغة الشّعریة فی کتاب البیان والتبیین للجاحظ، بیروت: المکتبة العصریة.
صدرالدّین، علی. 1969م، أنوار الربیع فی أنواع البدیع، النجف: مطبعة النّعمان.
صمّود، حمادی. 1994م، التفکیر البلاغی عند العرب أسسه وتطوّره إلی القرن السادس، تونس: کلیّة الآداب.
ضیف، شوقی. 1965م، البلاغة؛ تطور وتاریخ، القاهره: دار المعارف.
طبانه، بدوی. 1988م، معجم البلاغة العربیة، جدّه: دار المنارة.
طبیبیان، سید حمید. 1392ش، برابریهای علوم بلاغت در فارسی و عربی، تهران: امیرکبیر.
عبدالمعطی، عبدالعزیز. 1984م، من بلاغة النظم العربی؛ دراسة تحلیلیة لمسائل علم البیان، بیروت: عالم الکتب.
عتیق، عبدالعزیز. 1985م، علم البیان، بیروت: دار النهضة العربیة.
عنصری، ابوالقاسم حسن بن احمد. 1341ش، دیوان، تهران: ابن سینا.
عوفی، محمّد. 1903م، لباب الألباب، المملکة المتحدة: لیدن.
غرکان، رحمن. 2008م، نظریة البیان العربی خصائص النشأة ومعطیات النزوع التّعلیمی، دمشق: دار الرائی.
الفراهیدی، الخلیل بن احمد. 2003م، کتاب العین، بیروت: دار الکتب العلمیّة.
فردوسی، ابوالقاسم. 1386ش، شاهنامه، تهران: انتشارات الهام.
فرزدق. 1987م، دیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
الفیروزآبادی، مجدالدین. 2008م، القاموس المحیط، القاهره: دار الحدیث.
القزوینی، جلال الدّین. 1932م، التلخیص فی علوم البلاغة، بیروت: دار الفکر العربی.
گلی، احمد. 1387ش، بلاغت فارسی(معانی و بیان)، تبریز: آیدین.
المتنبی، ابو الطیب. 1414ق، دیوان، قم المقدسة: منشورات الشّریف الرضی.
مذبوحی، محمّد. 2012م، المجاز؛ مباحثه وشواهده، جدّه: دار کنوز للإنتاج والنشر والتوزیع.
مطلوب، احمد. 1987م، معجم المصطلحات البلاغیة وتطوّرها، بغداد: المجمع العلمی العراقی.
منوچهری دامغانی، احمد بن قوس. 1363ش، دیوان اشعار، تهران: انتشارات زوار.
مولوی، جلال الدّین. 1389ش، دوره کامل مثنوی معنوی، تهران: بهزاد.
النابغة الذبیانی. 1996م، دیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ناصرخسرو. 1378ش، دیوان، تهران: سیمای دانش.
نظامی گنجه ای. 1391ش، خسرو و شیرین، تهران: نشر قطره.
مقالات و پایان‌نامه‌ها
حسین امریت، ناظر. 2011م، «المجاز العقلی فی القرآن الکریم»، رسالة لنیل مرتبة الدکتوراه فی اللغة العربیة، جامعة جنوب إفریقیا.
شریف عسکری، حسین. صیف و خریف1429ق، «أسلوب المجاز فی بلاغة الخطاب القرآنی مبادئ، أفکار، ونظریات»، نصوص معاصرة.
الطیّب، رحمة الله. 2008م، «دراسة تطبیقیة فی سنن ترمذی»، بحث مقدم للحصول علی درجة الماجستیر فی اللغة العربیة تخصص البلاغة، کلیّه الدّراسات العلیا، جامعة أم درمان الإسلامیة.
عبدالعزیز أحمد الحاج، سالی. 2009م، «جهود السکاکی فی علم البیان»، بحث مقدم لنیل درجة الماجستیر فی اللغة العربیة تخصص البلاغة والنقد، السّودان: جامعة أم درمان الإسلامیة.
_||_
Al-Quran al-Karim
Ibn Rashigh, Abu al-Hasan (1401 AH), Al-Amdefi Mohassen al-Sha'r and Adabe and Naghda, Beirut: Dar al-Jail. Mawtani Al Khamesa.
Ibn Muhammad, Mohammed bin Makram (2010), Lassan al-Arab, Al-Malq al-Arabiya al-Sa'udiya: Ministry of Al-Shawoun al-Islam
Abbas Farsas al-Hamdani (2000), Abb-e-Abbas al-Hamdani court, Syria: Dar al-ulm al-Arab.
Aby all (1987), The Divine Court of All Beheshah al-Khatib al-Tabari, the research by Mohammed Abdo Azzam. Al-Qa'ehra: Encyclopedia
Al-Awloodi (1998), The Supreme Court of the Islamic Republic of Iran, Beirut: Exiled.
Allahlul (1994), The Divine Law, Beirut, Dar al-Kabul Al-Ma'miah.
Monkey Bin Qays, Al-Qa'idah: Maktabe al-Adab
O'Hadi Isfahani (1340 AD) General O'Hadi Isfahani, Tehran: Amir Kabir.
Al-Bustani, Karam (La To), Al Bayan, Beirut: Exported.
Pirani Shal, Ali (2008 AD), Aliban Fimarah al-'Adib al-Arabi and al-Farsi. Tehran: Organization of reading and editing books
Taghavi, Ali (2010), A look at the images of imagination in Ferdowsi's Shahnameh. Book of the Months of Literature
Al-Gharjani, Abdul Qahir (1991), The Secrets of Balaghah, Jeddah: Dar Al-Madani.
Hafez (1376 AD), Divan Hafiz, edited by Dr. Rashid Eyvazi. Tehran: Sadouq Print 1
Haboken Alamidani, Abdul Rahman (1996), Al-Balagha Al Arabiya, Sciences and Sciences. Beirut: Dar al-Alam, Eldar
Hossein Amarat, Observer (2011), Al-Mujaz al-Gulli al-Quran al-Karim. Al-Qa'r-e-Lanil, leader of the Al-Durakh al-Fah Al-Arabiya. Southern Community of Egypt
Khaghani, Fazl al-Din (2009 AD), The Divan of Khaghani Sharvani's Poetry, Ziaeddin Sajadi's Correction. Tehran: Zavar
Al-Khansa (1985), Al-Qa'is Al-Qa'isah Al-Qa'īra: Mota'a al-Sa'adeh.
Khayyam (2005), Khayyam's Rubaiyat with Correction, Introduction and Edge Mohammad Ali Foroughi and Ghasem Ghani, Tehran: Nahid
Sa'di, Mosleh bin Abdullah (1372 AD), General Sadi: Golestan, Bostan, Ghazliaat, Qasadeh, Tehran: Amir Kabir
Alskaki, Abi Yaqoub (1987), Moftah Al-ulum, Beirut: Darek-e-El-Ma'miyeh.
Samarghandi, State of Shah (2006 AD), Tazkera A Lashara, Introduction, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.
Sibouee, Abbeh Bashar (1988), Sibiuyeh Booklet, Al-Qa'ereh: Maktab al-Khanji.
Sharif Askari, Hussein (Seyf and Kharib 1429 CE), Alasb al-Mujaz for the rhetoric of al-Quranic initiation, affiliation, and theories. Sovereignty
Sabbagh, Muhammad (1998), Al-Balaghah al-Sha'riya, Ph.D. Al-Bayan Walthine Lelayah, Beirut: Al-Mekbah Al-Asriya.
Sadr al-Din, Ali (1969), Anwar al-Rifa al-Badiyah, al-Najaf:'Abbat al-Nu'man.
Samad, Hamadi (1994), Al-Tafkir al-Balaqi al-'Alb al-'Asseh and the Tibet al-Al-Qurna al-Sadr of Tunisia:
Dawif, Shoghi (1965), Al-Balaghah, evolution and history. Al-Kahehr: the thesis.
Taba, Bedouin (1988), Muammad al-Balaghah al-Arabiya. Jeddah: Dar al-Minarah
Tabibian, Seyed Hamid (1392 Hash), Equations of Rhetoric Sciences in Persian and Arabic, Tehran: Amir Kabir.
Al-Tayyeb, Rahmaullah (2008), on the adaptation of the traditions of the tradition. Kidney Al-Darsat Al-Alia, Community Therapy Al-Islamiyya
Abdul Aziz Ahmad al-Hajj, Sali (2009), Jihud al-Askaki al-i-Al-Bayan. Al-Qa'id Al-Baqiyah Al-Baqiyah Al-Qa'ida Al-Ma'bir Al-Ma'bir Al-Arabiya Specialty Al-Balta and Al-Nahid, Al-Sudan:
Abdul Mu'tati, Abdul Aziz (1984), I am the author of the Al-Nasim al-Arabi for the analysis of the sciences of al-Bayan. Beirut: The Almighty.
The Old Testament, Abdul Aziz (1985), Alam al-Bayan. Birout: Dar al-Ahnazah Al-Arabiya.
Elementary, Abolqasem Hassan ibn Ahmad (1341 AD), Divan Abu al-Qasim Hassan ibn Ahmad Astani, Tehran: Ibn Sina
Awaf, Muhammad (1903), Labab al-Alabah. Al-Mullah Al Ma'adhad: Leiden.
Conquerors, Rahman (2008), Al-Bayan Al-Arabi's Theory of Characteristics of Al-Nahshah and Imprisonment of Al-Tha'ali, Damascus: Dar al-Arabi
Al-Faraheidi, Al-Khalil ibn Ahmad (2003), Al-Ain Book, Beirut: Dar al-Kabul Al-Amiya.
Ferdowsi, Abolqasem (1386 CE), Ferdowsi Shahnameh, Tehran, Elham Publishing.
Farzadegh (1987), Al-Farzadq Court, Beirut: Dar Al-Kabul Al-Ma'mieh.
Al-Fayrooz Abadi, Majeddin (2008), Al-Qamous al-Mahitat, al-Kahehr: Dar al-Hadith.
Al-Qazwini, Jalaluddin (1932), Al-Tlaheda al-Fattah al-Balaghah, Beirut: Dar al-Fakr al-Arab.
Goli, Ahmad (2008 AD), Persian Rhymes (meanings and expressions). Tabriz: Aidine
Al-Mutanabi, Abi-al-Tayib (1414 AD), Abu al-'Altib al-Mutanabi tribunal, Qum al-Makdasseh: Al-Sharif al-Razi's letters.
Muhammad (2012), Al-Mujaz Discussions and Evidence. Jeddah: Darkenoos Llestination and Elnshir and Distribution.
Desirable, Ahmad (1987), M'mul al-Maslat al-Balaghahi and Prophecies. Baghdad:
Manouchehri Damaghani, Ahmad Bin Ghosse (1363 AD), The Divan of Poems, Tehran: Zavar Publications.
Rumi, Jalal al-Din (2010 AD), Complete Course of Masnavi Spirituality, Tehran: Behzad.
Al Nabaghah al-Dhabani (1996), Al-Nawabaha al-Zahbiani court, Beirut: Dar al-Kabul al-Ummah.
Naser Khosrow (1378 CE), Nasir Khosrow Divan. Tehran: Knowledge Science.