واکاوی مبانی فقهی حقوق حیوانات

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق

فریده اصغری ¹ , احمد مرادخانی ² , سید حسن عابدیان ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.
2 - دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
3 - استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی قم، ایران

تاریخ دریافت : 1400/05/20 تاریخ پذیرش : 1400/08/27 تاریخ انتشار : 1401/01/30

کلید واژه: سنّت, اجماع, مبانی فقهی, قرآن کریم, حقوق حیوانات, عقل,

چکیده مقاله :

هدف پژوهش حاضر واکاوی مبانی فقهی حقوق حیوانات است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی می‌باشد. در این پژوهش از مبانی کلی سخن به میان آمده ‌است، شامل کتاب و سنّت. این دو منبع وحیانی برای حیوانات ویژگی‌های مشترکی را در اصول حیاتی، امور ادراکی و تکامل پس از عالم دنیا برشمرده‌اند که برای اثبات حقوق حیوانات به عنوان یک موجود دارای حیات، کافی‌است. ادلّه عقلی نیز هر اقدامی را که موجب تضییع حقوق حیوانات شود، مصداق ظلم دانسته و اگر موجب حفظ حرمت، تأمین حیات، منافع و منابع حیاتی و محیط زیست، بقای انواع گونه‌های حیوانات ‌شود، امر نیکو و پسندیده می‌داند. علمای فریقین نیز اتفاق‌نظر دارند که حیوانات دارای حقوق هستند و بر انسان‌ها رعایت آن لازم است. قواعد فقهی نیز اتلاف حیوان را موجب ضمانت دانسته و وارد کردن هرگونه خسارت را بر آنها نهی نموده و هرگونه تلاش را در راستای ادای حقوق حیوانات مصداق احسان و نیکی‌ می‌داند. در نهایت، مجموع مبانی فوق، بر اثبات حقوق حیوانات در کنار انسان‌ها، و لزوم رعایت و ادای آنها دلالت می‌کند.

چکیده انگلیسی:

The purpose of the present study is to investigate jurisprudential principles of animal rights. The method of study is descriptive-analytic. General principles including the ones in the Qur'an and sonnat (the tradition) are discussed in this research. Both of the above revelation resources have mentioned common features for animals in terms of life principles, perception issues, and evolution after this world that is sufficient to prove the right of animals as living creatures. Rational arguments indicate that every measure violating animal rights is evidence of cruelty while every measure that sustains their dignity, life, interests, resources, environment, and survival of their different species is considered as an act of goodness. The Sunni and Shi'ite scholars have consensus that animals also have rights so humans are obliged to observe them. Jurisprudential principles state that killing an animal requires the responsibility to make up for the loss. Besides, any damage to animals is prohibited and every attempt to fulfill their rights is regarded as an act of benevolence and goodness. Finally, the above principles generally approve animal rights, in addition to human rights, and convey the necessity to observe and fulfill that.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آلوسی، محمود شکری (1418ق). ما دل علیه القرآن مما یعضد الهیئة الجدیدة القویمة بالبرهان. لبنان: المکتب الإسلامی، ج1.

آلوسی، محمود (بی‌تا). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ج15، 19.

ابن جوزی، ابوالفرج (1404ق). زاد المسیر فی علم التفسیر. بیروت: المکتب الإسلامی، الطبعة الثالثة، ج2.

ابن عاشور، محمدطاهر (1997م). التحریر و التنویر. تونس: دار سحنون، ج19.

ابن فارس، أحمد‏ (1404ق). معجم مقاییس اللغة. محقق هارون.‏ قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی، ج1-2.

ارمی علوی، محمدامین (1421ق). تفسیر حدائق الروح و الریحان فی روابی علوم القرآن.لبنان: دارطوق النجاة، ج18.

اصفهانی، فتح‌الله (بی‌تا). قاعدة لاضرر. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

اندلسی، عبدالحق (1413ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق عبدالسلام.لبنان:دارالکتب العلمیة، ج2،4.

انصاری، محمدعلی (1415ق). الموسوعة الفقهیة. قم: مجمع الفکر الإسلامی، ج1.

بجنوردی، محمدحسن (1377ق). القواعد الفقهیة. تحقیق مهدی مهریزی، محمدحسین درایتی. قم: نشر الهادی، ج2.

بحرانی، سید هاشم، (بی‌تا). البرهان فی تفسیر القرآن. تحقیق مؤسسة البعثة. قم: بی‌نا، ج3.

برقی، أحمد (1330). المحاسن. تصحیح جلال‌الدین حسینی. تهران: دارالکتب الإسلامیة، ج2.

بروجردی، حسین (1416ق). تفسیر الصراط المستقیم. تحقیق غلامرضا بن علی أکبر. قم: مؤسسة أنصاریان، ج3.

بستانى، فؤاد افرام‏ (1375). فرهنگ ابجدی. ترجمه رضا مهیار. تهران: انتشارات اسلامی.

بغوی، حسین (بی‌تا). معالم التنزیل فى تفسیر القرآن. تحقیق خالد عبدالرحمن. بیروت: دار المعرفة، ج3.

بهائی عاملی، محمد بن حسین (بی‌تا). مفتاح الفلاح. بیروت: مؤسسة أعلمی.

تستری، سهل بن عبدالله (1423ق). تفسیر التستری. بیروت: دارالکتب العلمیة.

جاحظ، عمرو بن بحر (1416ق). الحیوان.‌ تحقیق عبدالسلام محمد هارون. بیروت: دارالجیل، ج4.

حرّانی، احمد بن تیمیة (بی‌تا). مجموعة الفتاوى. طبعة الشیخ عبدالرحمن بن قاسم. بی‌جا: بی‌نا، ج30.

حسینی مراغی، میرعبدالفتاح (1417ق). العناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ج1.

حکمت‌نیا، محمود (1386). مبانی مالکیت فکری. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

حلّی، حسن بن یوسف (بی‌تا). تذکرة الفقهاء. نجف: المکتبة المرتضویة، ج2، 7.

خوانساری، احمد (1405ق). جامع المدارک. تحقیق علی أکبر الغفاری. طهران: مکتبة الصدوق، طبع الثانیة، ج6.

دمشقی، عبدالقادر بن بدران (1401ق). المدخل الی مذهب الامام احمد بن حنبل. بی‌جا: بی‌نا، ج1.

دمیری، کمال‌الدین (1424ق). حیاة الحیوان الکبرى. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج2.

رازی، محمد بن عمر (1421ق). التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج17، 20.

رازی، محمدتقی (بی‌تا). هدایة المسترشدین. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ج3.

راوندی، فضل‌الله (1377). النوادر. تحقیق سعید رضا علی عسکری. قم: مؤسسة دارالحدیث.

زحیلی، وهبة بن مصطفى (1422ق). التفسیر الوسیط. دمشق: دارالفکر، ج2.

ساکت، محمدحسین (1370). نگرش تاریخی به فلسفه حقوق. تهران: جهان معاصر.

سبحانی، جعفر (1418ق). موسوعة طبقات الفقهاء. قم: مؤسسة الإمام الصادق، ج1.

سمعانی، منصور (1418ق). تفسیر القرآن. تحقیق یاسر بن إبراهیم و غنیم بن عباس. الریاض: دار الوطن، ج3.

شبّر، عبدالله (1385). تفسیر القرآن الکریم. تحقیق راجعه الدکتور حامد حفنی داود. قاهره: السید مرتضى الرضوی، طبعه الثالثة.

شنقیطی، محمد الأمین (1415ق). أضواء البیان فی إیضاح القرآن بالقرآن. تحقیق مکتب البحوث والدراسات. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر، ج8.

شیبانی، أحمد (1408ق). الزهد. تحقیق عبدالعلی عبدالحمید حامد. القاهرة: دار الریان، ج1.

صدر، سید محمد (1427ق). ماوراء الفقه. قم: المحبین للطباعة و النشر، ج1.

صدوق، محمد بن علی (1403ق). الخصال. تصحیح علی أکبر الغفاری. قم: جماعة المدرسین.

صدوق، محمد بن علی (1404ق). عیون أخبار الرضا (ع). تحقیق حسین الأعلمی. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج2.

صدوق، محمد بن علی (بی‌تا). من لایحضره الفقیه. تحقیق علی اکبر الغفاری. جامعه مدرسین، ج2.

صنعانی، محمد بن إسماعیل (1379ق). سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام. تحقیق محمد عبدالعزیز الخولی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی،‌ ج2.

طباطبائی، محمدحسین‏ (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏. قم: جماعة المدرسین، ج15-13، 5.

طبرسی، فضل بن حسن (1415ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تحقیق لجنة من العلماء. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج5-6.

طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط فی فقه الإمامیة. تحقیق محمدتقی کشفی. طهران: المکتبة المرتضویة، ج4،6.

طوسی، محمد بن حسن (1409ق). التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق أحمد حبیب قصیر العاملی. قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ج6،3.

فاضل لنکرانی، محمد (1416ق). القواعد الفقهیة. تحقیق محمدجواد فاضل. قم: مهر، ج1.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (بی‌تا). تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس. لبنان: دار الکتب العلمیة، ج1.

فیض کاشانی، ملامحسن (1418ق). التفسیر الأصفى. قم: مطبعة مکتب الإعلام الإسلامی،‌ ج 1.

قاضی ابن البراج، عبد العزیز (1406ق).‌ المهذب. تحقیق مؤسسة سید الشهداء. إشراف: جعفر سبحانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ج2.

قرطبی، محمد (1405ق). الجامع لأحکام القرآن. تحقیق أحمد عبدالعلیم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ج9.

کاتوزیان، ناصر (1379). مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران. تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ بیست و ششم.

کاشف الغطاء، محمدحسین (1359). تحریر المجلة. نجف: المکتبه المرتضویه، ج1.

کلینی، محمد بن یعقوب (1363). الکافی. تحقیق علی أکبر الغفاری. تهران: دار الکتب الإسلامیة، ج6، 8، 1.

مجلسی، محمدباقر (1404ق). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول. تحقیق السیّد مرتضى العسکری. تهران: دار الکتب الإسلامیة، ج22.

مجلسی، محمدباقر (1406ق/الف). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. تحقیق مهدی الرجائی. قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی.

مجلسی، محمدتقی (1406ق/ب). روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. محقق موسوى کرمانى. قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، ج3.

مجلسی، محمدتقی (1414ق). لوامع صاحبقرانى (شرح الفقیه). قم: کتابفروشی اسماعیلیان، ج7.

مصطفوی، محمدکاظم (1417ق). مائة قاعدة فقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، طبعه الثالثة.

مغربی، قاضی نعمان (1383ق). دعائم الإسلام. تحقیق آصف بن علی أصغر فیضی. القاهرة: دارالمعارف، ج2.

مغنیة، محمدجواد (1403ق). التفسیر المبین. قم: مؤسسة دارالکتاب الإسلامی.

مفید، محمد (1414ق). الاختصاص. تحقیق علی أکبر الغفاری، السید محمود الزرندی. بیروت: دارالمفید، الطبعة الثانیة.

مقدسی، عبدالرحمن بن محمد (1415ق). الشرح الکبیر على المقنع. تحقیق عبدالله بن عبد المحسن. القاهرة: هجر للطباعة و النشر، ج7.

مقدسی، عبدالله بن أحمد بن قدامة (1405ق). المغنی فی فقه الإمام أحمد بن حنبل الشیبانی. بیروت: دارالفکر، ج7.

مکارم شیرازی، ناصر (1353). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج12.

مکارم شیرازی، ناصر (1411ق). القواعد الفقهیة. قم: مدرسة الامام أمیرالمؤمنین (ع)، ج2.

نوری، حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: مؤسسة آل البیت (ع)، ج17.