نثر عرفانی در سنجش با شعر به سبب حضور خود آگاهی بیش‌تر، برای واکاوی مؤلفه های زبان عرفان منبعی دقیق‌تر به شمار می رود. بسیاری از هنجارهای این زبان گرچه به ظاهر در خدمت بیان حقایقی پیچیده و ناگفتنی است؛ امّا یک‌سره از ویژگی های زبان عامیانه گسسته نیست. این پیوند در گونۀ ادبی گفتارنوشت عمیق تر و آشکارتر است. احمد جام نامقی از عارفان سخنور سدۀ پنجم و ششم است که آثار مکتوب او حاصل گفتارهایی شفاهی برای مخاطبان خاص و عام بوده است. زبان آثار وی ساده و غالباً معطوف به زبان عامۀ مردم است. در نوشتار حاضر کوشش شده‌است به روش توصیفی- تحلیلی با پیش چشم داشتن ویژگی های زبان عرفان و زبان عامیانه، همانندی ها و پیوندهای این دو زبان در آثار احمد جام بازشناسی و تحلیل شود. بدین منظور متن های شش گانۀ مجالس احمد جام بازخوانی و مؤلفه های نزدیک به هم در این دو زبان همراه با شواهد آن استخراج شد. گرچه در نگاه نخست چنین می نماید که بیان ناپذیری حقایق عرفانی موجب پیچیدگی زبان سخنوران صوفیه است؛ امّا با وجود پیچیدگی برخی از آثار عرفانی، پاره ای از این متون با زبان روزمرۀ مردم و عناصر آن پیوندی عمیق دارد. یافته ها نشان‌می دهد از میان ویژگی‌های زبان عرفان آهنگین بودن، روایت‌گری، آشنایی زدایی، چندمعنایی و نزدیکی به زبان مردم در گونه های گفتارنوشت به ترتیب با ویژگی‌هایی چون شعر و مثل، تمثیل و حکایت، هنجارگریزی آوایی و دستوری، کنایه و واژگان و اصطلاحات خاص لهجه در زبان عامه قابل تطبیق است. افزون بر این صراحت لحن در زبان شیخ جام که سرشار از حس شفقت، تندی، گزندگی و پریشانی است متأثر از صراحت و شفافیتی است که در زبان عامه نسبت به سطوح دیگر زبان بیش‌تر نمودار است. تفاصيل المقالة

شیخ احمد جام از عارفانی است که به رغم نگاه صوفیانه و تلاش در جهت خودسازی فردی و پرورش مریدان و نشان دادن راه و رسم سلوک، به صلاح و رستگاری مردم جامعه از بن جان می‌اندیشد و در مجالس وعظ و نوشته‌های خویش موشکافانه کج‌روی‌های اجتماعی را گوشزد می‌کند. این نوشتار به دنبال آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، برجسته‌ترین مسائل و موضوعات اجتماعی قرن پنجم را در آینة آثار احمد جام بازکاود. تا کنون بررسی مستقلی دربارة اندیشه‌های اجتماعی وی (با تکیه بر تمامی آثار او) صورت نگرفته‌ است. رویکرد اجتماعی وی را می‌توان در موضوعات شش‌گانة زیر جست‌وجو کرد: 1. طبقات اجتماعی؛ 2. نهادهای مردمی؛ 3. ملل و نحل؛ 4. مشاغل و پیشه‌ها؛ 5. آداب و رسوم؛ 6. اخلاق اجتماعی. با بررسی دیدگاه‌های یادشده در آثار و رسائل وی جلوه‌هایی از جامعة عصر سلجوقی را می‌توان دید. با توجّه به سکوت منابع تاریخی، دربار مدار بودن مورّخان و بی‌اعتنایی ایشان به ساز و کار حاکم بر روابط و قشربندی‌های اجتماعی، وجود آثار و منابع گران‌سنگ اشخاص دردمندی چون احمد جام که به دل‌مشغولی‌ها و فراز و فرودها و زشتی‌ها و زیبایی‌های روابط اجتماعی نگریسته‌ است، فرصت مغتنمی است که جامعة دیروز با برخی نگرش‌های جامعه‌شناختی واکاوی گردد. تفاصيل المقالة