منطق و ساختار توجیه در گزاره‌های علوم انسانی اسلامی (با تأکید بر معیار قرآن کریم)
محورهای موضوعی : پژوهشهای معرفت شناختی
رمضان علی‌تبار
1
(عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)
مهدی عباس زاده
2
(عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)
کلید واژه: علوم انسانی اسلامی, صدق, توجیه, مطابقت, مبناگرایی,
چکیده مقاله :
از مهم‌ترین مسائل معرفت‌شناسی علوم انسانی (اسلامی)، مسأله معیارهای ثبوتی و اثباتی حجیت در سطح گزاره‌ها به‌ویژه ساختار و فرایند توجیه آنها است. گزاره‌های علوم انسانی، به دو دسته توصیفی و توصیه‌ای تقسیم می‌شوند. پژوهش حاضر نشان داده است: در سطح ثبوتی، واقع‌نمایی گزاره‌های توصیفی، در مطابقت آنها با واقع و نفس الامر است؛ اما واقع‌نمایی گزاره‌های توصیه‌ای (ازجمله اعتباریات)، قدری متفاوت است؛ زیرا اعتباریات، تابع احتیاجات حیاتی و عوامل محیطی بشر بوده و به تبع سیر تکاملی زندگی اجتماعی، متغیراند؛ لذا برخی با پذیرش ناواقع‌نمایی در این حوزه، قائل به نسبیت شده‌اند، زیرا معتقدند اعتبار گزاره‌های اعتباری در علوم انسانی، وابسته به خواست و قرارداد جامعه است؛ در حالی که گزاره‌های اعتباری نیز دارای نفس الامراند و نفس الامر هر چیزی به حسب خودش است. همچنین معیار اثباتی حجیت گزاره‌های علوم انسانی و شیوه توجیه آنها عمدتاً بر مدار نظریه ابتناء (مبناگرایی) است. پژوهش حاضر می‌کوشد با روش عقلی و با بهره‌گیری از برخی آیات قرآن کریم، مسأله معیار صدق و ساختار توجیه انواع گزاره‌های علوم انسانی را نشان دهد.
از مهم‌ترین مسائل معرفت‌شناسی علوم انسانی (اسلامی)، مسأله معیارهای ثبوتی و اثباتی حجیت در سطح گزاره‌ها به‌ویژه ساختار و فرایند توجیه آنها است. گزاره‌های علوم انسانی، به دو دسته توصیفی و توصیه‌ای تقسیم می‌شوند. پژوهش حاضر نشان داده است: در سطح ثبوتی، واقع‌نمایی گزاره‌های توصیفی، در مطابقت آنها با واقع و نفس الامر است؛ اما واقع‌نمایی گزاره‌های توصیه‌ای (ازجمله اعتباریات)، قدری متفاوت است؛ زیرا اعتباریات، تابع احتیاجات حیاتی و عوامل محیطی بشر بوده و به تبع سیر تکاملی زندگی اجتماعی، متغیراند؛ لذا برخی با پذیرش ناواقع‌نمایی در این حوزه، قائل به نسبیت شده‌اند، زیرا معتقدند اعتبار گزاره‌های اعتباری در علوم انسانی، وابسته به خواست و قرارداد جامعه است؛ در حالی که گزاره‌های اعتباری نیز دارای نفس الامراند و نفس الامر هر چیزی به حسب خودش است. همچنین معیار اثباتی حجیت گزاره‌های علوم انسانی و شیوه توجیه آنها عمدتاً بر مدار نظریه ابتناء (مبناگرایی) است. پژوهش حاضر می‌کوشد با روش عقلی و با بهره‌گیری از برخی آیات قرآن کریم، مسأله معیار صدق و ساختار توجیه انواع گزاره‌های علوم انسانی را نشان دهد.
قرآن کریم.
خسروپناه، عبدالحسین، «تئوری‌های صدق»، در: فصلنامه ذهن، شماره 1، بهار 1379، (صص 29-45).
دهباشی، مهدی، «تشکیک در نظریه مطابقت در صدق و کذب قضایا از دیدگاه فلاسفة اسلامی»، در: فصلنامه معرفت، شماره 8، بهار 1373، (صص 34-39).
رشاد، علی‌اکبر، درآمدی بر مبانی منطق کشف گزاره‌ها و آموزه‌های دینی، تهران: دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی نظریه پردازی، نقد و مناظره، 1387ش.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، الميزان في تفسير القرآن، قم، منشورات اسماعيليان، بی‌تا.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمي للمطبوعات، 1415.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1405ق.
عارفی، عباس، «معرفت و گونه‌های توجیه»، در: فصلنامه ذهن، شماره 9، بهار 1381، (صص 3-20).
عباس‌زاده، مهدی و غفاری، ابوالحسن، «علوم انسانی و مبانی معرفت‌شناختی آن در رویکرد اسلامی»، در: دوفصلنامه پژوهشهای معرفت‌شناختی، شماره 23، بهار و تابستان 1401، (صص 45-67).
العروسى الحويزى، عبدعلى‌بن جمعه، تفسير نور الثقلين، تصحیح سیدهاشم رسولى محلاتى، قم، اسماعيليان، 1415ق.
علی‌تبار، رمضان، «تحلیلی بر رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی (با تأکید بر واقع‌نمایی قضایای ارزشی)»، در: فصلنامه ذهن، شماره 89، بهار 1401 الف، (صص 35-66 ).
همو، معرفت دینی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1392.
همو، منطق علوم انسانی اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1401. ب.
همو، عقلانیت علم دینی، قبسات، شماره 65، آبان 1391 (صص 27-56).
فعالى، محمدتقی، «توجیه ترکیبی در حکمت سینوی و صدرایی»، در: فصلنامه ذهن، شماره 5، بهار 1380، (صص 121-132).
همو، درآمدی بر معرفت‌شناسی معاصر و دینی، قم، نشر معارف، 1377.
قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، چاپ يازدهم، 1383.
کلینی، محمدبن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاري و محمد آخوندي، تهران، دارالكتب الإسلاميه، 1407.
مصباح يزدى، محمدتقى، آموزش فلسفه، ج 1، تهران، سازمان تبليغات اسلامى، چاپ ششم، 1373.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
BonJour, Laurence (1985), The Structure of Empirical Knowledge, First published, Cambridge, MA: Havard University Press.
Dancy, Jonathan (1985), An Introduction to Contemporary Epistemology, First published, Oxford & New York: Basil Blackwell.
Dancy, Jonathan, Sosa, Ernest & Steup, Matthias (2010), A Companion to Epistemology, Second Edition, New York: Willy- Blackwell.
White, Alan. R., "Coherence Theory of Truth", in: P. Edwards (Ed). The Encyclopedia of Philosophy, New York, Macmillan, 1976.