نوستالژی فردی در اشعار گروس عبدالملکیان و احمد مطر

محورهای موضوعی : شعر

علی ابوالحسنی ^{1 *} , حمید عالی کردکلایی ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران،ایران.
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/11/27 تاریخ پذیرش : 1403/12/20 تاریخ انتشار : 1404/03/31

کلید واژه: ایران, عراق, نوستالژی فردی, گروس عبدالملکیان, احمد مطر,

چکیده مقاله :

نوستالژی همان احساس اندوه هنگام یادآوری گذشته است، و اشعاری که به نوعی حسرت بازگشت به دوران گذشته را نمایان می کند، نوستالژیک محسوب می شود. گروس عبدالملکیان  و احمد مطر از شاعران معاصر ایران و عراق هستند که به دليل شرايط خاص زندگی شخصي و اوضاع زمانه مسلط بر دوره آنان، نوستالژی در اشعارشان انعکاس ويژه‏ای دارد که با تأمل در آن می ‏توان به شناخت روشن‏تری از اشعار آنها دست يافت. آنها از نوستالژي به عنوان ابزار هنری خاصي برای بيان عواطف، احساسات، حسرت‏ها و اندوه‏هاي خود استفاده کرده‏اند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، به بررسی و مقایسه نوستالژی فردی در اشعار گروس عبدالملکیان و احمد مطر می پردازد. یافته ها نشان می دهد که اشعار گروس و مطر در حیطه نوستالژی فردی، شامل این مضامین می باشد: نوستالژی برای خاطرات دوران کودکی، نوستالژی برای از دست دادن دوستان، نوستالژی برای نزدیکان، نوستالژی برای معشوق، نوستالژی برای غربت درونی. بررسی نوستالژی فردی در اشعار این دو شاعر، نقش مهمي را در درک ملموس شعر آنها و شناخت روحيات شخصي و اوضاع زمانه شان ایفا می کند.

چکیده انگلیسی:

Nostalgia is the feeling of sadness when remembering the past, and poems that express a longing for a return to the past are considered nostalgic. Gross Abdul Malekian and Ahmad Matar are contemporary Iranian and Iraqi poets who, due to the specific circumstances of their personal lives and the prevailing times, have a special reflection of nostalgia in their poems, which can be reflected in a clearer understanding of their poems by reflecting on them. They have used nostalgia as a special artistic tool to express their emotions, feelings, regrets, and sorrows. This study, using descriptive and analytical methods, examines and compares individual nostalgia in the poems of Gross Abdul Malekian and Ahmad Matar. The findings show that the poems of Gross and Matar in the field of personal nostalgia include the following themes: nostalgia for childhood memories, nostalgia for losing friends, nostalgia for relatives, nostalgia for the beloved, nostalgia for inner alienation. Examining personal nostalgia in the poems of these two poets plays an important role in understanding their poetry and recognizing their personal spirits and the conditions of their times.

منابع و مأخذ:

1. آشوري، داريوش، 1381: فرهنگ علوم انساني، تهران: زمستان.
2. انوشه، حسن، 1376: فرهنگ نامه¬ی ادبی فارسی، تهران: انتشارات سازمان چاپ و انتشار.
3. باطنی، محمد رضا و دیگران، 1386: واژه نامه روانشناسی و زمینه های وابسته، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر. 4. پاینده، حسین، 1387: نقد ادبی و دموکراسی، تهران: نیلوفر.
5. حسینی، حسن؛ موسی بیدج، 1380: نگاهی به خویش (گفتگو با شاعران و نویسندگان معاصر عرب)، تهران، انتشارات سروش.
6. سعدون زاده، جواد، 1388: مظاهر أدب المقاومة فی شعر أحمد مطر، مجله ادبیات پایداری، کرمان، شماره 1، پائیز.
7. سلیمان، یحیی عبد الرئوف، 2005: مظاهر التناص الدینی في شعر أحمد مطر، رسالة الماجستير، جامعة النجاح الوطنية – کلية الدراسات العليا.
8. سه ‏یر، رابرت؛ میشل لووی، 1373: رمانتیسم و تفکر اجتماعی، ترجمه یوسف اباذری، فصلنامه فلسفی، ادبی، فرهنگی ارغنون، سال اول، شماره 2.
9. شريفيان، مهدی، 1386: «بررسی فرايند نوستالژی غم غربت در اشعار فريدون مشيری»، فصلنامه¬ی علمی پژوهشی علوم انسانی، دانشگاه الزهراء: شماره¬های 68 و 69.
10. شمیسا، سیروس، 1386: سبک‏شناسي شعر، تهران، نشر ميترا.
11. عبدالملکیان، گروس، 1393: سطرها در تاریکی جا عوض می‏کنند، تهران، نشر مروارید.
12. _____، _____، 1394: هیچ چیز مثل مرگ تازه نیست، تهران، نشر زاوش.
13. _____، _____، 1402: رنگ های رفته دنیا، تهران، نشر چشمه.
14. مطر، احمد، 2011: الأعمال الشعریة الکاملة، القاهرة، دار الحیاة.
15. النابلسی، شاکر، 1986: رغیف النار و الحنطة، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.
16. نورایی، الیاس؛ مهدی شریفیان؛ علی اصغر آذرپیرا، 1392: رویکردهای نوستالژیک در شعر م. سرشک، پژوهشنامه ادب غنایی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال یازدهم، شماره بیستم.
https://www.ketabane.org
.17

متن کامل:



 

Individual nostalgia in the poems of Gross Abdolmalekian and Ahmad Matar

        Ali abolhasani * ¹ ،   Hamid alikordkolaee²

                                              

Abstract

Nostalgia is the feeling of sadness when remembering the past, and poems that express a longing for a return to the past are considered nostalgic. Gross Abdul Malekian and Ahmad Matar are contemporary Iranian and Iraqi poets who, due to the specific circumstances of their personal lives and the prevailing times, have a special reflection of nostalgia in their poems, which can be reflected in a clearer understanding of their poems by reflecting on them. They have used nostalgia as a special artistic tool to express their emotions, feelings, regrets, and sorrows. This study, using descriptive and analytical methods, examines and compares individual nostalgia in the poems of Gross Abdul Malekian and Ahmad Matar. The findings show that the poems of Gross and Matar in the field of personal nostalgia include the following themes: nostalgia for childhood memories, nostalgia for losing friends, nostalgia for relatives, nostalgia for the beloved, nostalgia for inner alienation. Examining personal nostalgia in the poems of these two poets plays an important role in understanding their poetry and recognizing their personal spirits and the conditions of their times.

 

Keywords: Iran, Iraq, Personal Nostalgia, Gross Abdolmalekian, Ahmad Matar

 

 

نوستالژی فردی در اشعار گروس عبدالملکیان و احمد مطر

علی ابوالحسنی³*، حمید عالی کردکلایی⁴

 

 

چکیده

نوستالژی همان احساس اندوه هنگام یادآوری گذشته است، و اشعاری که به نوعی حسرت بازگشت به دوران گذشته را نمایان می کند، نوستالژیک محسوب می شود. گروس عبدالملکیان و احمد مطر از شاعران معاصر ایران و عراق هستند که به دليل شرايط خاص زندگی شخصي و اوضاع زمانه مسلط بر دوره آنان، نوستالژی در اشعارشان انعکاس ويژه‏ای دارد که با تأمل در آن می ‏توان به شناخت روشن‏تری از اشعار آنها دست يافت. آنها از نوستالژي به عنوان ابزار هنری خاصي برای بيان عواطف، احساسات، حسرت‏ها و اندوه‏هاي خود استفاده کرده‏اند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، به بررسی و مقایسه نوستالژی فردی در اشعار گروس عبدالملکیان و احمد مطر می پردازد. یافته ها نشان می دهد که اشعار گروس و مطر در حیطه نوستالژی فردی، شامل این مضامین می باشد: نوستالژی برای خاطرات دوران کودکی، نوستالژی برای از دست دادن دوستان، نوستالژی برای نزدیکان، نوستالژی برای معشوق، نوستالژی برای غربت درونی. بررسی نوستالژی فردی در اشعار این دو شاعر، نقش مهمي را در درک ملموس شعر آنها و شناخت روحيات شخصي و اوضاع زمانه شان ایفا می کند.

 

واژگان کلیدی: ایران، عراق، نوستالژی فردی، گروس عبدالملکیان، احمد مطر

 

 

 

 

 

 

 

1.       مقدمه   و بیان مسئله 

ادبیات یکی از پدیده­های انسانی هر ملت و سرزمینی است که مانند سایر امور همواره در معرض تغییر و تحولات مثبت و منفی است؛ به این صورت که ممکن است تحت تاثیر شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه دچار پیشرفت و یا افول گردد. ازجمله مسائلی که ردّ پای آن را به خوبی می­توان در ادبیات هر ملّت مشاهده کرد، مسائل تاریخی و جغرافیایی می­باشد که شاعر تحت تاثیر آن­ها ممکن است دچار احساسات نوستاژيک شود و این احساسات را در شعر خود بروز دهد و این امر یک مقوله­ی جهانی است و نمود آن را در ادبیات شاعران و نویسندگان سرزمین­های شرقی و غربی می­توان دید. مقوله­ی نوستالژی با انواع مختلف خود، در روزگار معاصر بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است؛ تا جایی که برخی از آن­ها به بررسی تطبیقی این مسأله در آثار ادیبان ملّت­های مختلف می­پردازند تا قرابت ساختاری و معنایی میان آثار آن­ها را به خوبی به نمایش بگذارند و از تقارب روحی میان ادیبان پرده بردارند؛ زیرا خاطرات گذشته، بخشی از زندگی هر فردی است. گاهی اين خاطرات چنان در روح و ذهن انسان تأثير می گذارند که فرد در عين زندگی در حال، در گذشته خود نيز سير می ‏کند و به بازگويی اين خاطرات مي‏پردازد؛ خاطراتی که هويت فردی و اجتماعی فرد به شمار می ‏روند. در اشعار و آثار ادبی، گاهی چنان رنگ اين خاطرات نوستالژيک خودنمايی می کند که می توان از طريق آن به نکات مهمی از تاريخ، فرهنگ، آداب و رسوم، مسائل اجتماعی و سياسی در دوران خاصی پی برد و گام مهمی در شناخت ذهن و زبان شاعر يا نويسنده اين آثار برداشت. مضمون نوستالژی در اشعار گروس عبدالملکیان و احمد مطر، مظاهر و نمودهای مختلفی دارد. نوستالژی این دو شاعر، ناشی از عوامل متعدد فردی و اجتماعی است که هر کدام از آنها در آفرینش و بازتاب عاطفه نوستالژیکی آنها در اشعارشان نقش بسزایی داشته اند. مظاهر نوستالژی در اشعار گروس و مطر، بر اساس موضوع و رویکرد خاص آنها به دو دسته ی فردی و جمعی تقسیم می شود. هر کدام از این دو دسته نیز با توجه به رویکرد احساس دلتنگی دو شاعر نسبت به موضوعات مختلف، خود شامل انواع متنوعی از مظاهر نوستالژی می شود که در اشعارشان تجلی یافته است. این مقاله به بررسی و مقایسه نوستالژی فردی در اشعار این دو شاعر معاصر ایران و عراق می پردازد.

1-1.                      پیشینه تحقیق

پژوهشهایی که در رابطه با گروس عبدالملکیان و احمد مطر صورت رفته است، عبارتند از:

-       مقاله «قرائتی بر مبنای نظریه نقد نو از شعر (دود، فقط نامهای مختلفی دارد) سروده گروس عبدالملکیان»، نویسندگان: سپیده یگانه و مهین پناهی، فصلنامه پژوهش های ادبی، سال 8، شماره 33، پائیز 1390.

-       مقاله «خلاقیت ادبی و زبان‌شناسی شناختی: سنجش زیبایی‌شناسانه شعر «قایق کاغذی» گروس عبدالملکیان بر پایه نظریه هم‌آمیزی مفهومی»، نویسنده: مجتبی پردل، مجله زبانشناسی و گویش های خراسان، شماره 23، پاییز و زمستان 1399.

-       مقاله «مهمترین عناصر معنایی شعر احمد مطر»، نویسندگان: حامد صدقی و مرتضی قدیمی، مجله الجمعیة العلمیة الإیرانیة للغة العربیة و آدابها، دوره 1، شماره 3، آبان 1384.

-       مقاله «زبان در گفتمان طنز احمد مطر»، از فرامرز میرزایی و ناهید نصیحت، چاپ شده در مجله تخصصی زبان و ادبیات، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، مشهد، دوره 40، شماره 2، تابستان 1386.

جنبه نو و جدید بودن مقاله حاضر در این است که تا کنون پژوهشی در رابطه با موضوع  «نوستالژی فردی در اشعار گروس عبدالملکیان و احمد مطر» صورت نگرفته است.

2.       نوستالژی

در ابتدا لازم است که نوستالژی به عنوان یک اصطلاح در ادبیات معاصر به خوبی تبیین گردد؛ این پدیده عبارت است از «اندوه ناشی از بیگانگی و غربت، حسرت و دلتنگ شدن برای حوادث و موقعیت­های گذشته در کنار علاقه­ی فراوان جهت برگشتن به آن موقعیت­ها، غبطه خوردن و دلتنگ شدن برای وطن، خانواده، روزگار شیرین کودکی، شرایط خوب و بسامان سياسی، اقتصادی و مذهبی گذشته و مواردی از این قبیل» (آشوری؛ 1381، باطنی؛ 1386، ذيل واژه­ی نوستالژی).

امّا اگر بخواهیم به بررسی پیشینه­ی نوستالژی بپردازیم باید به این مطلب اشاره کنیم که «اين اصطلاح از روان­شناسی وارد ادبيات شده است و در بررسی­های ادبی به شيوه­ای از نگارش اطلاق می­شود که بر اساس آن یک ادیب، در اثر خويش، گذشته­ای را که در نظر دارد يا سرزمينی که يادش را در دل دارد، همراه با حسرت و به صورت دردآلود ترسيم می­کند». (شريفيان؛ 1386: 65). برخی دیگر در تعریف این پدیده چنین گفته­اند که «یک حس غريب است برای برگشتن به موقعيتی از دست رفته يا حتّی بازگرداندن یک موقعيت ديرآشنا و محبوب که ديگر از دسترفته است؛ به دیگر سخن باید گفت پدیده­ی نوستالژی نوعی احساس دوری و جدایی همراه با حسرت نسبت به گذشته می­باشد و مواقعی بروز می­کند که انسان از یک موقعیت دوست داشتنی، دوره شده باشد؛ از این رو هرچه زمان می­گذرد، ارزش چيزی که در گذشته از آن برخوردار بود را بیشتر و بهتر می­شناسد و از اینکه آن را از دست داده است، حسرت می­خورد» (پاینده؛ 1387: 39). در مجموع می­توان گفت احساسات نوستاژیک کاملاً به صورت ناخودآگاه ایجاد می­شوند و هر انسانی ممکن است با قدم نهادن در یک محیط، گوش دادن به یک موسیقی، بو کردن یک رایحه و ... به یاد حادثه، فرد، اتفاق یا هر پدیده­ی دیگری در گذشته­ی خود بیفتد که البته این امر درمورد ادیبان بیشتر از سایر اقشار جامعه خود را نشان می­دهد. با توجه به اینکه به جهانی بودن پدیده­ی نوستالژی اشاره شد باید گفت که معادل فارسی این اصطلاح، «غم غربت» است و در زبان عربی، معادل آن «الحنین، الحنین الی الماضی و الإغتراب» می باشد.

3.       زندگینامه گروس عبدالملکیان

گروس عبدالملکیان شاعر توانمند معاصر ایرانی در 18 مهر 1359 در تهران متولد شد. پدرش، «محمدرضا عبدالملکیان»، از کُردهای ناحیه «بیجار گروس» و از شاعران معاصر ایرانی بود که به یاد سرزمین پدری‌اش نام او را گروس گذاشت. گروس عبدالملکیان دوران کودکی ‌را در «نهاوند» سپری کرد. از آنجا که استعداد خوبی در نویسندگی و سرودن شعر داشت از 11 سالگی شروع به سرودن شعر کرد. از سال 1377 شروع به مطالعه‌ی نقد و نظریه‌های ادبی پرداخت. او که به واسطه پدرش با شاعران بزرگی همچون «قیصر امین پور» در ارتباط بود، به‌تدریج در این زمینه پیشرفت نمود و در نهایت اولین کتابش با عنوان «پرنده پنهان» را در سال 1381 منتشر ساخت. از دیگر آثار گروس عبدالملکیان می‌توان به کتاب‌های «رنگ‌های رفته دنیا»، «سطرها در تاریکی جا عوض می کنند»، «حفره‌ها»، «هیچ چیز مثل مرگ تازه نیست» اشاره کرد. او از سال 1389 به عنوان دبیر بخش شعر در انتشارات چشمه شروع به فعالیت کرد که این فعالیت تا زمان حال نیز ادامه دارد. گروس عبدالملکیان شاعری برجسته و صاحب سبک است که در میان عموم مردم به‌عنوان شاعری ساده‌نویس و واقع‌گرا شناخته می‌شود. او با به کارگیری طرح‌های نوین و غافل‌گیرکننده از تلخی اشعار خود کاسته و با حسی شاعرانه آن‌ها را به جهتی شیرین سوق می‌دهد. ساختارهای شعری او به دو صورت اشعار بلند و اشعار کوتاه است. اشعار کوتاه او بیشتر فلسفی و اشعار بلندش دارای تصاویر و مفاهیم ساده‌تری هستند. اشعار او نمونه‌‌ای بارز از موج نوی شعر ایران است. (https://www.ketabane.org)

4.       زندگینامه احمد مطر

احمد مطر شاعر عراقی معاصر است که در سال 1956 میلادی در روستای "تنومه" دیده به جهان گشود و سپس همراه خانواده­ی خود به محله­ی "الأصمعي" در شط العرب نقل مکان کرد. او همچون دیگر کودکان عراقی زندگی خویش را با فقر پشت سر گذاشت و همین مسأله سبب گشت که وی از تحصیل منظم محروم شود، امّا به هر ترتیبی که بود راه خود را در کسب علم و مهارتهای ادبی پیدا کرد و به سرودن شعر در زمینه­ی موضوعات مربوط به وقایع زندگی پرداخت و تبدیل به زبان حال مردم عراق شد و به ابری تبدیل شد که رسالت خود را سیراب کردن تشنگان می­دانست. از مهم­ترین مضمون­های شعری در دیوان وی نیز می­توان به مسأله­ی فلسطین اشاره کرد. (سلیمان؛ 2005: 6).

در تکیمل مطالب فوق باید گفت که «این شاعر به هنگام پرداختن به مضامین واقعی در شعر خود، بیشتر قصاید طولانی می­سرود و سعی می­کرد که شعر خود را تبدیل به آینه­ی تمام نمایی از داستان­های زندگی مردمان محرومی کند که حاکمان ظالم وقت، عرصه را بر آن­ها تنگ و زندگی را برای ایشان مملوء از درد و مصیبت و ناکامی کرده بودند. شایان ذکر است که وی قصایدی را نیز با مضامین تحریک کننده بر علیه حکومت در روزنامه­ی «الکلمة» منتشر کرد که نتیجه­ی چنین اقدامی، تحت تعقیب قرار گرفتن این شاعر از سوی رژیم بعث بود که در نتیجه­ی این مسأله وی مجبور شد که به کویت بگریزد» (حسینی و دیگران؛ 1380: 158).

مطر در کویت با ناجی سلیم حسین العلی کاریکاتوریست شهیر فلسطینی، در مجله «القبس» شروع به همکاری نمود.«در کویت نیز این شاعر از اقدامات سیاسی خود دست نکشید و با لحن تند و نیش­دار، مطالب مختلفی را در روزنامه ی کویتی «القبس» بر علیه صدام حسین و نیز برخی از حکومت­های عربی می­نوشت و همین امر سبب گشت که دولت کویت نیز او را تبعید کند» (سعدون زاده؛ 1388: 56). شاعری که تمام عمر ادبی خود را صرف سرودن اشعاری پیرامون دردها و محرومیت­های مردم کند، بدون شک نمی­تواند پس از تبعید و اخراج نیز از کار خود دست بکشد و این امر در مورد احمد مطر نیز به خوبی صادق است و دیوان اشعار وی و بررسی مضامین شعری او به خوبی گواه این مسأله می­باشد.

آثار احمد مطر، شامل هفت دیوان «لافتات» است که در دهه ی هشتاد و نود سروده شده است. «لافتات» اثری است که احمد مطر در آن به بیان و شرح دردهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردم عراق و سایر سرزمین­های عربی پرداخته است که همواره از ظلم و جور استبداد رنج می­برند. همچنین به نظر می­رسد که قصد وی از بیان این مسائل در اثر مذکور آن باشد که قصد دارد مردم را علیه این حکومت­های ظالم و استعمارگر تشویق و تحریک کند تا بتوانند از ظلم آن­ها رهایی یابند و طعم صلح و آزادی را بچشند. از دیگر آثار احمد مطر می­توان به مجموعه­هایی با نام­های «إنى المنشوق أعلاه»، «ديوان الساعة»، «ما أصعب الكلام في رثاء ناجي على» و «العشاير الأخير لصاحب الجلالة إبليس الأول» اشاره کرد که ساختار شاعر آن­ها سنتی است و از جمله سروده­های ماندگار و ارزشمند این شاعر به شمار می­روند. (النابلسی؛ 1986: 177)

 

 

5.       نوستالژی فردی در شعر گروس عبدالملکیان و احمد مطر

زبان رابطه‏ای مستقيم با انديشه و فکر آدمی دارد. «سخن، تظاهر بيرونی و محسوس انديشه است و روند انديشيدن، درونی است و سخن گفتن، معادل بيروني آن است». (شميسا؛ 1386: 48). «در شعر معاصر به دليل اوضاع سياسی و اجتماعی و تغيير زندگی انسان‌ها، حس نوستالژيک و يادآوري گذشته‏ها نمود خاصي دارد.» (نورایی و دیگران؛ 1392: 297)

مظاهر نوستالژی در اشعار شاعران، بر اساس موضوع و رویکرد خاص آنها به دو دسته ی فردی و جمعی تقسیم می شود. هر کدام از این دو دسته نیز با توجه به رویکرد احساس دلتنگی شاعران نسبت به موضوعات مختلف، خود شامل انواع متنوعی از مظاهر نوستالژی می شود که در اشعارشان تجلی یافته است.

گاه رویکرد دلتنگی و نوستالژی شاعر به سمت موضوعات و چیزهایی است که جنبه ی فردی دارند. احساس شاعر در این گونه موارد، برخاسته از خودآگاه یا ناخودآگاه فردی اوست؛ یعنی ناخودآگاه شاعر به موضوعات و چیزهایی بازگشت دارد که جزء تجربیات حیات فردی او محسوب می شوند. بر پایه نوستالژی فردی، شاعر یا نویسنده به دوره یا لحظاتی از زندگی فردی خویش نظر دارد و دلتنگ آنها می شود، همچون نوستالژی برای خاطرات دوران کودکی، نوستالژی برای از دست دادن دوستان، نوستالژی برای نزدیکان، نوستالژی برای معشوق، نوستالژی برای غربت درونی.

در ادامه، به بررسی هر یک از موارد فوق در اشعار دو شاعر می پردازیم.

5-1. نوستالژی برای خاطرات دوران کودکی

یکی از انواع نوستالژی مربوط به دوران کودکی و خاطرات آن است؛ در این زمینه چنین گفته شده است که «از نظر "فردريش ویلهلم هگل" فیلسوف آلمانی، دوره­ی کودکی، دوره­ای است که شاعر رمانتیک، به آن توجّه ويژه داشته و با حسرت از آن ياد می­کند؛ از این رو می­توان گفت غم غربت با «خاطره» رابطه­ی تنگاتنگی دارد و وقتي يادآوری خاطرات برای شخص به حدی برسد که او را نسبت به واقعيت موجود اندوهگين سازد، شخص احساس غربت می­کند. (انوشه؛ 1376: 143)

نوستالژی، با بیداری خاطره آغاز می شود و با تکرار یادآوری ادامه می یابد. داشتن تجربه ای دلپذیر در گذشته و نداشتن آن در زمان حال، باعث ایجاد احساس نوستالژی در فرد می شود. گروس عبدالملکیان و احمد مطر، در خلال برخی از اشعارشان، با بازگشت به خاطرات کودکی، دلتنگی شان برای آن روزها را نشان می دهند. بیان این دو شاعر در یادآوری خاطرات کودکی و به تصویر کشیدن حس نوستالژی شان برای آن دوران، حسرت آمیز است.

عبدالملکیان در ابیات ذیل، حسرت بازگشت به کودکی را دارد:

کودک بلند شد/ و قایق کاغذی‏اش را بر آب انداخت/ او جفت را نمی‏فهمید/ تنها سوار شد/ آب‏ها به آینده می‏رفتند/ .../ من/ .../ تو/ کودکی/ قایق کاغذی/ نوح/ آینده. (عبدالملکیان؛ 1393: 96)

شاعر با بيان خاطرات کودکی، نارضايتی، دلواپسی و سرخوردگی های خود را بازگو می ‏کند. برای شاعر که گرفتار مشکلات و درد و اندوه است و از زندگي لذت نمی ‏برد، خاطره روزگار کودکی لذتبخش است. از نظر لوکاچ، «عصر طلايي رمانتيک‌ها نه فقط به گذشته متعلق است، بلکه هدف نيز هست و وظيفه هر فرد رسيدن به آن است» (سه ير و دیگران؛ 1373: 133) و عصر طلايي شاعران، دوران کودکی آنها است.

عبدالملکیان به عنوان يک شاعر نااميد و مأيوس، رؤیای خود را بيشتر در گذشته‏ها جستجو مي‏کند و مي‏خواهد زمان به عقب باز گردد، لذا در یکی از قطعات شعری خود، از جنگل سبز کودکی سخن مي‏گويد:

رفتن به سوی صبح تولد/ رفتن به سوی جنگل سرسبز کودکي/ آنجا که قارچ‏های سبکبال/ در زير چتر کاج کهنسال/ از شادی ولادت خود طبل می ‏زدند/ آويزه‏های ياس/ با خوشه‏های تازه انگور/ در نازکي مقابله می ‏کردند/ زاغ سياهپوش/ تصوير باژگونه غاز سپيد بود/ در دوربين آب/ آنجا، گل انار/ شيپور سرخ می زد در گوش آفتاب/ آه، ای درخت‏ها!/ ای کاش هم‌ نژاد شما بودم/ تا با شما به جنگل می ‏رفتم. (عبدالملکیان؛ 1393: 43)

عبدالملکیان در بازگشت نوستالژيک خود به گذشته، اغلب به گذشته شخصی خود باز می ‏گردد و با حسرت از دوران کودکي، زادگاه، و ارزش‏هاي انساني گذشته ياد می ‏کند:

باد که می‏آید/ خاک نشسته بر صندلی بلند می ‏شود/ می‏ چرخد در اتاق/ دراز می‏ کشد کنار زن/ فکر می‏ کند/ به روزهایی که لب داشت. (همان: 16)

احمد مطر نیز در مورد حسرت دوران کودکی می گوید:

في صِغَرِي/ فَتَحْتُ صُندوقَ اللُّعَب/ أخرَجتُ كُرسيّاً موشّى بالذَّهَب/ قامَت عليه دُميَةٌ مِنَ الخَشَب. (مطر؛ 2011: 28)

«به هنگام خردسالی­ام/ صندوق اسباب بازی را باز کردم/ صندلی زرّین را خارج کردم/ یکعروسک چوبی روی آن قرار داشت»

پس از بررسی این عبارت­ها به خوبی می­توان درک کرد که شاعر چگونه به یاد دوران پر از خاطرات شیرین کودکی افتاده است و با این توصیفات قصد دارد خوانندگان را نیز به آن حال و هوا ببرد و روح آن­ها را به پرواز در عالم خوش کودکی درآورد؛ تعبیر «عروسکی چوبی» به خوبی به انتقال این معنا و مفهوم کمک کرده است و تبحّر این شاعر در بیان مقصود مورد نظر خویش را نشان می­هد. ناگفته نماند که در شعر احمد مطر این «عروسک» دستاویزی برای بیان نوعی طنز تلخ است؛ همانطور که در نمونه­ی ذیل دیده می­شود:

أدرَكتُ السَّبَب/ أدرَكتُ أنّ لُعبَتِي/ قَد جسّدَت/ كُلَّ سلاطينِ العَرَب! (همان)

«راز را یافتم/ دریافتم که عروسک من/ نماد همه ی سلاطین عرب بود!»

5-2. نوستالژی برای از دست دادن دوستان

دوستان گروس عبدالملکیان و احمد مطر، بخشی از زندگی، گذشته و خاطرات آنها بوده اند؛ دوستانی که هرگز یادشان را فراموش نمی کنند. این دو شاعر، شاهد از دست دادن برخی از دوستانشان بوده و این مسأله، دلیل بزرگی برای خلق بخشی از نوستالژی آنها شده اند.

گروس عبدالملکیان در مورد دوست از دست رفته اش می گوید و از او می خواهد در کنارش باشد تا وجودش تسلای خاطر شاعر باشد:

حالا که رفته‏ای، بیا/ بیا برویم/ بعد مرگت قدمی بزنیم/ ماه را بیاوریم/ و پاهامان را تا ماهیان رودخانه دراز کنیم. (عبدالملکیان؛ 1393: 42)

عبدالملکیان قطعه زیر را در مرگ فروغ سروده است:

خاک/ نرم کندن بود و/ مرگ/ گرم تو/ سبک شدی:/ بادبادکی در دست‏های یک کودک (عبدالملکیان؛ 1394: 57)

مطر در شعر «أمیر المخبرین» از مفهوم خانه دوست استفاده کرده و چنین می گوید:

تهتُ عنْ بيتِ صديقي/ فسألتُ العابرين/ قيلَ لي: امشِ يَساراً/ سترى خلفَكَ بعضَ المخبرين/ حُدْ لدى أوّلهم/ سوفَ تُلاقي مُخبراً/ يَعملُ في نصبِ كمين/ اتَّجِهْ للمخبرِ البادي أمامَ المخبرِ الكامنِ/ و احسبْ سبعةً، ثمّ توقفْ/ تجدِ البيتَ وراءَ المخبرِ الثامنِ/ في أقصى اليمين/ حَفِظَ اللهُ أميرَ المخبرين/ فلقدْ أتخمَ بالأمنِ بلادَ المسلمين/ أيها النّاسُ اطمئنوا/ هذه أبوابُكم محروسةً في كلِّ حين/ فادخلُوها بسلامٍ آمنين. (مطر؛ 2011: 66)

«در [یافتن] منزل رفیقم سرگردان شدم/ پس، از رهگذران [نشانی] را جویا شدم/ به من [چنین] گفته شد: پیاده به چپ برو/ خواهی دید که در پشتت جاسوسانی هستند/ نزد اولینشان توقف کن/ سپس [جاسوس] دیگری را ملاقات خواهی کرد/ که دارد تله می­گذارد/ به سوی آن جاسوسی که آشکارا در مقابل جاسوس دیگر، در کمین ایستاده، رهسپار شو/ هفت گام شمارش کن... آن­گاه توقف کن/ می­بینی که در قفای هشتمین جاسوس، منزل رفیقت قرار دارد/ در آن نقطه­ی سمت راست که از همه دورتر است/ خدا مصون بدارد فرمانروای جاسوسان را/ چرا که مملکت مسلمین را ایمن داشته است/ ای مردمان اطمینان داشته باشید/ تحت در هر شرایطی، منزل شما در مصونیت است/ پس با صلح و امنیت به آن ورود پیدا کنید.»

در این ابیات، متوجه می­شویم که شاعر خانه­ی دوست که بیانگر امنیت و آرامش برای هر انسانی است را در خلال یک جامعه­ی مماوء از خفقان به تصویر کشیده است تا این مطلب را بیان کند که در چنین جامعه­ای احساسات نوستالژیک و آنچه که می­تواند برای کسی یادآور خوشی و آرامش و امنیت باشد، رخت برمی­بندد و شرایط سیاسی جامعه حتّی احساسات شخصی افراد را تحت الشعاع خود قرار می­دهند. این شاعر در قصیده «الطب يضر بصحتک»، با جسد دوستش مواجه می شود که در اثر شکنجه از دنیا رفته و همین مسأله سبب فوران کردن احساسات نوستالژیک وی گردیده و او را وادار کرده است که چنین مقوله­ای را در شعر خویش منعکس سازد و بگوید:

أخبَرَني/ أنّ وفاةَ صاحبِي قد حَدَثَت/ بالسّكتةِ القلبيّه. (همان: ۷۲)

«به من خبر داد/ که مرگ دوستت/ سکته قلبی بوده است.»

یکی دیگر از نمونه­های شعر مربوط به نوستالژی دوست در اشعار احمد مطر آن­جا است که این شاعر در قصیده­ی «شيطان الأثير» چنین می­سراید:

لى صديقٌ بَتَرَ الوالي ذراعَه. (همان: 87)  

«دوستی دارم که حاکم، دستش را قطع کرد.»

این شعر در مورد یکی از دوستان شاعر به نام «حسن» می­باشد که وقتی نسبت به پیشنهاد رئیس جمهور در مورد طرح انتقادات اظهار نظر می­کند، معلوم نمی­شود که چه بلایی بر سرش آورده­اند؛ زیرا از آن پس دیگر کسی وی را ندید و نشانی از وی نیافت؛ احمد مطر در خلال نمونه­ی شعری زیر به این داستان اشاره کرده است:

زارَ الرّئيسُ المؤتمن/ بعضَ ولاياتِ الوطن/ و حينَ زارَ حَيَّنا/ قال لنا:/ هاتوا شكاواكم بِصِدقٍ في العَلَن/ و لا تخافوا أحداً/ فقَد مَضَى ذاك الزّمن/ فقال صاحبي (حَسَنُ):/ يا سَيِّدي/ أينَ الرّغيفُ و اللّبَن؟/ و أينَ تأمينُ السَّكَن؟/ و أينَ توفيرُ المِهَن؟/ و أينَ مَن يُوفِّرُ الدّواءَ للفقير دونَما ثَمَن؟/ يا سَيِّدي لَم نَرَ مِن ذلك شيئاً أبداً/ قال الرئيسُ في حَزَن:/ أحرَقَ ربِّي جَسَدِي/ أ كُلُّ هذا حاصِلٌ في بلدي؟!/ شُكراً على صِدقِك في تنبيهِنا يا ولدي/ سوفَ تَرى الخيرَ غداً/ بَعدَ عامٍ زارَنا و مرّةً ثانیةً قالَ لنا‎:‎/ هاتوا شكاواكم بِصِدقٍ في العَلَن/ و لا تخافوا أحداً/ فقَد مَضَى ذاك الزّمن/ .../ مَعذرةً يا سيِّدي/ أين صاحبي (حَسَنُ)؟! (مطر؛ 2011: 104)

«رئیس جمهور مورد اعتماد بازدید کرد/ از بعضی نواحی سرزمین/ و آن­گاه که به سرزمینمان ورود پیدا کرد / ما را [چنین] گفت:/ گلایه­های خویش را با صداقت و به وضوح مطرح کنید/ و هراس از هیچ کس نداشته باشید/ زمان دلهره سپری شد/ دوستم (حسن) گفت:/ ای سرورم/ چه شد نان و شیر؟/ و چه شد تأمین مسکن؟/ و چه شد ایجاد شغلها؟/ و چه شد کسی که داروی رایگان به فقرا میدهد؟/ ای سرورم، ما چیزی از تمام این­ها مشاهده نکرده­ایم/ رییس جمهور با ناراحتی لب به سخن گشود:/ خدا من را بیفکند در آتش/ آیا تمام این فاجعه­ها در سرزمین من وجود دارد؟/ فرزندم، از صداقتی که برای آگاه کردن من داری، ممنونم/ آتیه­ی خوبی در انتظار تو است/ بعد از یکسال به دین ما آمد و برای بار دوم به ما گفت:/ شکایت هایتان را صادقانه و آشکارا بیان دارید/ و از کسی نترسید/ زمان دلهره سپری شد/ .../ ای سرورم، معذرت می خواهم/ دوستم (حسن) کجاست؟»

مطر در ابیات فوق، علاوه بر ذکر بد عهدی حاکمان و دغل بازی آنان، به مشکلات و رنجهای مردمش که فقر، بارزترین و اولین آنهاست، اشاره می کند. او از از زبان حاکمی سخن می گوید که به ظاهر برای رفع مشکلات مردم از بخشهای محروم دیدن می کند و هر کس را که دم از مشکلات بزند، از سر راهش بر می دارد. او چنین می گوید: شکایت هایتان را بگویید و از کسی نترسید. شاعر از این طریق قصد دارد به مخاطبش بگوید یکی از علت های فقر، سکوت و ترس مردم از حاکمان مستبد و ظالم است. در ادامه، رئیس مورد اعتماد پس از یکسال بار دیگر به همان محله مراجعه میکند و همان سؤال را از اهالی آنجا می پرسد، اما این بار مردم دیگر علاوه بر غذا، مسکن، دارو و شغل، سراغ حسن- دوست شاعر- را می گیرند که به خود جرأت داده و خواستار تأمین نداشته ها و نیازهایشان شده بود. اما به جرم خواستار حقوق خود بودن، مفقود گشته است.

5-3. نوستالژی برای اعضای خانواده و خویشان

از آن­جا که احساسات نوستالژیک برخاسته از روح و روان افراد بسیار حساس به خصوص شاعران هستند و همچنین رابطه­ی روحی انسان با اعضای خوانده و نزدیکان خودش بسیار عمیق است، بدیهی می­باشد که بتوان نمود این نوع نوستالژی را در اشعار شاعرانی که از نزدکیان خود به دور افتاده­اند به خوبی مشاهده کرد. در ادامه به بررسی این مقوله در شعر گروس عبدالملکیان پرداخته شده که در مورد پدر و مادر خویش چنین می­سراید:

برمی‏گردم/ به رنگ‏های رفته دنیا/ به موهای مادرم/ پیش از آن که پدر ببافدش/ به خاک/ پیش از آن که خواب روی/ و آن کتاب کوچک غمگین/ پیامبر شدن در جزیره متروک. (عبدالملکیان؛ 1393: 106)

عبدالملکیان در بخش ديگري از نوستالژی نزدیکان، از قصه شنگول و منگول استفاده می کند که والدینش برای او می خواندند. وی در قطعه شعری «بلند شو پسرم» می گوید:

گرگ/ شنگول را خورده است/ گرگ/ منگول را تکه تکه می‏کند/ بلند شو پسرم!/ این قصه برای نخوابیدن است. (همان: 82)

کلمات کلیدی (گرگ، شنگول، منگول، قصه) و البته پسری در حال خواب، به ما یک تصویر قوی از پیش ساخته شده هدیه می دهد، و وقتی این تصویر خلاقانه می شود که در پایان، شاعر از واژه ی (نخوابیدن) استفاده می کند؛ یعنی در واقع از یک تصویر که همه از آن اطلاع قبلی دارند، به یک نتیجه خود ساخته می رسد. این تکنیک نوعی پردازش غافلگیر کننده در خود جای می دهد.

گروس عبدالملکیان در غم از دست دادن برادرش چنین می گوید:

برادرم!/ چگونه پیدایت کنم؟/ وقتی به یاد نمی‏آورم/ چگونه گُمت کرده‏ام. (همان: 40)

احمد مطر نیز در راستای این نوع نوستالژی، پیرامون مادر بزرگ خویش اینگونه سروده است: 

كُلَّما حَلَّ الظّلام/ جَدَّتِي تَروِي الأساطيرَ لنا/ حتّى نَنام. (مطر؛ 2011: 92)

«آن زمانی که شب می­شد/ مادربزرگ من  برای ما قصّه می­گفت/ تا بخوابیم.»

در اینجا تاریکی (الظلام)، به آرامی با پدیده­هایی همچون داستان گویی، روایت­گری، خیال پردازی و رویا سازی همراه می­شود تا به شاعر کمک کند که از یک سو نوستالژی مادر بزرگ را رقم بزند و یاد و خاطره این عزیز را برای وی و همه­ی افرادی که خاطرات شیرینی با مادر بزرگ خویش دارند، زنده سازد و از سوی دیگر، آرامش خاطری را برای خودش به ارمغان آورد. سپس در ادامه با زبان طنز می گوید:

جَدَّتي مُتَعَجّبَةٌ جِدّاً/ بأسلوب النظام!. (همان)  

«مادر بزرگم علاقه ی شدیدی دارد/ به شیوه ی نظام.»

پس از بررسی اشعار احمد مطر متوجه می­شویم که شرایط سیاسی خفقان­آور و مملوء از استبدادی که احمد مطر در آن می­زیست، احساسات نوستالژیک این شاعر را نیز تحت تاثیر خود قرار می­دهد و نمود خود را در این احساسات به خوبی آشکار می­سازد و سبب می شود که شاعر، بین نوستالژی مادربزرگ و اوضاع وخیم عصرش با شیوه طنز، تلفیق ایجاد نماید.

5-4. نوستالژی برای معشوق

عبدالملکیان از خاطرات معشوق در هنگام دوری و جدایی از وی چنین یاد می‏کند:

وقتی تو نیستی/ تا میز را در انتهای کافه نشانت دهم/ وقتی پرنده تنها پنج حرف الفباست/ و پنجره/ از دیوار پاسیو دورتر نمی‏رود/ می‏توانم بنشینم/ و آرام آرام/ انگشت اشاره‏ام را ببرم. (عبدالملکیان؛ 1393: 27)

آنچه که عبدالملکیان از معشوق در برخی از اشعارش مي‏سرايد، بيشتر ناظر به فراق و بی‏وفایی اوست که ياد معشوق، شاعر را به خيال و تنهايي خود مي‏برد:

بوی خونم/ چرا تو را برنمی‏گرداند/ کوسه آب‏های گرم. (همان: 103)

در جای دیگر می گوید:

من که با ماه/ از پنجره‏ات می‏آمدم/ روزهاست/ پشت پیغام‏گیر/ گیر کرده‏ام. (عبدالملکیان؛ 1394: 29)

در ابیات رمانتيک عاشقانه ذیل، درد و دريغ و آه و رنج و اندوه شاعر را به وضوح در می یابیم:

من، ماهی خسته از آبم/ تن می‏دهم به تو/ تور عروسی غمگین/ تن می‏دهم به علامت سئوالی بزرگ/ که در دهانم گیر کرده است. (عبدالملکیان؛ 1393: 58)

احمد مطر، عشق به محبوب را با عشق به وطن پیوند می زند:

أنا يا حَبيبةُ/ ريشةٌ في عاصِفِ المِحَن/ أهفو إلى وطنِى/ و تَرُدَّنِي عيناك يا وطنِی/ فَأَحارُ بَيْنَكُما/ أ أرحال مِن حِمَى عَدَن إِلى عَدَنِ؟/ كَم أشتَهي حينَ الرّحيلِ غداةً تحمِلُني/ ريحُ البُكورِ إلى هناك/ فأرتَدِي بَدني/ أن تُصبِحى وطناً لِقلبي/ داخل الوطن! (مطر؛ 2011: 122)

«ای معشوقه­ی من/ من در طوفان رنج­ها، یک پَر هستم/ که مشتاق وطن خویش می­باشم/ و ای وطنم! چشم­های تو به سوی من بازمی­گردد/ به همین دلیل بین شما (یعنی وطن و معشوقه) دچار سرگشتگی می شوم/ آیا می­شود از پناه یک بهشت جاودان به بهشت جاودان دیگری سفر کنم؟/ چه اندازه مشتاقم که فردا به وقت سفر، من را هم با خود همراه کند/ باد صبحگاهان به سوی آن­جا [رهسپار است]/ پس من را [همچون لباسی] بر تن کن/ تا از بهر قلب من، به سان یک وطن بشوی/ در داخل وطن!»

احمد مطر در ابیات مذکور هر آنچه از عواطف و احساسات قلبی دارد در قالب کلمات بیان می­کند و حتّی خودش هم از میزان و شدّت عشقی که به وطن و محبوب خویش دارد، در حیرت و شگفتی است؛ به این صورت که معشوق خود را به مثابه وطن می­داند و از وی طلب می­کند که اختیار قلب او را به دست بگیرد و در نقش وطن برای وی باشد.

5-5. نوستالژی برای غربت درونی

در هر دوره، شاعراني که با شرايط ناخوشايند زندگی و زمانه روبرو بوده‏اند و در عين حال نيز توان تغيير شرايط را نداشته‏اند؛ گونه‏ای آثار با مايه‏های نوميدی، تلخی و اندوه آفريده و در آن، غربت خاطر خود را بازگو کرده‏اند.

عبدالملکیان، زندگي خود را تصويري خاموش توصيف مي‏کند:

گرد من زندگي محو و خاموش/ پشت کرده به هر جلوۀ پاک/ خفته در هر گوشه چون سگ پير/ پرده‌ها، فرش‌ها، بی ‏تکان، مات/ گرد من زندگي جمله تصوير. (عبدالملکیان؛ 1393: 59)

ناخشنودي از اوضاع، عبدالملکیان را دچار غم و اندوه و مرگ تدريجي کرده است:

مردی در کوره‏راه‏ها می‏سوزد/ مردی بر پیشانی‏اش چند لب دارد/ مردی شبیه لنگه جورابی بر بند جا مانده است/ مردی در جای خالی دندانش می‏پوسد. (همان: 14)

در جای دیگر می گوید:

می‏خواستم بمانم/ رفتم/ می‏خواستم بروم/ ماندم/ نه رفتن مهم بود و نه ماندن/ مهم/ من بودم/ که نبودم. (همان: 18)

در جای دیگر می گوید:

مگر چند بار به دنیا آمده‏ایم/ که این همه می‏میریم؟ (همان: 54)

شاعر بارها بی‌پروا به روشن کردن تکلیف ذهنی خود با مقوله‌ی مرگ می‌پردازد. مرگ ناگهانی که همراه شاعر در ذهنش و زیست بوم‌اش راه می‌رود. او در کنار همین مرگ که گویی همزاد اوست، به انسان و عشق و تولد و جنگ و خیابان و میز و پنجره نگاه می‌ کند. در شعری از دفتر رنگ‌های رفته‌ی دنیا از او می‌خوانیم:

«فرصتی نمانده است/ بیا همدیگر را بغل کنیم/ فردا یا من تو را می‌کشم/ یا تو چاقو را در آب خواهی ‌شست/ همین چند سطر/ دنیا به همین چند سطر رسیده است/ به این که انسان/ کوچک بماند بهتر است/ به دنیا نیاید بهتر است/ اصلاً / این فیلم را به عقب برگردان!/ آن‌قدر که پالتو پوست پشت ویترین/ پلنگی شود/ که می‌دود در دشت‌های دور/ آن‌قدر که عصاها/ پیاده به جنگل برگردند/ و پرندگان/ دوباره به زمین…/ زمین…؟ / نه ! / به عقب‌تر برگرد/ بگذار خدا/ دوباره دست‌هایش را بشوید/ در آینه بنگرد/ شاید / تصمیم دیگری گرفت.» (عبدالملکیان؛ 1402: 65)

انسان در شعرهای گروس عبدالملکیان در سایه‌ی مرگ امکان یا فرصت بالیدن ندارد. محال است بتواند کنش‌گر باشد. او از قبل در بازی طراحی شده‌ای بازیگر است. بازی‌ها و نقش‌ها برای او نوشته شده است. در بهترین حالت می‌تواند بازی خود را به شکل درستی اجرا کند. او مورد مرگ، هجوم، عشق، جدایی و تنهایی واقع می‌شود. هر چند این انسان قادر به نشان دادن موقعیت خود در جهان هست، ولی قدرت تغییر در مناسبات در عرصه‌ی واقعی را ندارد. او خود را در هر جنگی از قبل بازنده می‌داند. هیچ کورسوی امیدی در سطری روشن نمی‌شود.

نمود مظاهر ناکامي و يأس و نااميدي در هنر و ادبيات از ويژگي‏هاي بارز جوامع بحران‏زده است و ادبيات معاصر سهم قابل توجهي از اين گونه اشعار را به خود اختصاص داده است.بيشترين سهم از هنر و استعداد شاعري عبدالملکیان معطوف به حس نوميدي و يأس و مرگ‏انديشي است و هر حرکت شعري او ناخودآگاه به سمت نوميدي و خلق فضاهاي مأيوسانه و بدبينانه جريان مي‏يابد:

در من صدای تبر می‏آید!/ آه، انارهای سیاه نخوردنی بر شاخه‏های کاج/ وقتی که چار فصل به دورم می‏رقصیدند/ رفتارتان چقدر شبیهم بود/ در من/ فریادهای درختی‏ست/ خسته از میوه‏های تکراری! (عبدالملکیان؛ 1393: 11)

در بيشتر اشعار گروس، حاکميت يأس، غم و اندوه، تصوير فضاي تيره و مبهم و وحشت زا، و نااميدي موج مي‏زند. اين درد و رنج بر زبان، و نحوه گزينش واژگان توسط شاعر به شدت تأثير گذاشته است تا جایی که واژگاني چون شب، تاريکي، ظلمت، و موارد دیگر از واژگان کليدي شعر او به شمار مي‏روند و در این میان، «شب» پر بسامدترين واژه شعر اوست.

شبنم تاريک شد، تاريک‏تر شد/ نمي‏تابد ز روزن آفتابي/ نمي‏تابد درين بيغوله مرگ/ شبانگاهان فروغ ماهتابي/ خدايانند و اخترها و شب‏ها/ گواه گريه‏هاي شامگاهم/ نمي‏دانند اين بيگانه مردم/ که در خود، اشک‏ها دارد نگاهم. (عبدالملکیان؛ 1394: 13)

وی در مورد غم تنهایی می گوید:

آه، بیابان بی‏پایان!/ وقتی که دست/ در گردن این تنهایی غریب می‏اندازم/ حتی دلم برای دشمنان تنگ می‏شود. (همان: 26)

عبدالملکیان از وحشت پيري و گذر عمر به مرگ خود مي‏انديشد و منتظر مرگ است، نگاهي بدبينانه و توأم با يأس دارد:

غروب را قدم زده‏ام/ صبح زود را گذاشته‏ام برای مردن/ و باد/ که فکر می‏کردیم/ تنها از دو سویمان می‏گذرد/ عقربه را تکان داد و/ ما پیر شدیم/ باد/ رفتن بود/ زندگی/ رفتن بود/ آمدن/ رفتن بود/ انسان و ابر/ در هزاران شکل می‏گذرند. (همان: 47)

عبدالملکیان زندگي را زنداني پر از درد مي‏بيند که در آن تنهاست و هيچ کس او را نمي‏فهمد؛ پس مرگ را تنها منجي خود مي‏داند و او را مي‏خواند:

اي مرگ، اي سپيده‏دم دور!/ بر اين شب سياه فرو تاب/ تنها در انتظار تو هستم/ بشتاب، اي نيامده، بشتاب! (همان: 48)

غم و اندوه در اشعار احمد مطر، با اندیشه ی آزادیخواهی وی عجین شده است تا به مبارزه با خودکامگان و مستبدان برخیزد. او بخاطر فقدان عدالت و آزادی می سراید و انتظار انقلاب را می کشد؛ اما چون خیزش و انقلاب را دور و بعید می بیند با غم و اندوه و حسرت و آه از آن یاد می کند. شاعر از واژه «آه» برای ایجاد تأثر و انتقال اندوه و حسرت بیشتر بر مخاطب استفاده می کند. این واژه، کامل کننده و تقویت بخش مفاهیم حسرت در لابه لای کلمات و واژگان است و عمق درد را بیشتر از واژگان نشان می دهد:

آهٍ يا ليلُ و يا عيني/ متى الثورةُ تُشعَلُ/ آهٍ يا ليلُ، كما تَهوي تجمَّل/ بضياءِ البدرِ و النجم/ و عيني ليسَ تَجهلُ/ أنّ وجهَ الصُّبحِ مِن وجهِك أجمَلُ/ آهٍ يا ليلُ، لقَد أطفأتَ عيني. (مطر؛ 2011: ۱۴۹)

«آه، ای شب، و ای چشم من/ چه موقع انقلاب شعله­ور می­گردد/ آه، ای شب، هر طور مایل هستی، خود را بیارای/ با نورِ ماه و ستاره/ چشم من آگاه است/ که رخسار صبح، از رخسار تو زیباتر است/ آه، ای شب، چشمم خاموش کردی.»

مطر آنگاه که شدت نارضایتی و خشم و اندوه خود را نسبت به شرایط دشوار سرزمینش حکایت می کند، بی وقفه واژه «آه» را بر زبان می آورد. این واژه، به زیبایی، احساس غم و اندوه و حسرت و انزجار شاعر را از حاکمان نشان میدهد:

آهٍ لَو يُدرك حُكّامُ بلادي/ مَن أكُونُ/ آهٍ لَو هُم يُدركون. (همان: 97)  

«آه، اگر حاکمان سرزمینم می­دانستند/ من که هستم؟!/ آه، اگر آن­ها می­دانستند.»

همچنان که در ابیات زیر، غم و حسرت خویش را از بی فایده بودن سخن با واژه «آه» بیان می کند: آهٍ لَو يُجدِي الكلامُ/ آهٍ لَو يُجدِي الكلامُ/ آهٍ لَو يُجدِي الكلامُ/ هذه الأمّةُ ماتَت/ و السلام. (همان)  

«آه، ای کاش سخن فایده داشت/ آه، ای کاش سخن فایده داشت/ آه، ای کاش سخن فایده داشت/ (ولی حسرتا) این امت، مرده است/ تمام.»

حسرت و یأس شاعر از وضع موجود، با آه سردی که از اعماق وجودش بر می آید، به مهارت تمام قابل انتقال به مخاطب است. شاعر با استفاده از تکرار این واژه، هم بر ارزش موسیقایی شعر می افزاید و هم محتوای نومیدی را به مخاطب القا می کند.

 

نتیجه ‏گیری

گروس عبدالملکیان و احمد مطر، از نوستالژی به عنوان ابزار هنري خاصي برای بيان عواطف، احساسات، حسرت‏ها و اندوه‏های خود استفاده کرده‏اند. عواطف شخصی هر دو شاعر سبب ايجاد بن‏مايه‏های اندوهناکی در شعر آنها در رابطه با زندگی فرديشان شده است که نوستالژی هایی در زمینه از دست دادن دوستان، خاطرات دوران کودکی، نزدیکان، معشوق، غربت درونی، نمودهای انعکاس اين عواطف و جهت‏ دهنده به احساسات این دو شاعر و تاثيرگذاریشان بر محتوای شعری آنها می باشد. هر دو شاعر به شايستگي از نوستالژی در شکل‏گيری اشعار خود و بيان احساسی و صميمانه عواطف و تجربيات خود بهره برده‏اند. گروس و مطر در حسرت دوران کودکی و دوستان از دست رفته و نزدیکانشان به گذشته سفر می کنند و از این طریق، دلتنگی خود را ابراز می دارند. دلتنگی برای معشوق در شعر دو شاعر، متفاوت است؛ گروس از درد فراق و جدایی معشوق می نالد، در حالیکه مطر عشق به معشوق را با عشق به وطن پیوند می زند. غربت درونی در اشعار گروس آمیخته با یأس و ناامیدی و فلسفه رنج زندگی است، اما در شعر مطر با فقدان عدالت و آزادی ممزوج شده است که از حسرت و اندوه شاعر نسبت به شرایط دشوار سرزمینش حکایت می کند. بارزترین مشخصه کاربرد نوستالژی فردی در اشعار احمد مطر این است که وی نوستالژی ها را با شیوه طنز برای رسیدن به اهدافی تراژدیک به کار می برد. در یک کلام می­توان گفت که احمد مطر در نتیجه­ی شرایط بسیار سخت و بحرانی کشورش که همه­ی اقشار به ويژه شاعران و روشنفکران را به ستوه آورده بود، دل به پدیده­ی نوستالژی سپرد و تلاش کرد که با یادآوری خاطرات گذشته و رویدادهایی که در کنار نزدیکان و خویشان سپری کرده بود، سفری خیالی به دنیای گذشته داشته باشد و از دنیای کنونی که جز رنج و سختی برای وی و هموطنانش چیزی نداشت، بگریزد و به این شیوه، خاطر خود را تسلّی دهد.  

 

فهرست منابع

1.       آشوري، داريوش، 1381: فرهنگ علوم انساني، تهران: زمستان.

2.       انوشه، حسن، 1376: فرهنگ نامه­ی ادبی فارسی، تهران: انتشارات سازمان چاپ و انتشار.

3.       باطنی، محمد رضا و دیگران، 1386: واژه نامه روانشناسی و زمینه های وابسته، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر.

4.       پاینده، حسین، 1387: نقد ادبی و دموکراسی، تهران: نیلوفر.

5.       حسینی، حسن؛ موسی بیدج، 1380: نگاهی به خویش (گفتگو با شاعران و نویسندگان معاصر عرب)، تهران، انتشارات سروش.

6.       سعدون زاده، جواد، 1388: مظاهر أدب المقاومة فی شعر أحمد مطر، مجله ادبیات پایداری، کرمان، شماره 1، پائیز.

7.       سلیمان، یحیی عبد الرئوف، 2005: مظاهر التناص الدینی في شعر أحمد مطر، رسالة الماجستير، جامعة النجاح الوطنية – کلية الدراسات العليا.

8.       سه ‏یر، رابرت؛ میشل لووی، 1373: رمانتیسم و تفکر اجتماعی، ترجمه یوسف اباذری، فصلنامه فلسفی، ادبی، فرهنگی ارغنون، سال اول، شماره 2.

9.       شريفيان، مهدی، 1386: «بررسی فرايند نوستالژی غم غربت در اشعار فريدون مشيری»، فصلنامه­ی علمی پژوهشی علوم انسانی، دانشگاه الزهراء: شماره­های 68 و 69.

10.       شمیسا، سیروس، 1386: سبک‏شناسي شعر، تهران، نشر ميترا.

11.       عبدالملکیان، گروس، 1393: سطرها در تاریکی جا عوض می‏کنند، تهران، نشر مروارید.

12.       _____، _____، 1394: هیچ چیز مثل مرگ تازه نیست، تهران، نشر زاوش.

13.       _____، _____، 1402: رنگ های رفته دنیا، تهران، نشر چشمه.

14.       مطر، احمد، 2011: الأعمال الشعریة الکاملة، القاهرة، دار الحیاة.

15.       النابلسی، شاکر، 1986: رغیف النار و الحنطة، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.

16.       نورایی، الیاس؛ مهدی شریفیان؛ علی اصغر آذرپیرا، 1392: رویکردهای نوستالژیک در شعر م. سرشک، پژوهشنامه ادب غنایی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال یازدهم، شماره بیستم.

https://www.ketabane.org

19

 

---

[1] . Assistant Professor of Persian Language and Literature, Payam Noor University, Tehran, Iran. )Correspondence Author) [e-mail]

[2] .Assistant Professor of Persian Language and Literature, Payam Noor University, Tehran, Iran. [e-mail]

 

 

[3]  . استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.(نویسنده مسئول)

 [e-mail]

[4]  . استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

[e-mail]

 

 

---

مقالات مرتبط