پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری لرزه‌ای، شهر ایلام

سید جهانگیر موسوی نسب ¹ (گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران)
عباس ملک حسینی ² (دانشیار گروه جغرافيا و برنامه ريزي شهري، واحد ملاير، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ايران)
مجید شمس ³ (گروه جغرافيا و برنامه ريزي شهري، واحد ملاير، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ايران)

تاريخ الإرسال : 27 الثلاثاء , صفر, 1445 تاريخ التأكيد : 27 الإثنين , جمادى الأولى, 1445

الکلمات المفتاحية: مدیریت بحران, شهر ایلام, مخاطرات محیطی, پهنه‌بندی آسیب‌پذیری,

ملخص المقالة :

پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی – تحلیلی در پی پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله می‌باشد. در این پژوهش در ابتدا متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی آسیب‌پذیری زلزله بر اساس مطالعات مختلف شناسایی، سپس با استفاده از روش AHP و نظرات مربوط به 73 کارشناس و متخصص وزن مربوط به هر کدام از متغیرها در محیط Export Choice مشخص شده و در نهایت با استفاده از روش FAHP و در محیط GIS نقشه مربوط به پهنه‌بندی وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره زلزله ترسیم شده است. بر این اساس در ابتدا 10 متغیر: شیب زمین، فاصله از گسل، تعداد طبقات ساختمانی، قدمت ساختمان، کیفیت ساختمان، مساحت قطعات، دوام مصالح ساختمانی، فاصله از معابر، فاصله از مراکز درمانی و فاصله از فضای سبز و باز به عنوان متغیرهای اثرگذار شناسایی شدند، بر اساس روش AHP؛ 3 متغیر، فاصله از گسل، شیب منطقه و فاصله از معابر به ترتیب با اوزان 184/0، 147/0 و 121/0 مهم‌ترین و اثرگذارترین متغیرهای موثردر پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری زلزله شهر ایلام شناسایی شدند. همچنین نتایج مربوط به وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله بیانگر آن است که بیش از 600 هکتار از مساحت شهر ایلام در صورت وقوع زلزله در وضعیت آسیب‌پذیری بالا و بسیار بالا قرار دارد همچنین 580 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کم و بسیار کم قرار دارد. درنهایت 299 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری متوسط قرار دارد. در ادامه جهت کاهش میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله پیشنهاد‌هایی ارائه شده است

نص كامل:



Earthquake vulnerability Zonation in Ilam city

 

 

 

 

 

 

.

 

 

 

Abstract

Earthquake is one of the most important environmental hazards of many Iranian cities. In this regard, the spatial evaluation and zoning of the seismic vulnerability of cities is considered one of the basic requirements in planning to reduce the effects of earthquakes. Therefore, according to this issue, the current research with a descriptive-analytical approach is aimed at zoning the vulnerability of Ilam city against earthquakes. In this research, at first, the variables affecting the zoning of earthquake vulnerability were identified based on various studies, then using the AHP method and the opinions of 73 experts and weight experts related to each of the variables in the Export Choice environment, and finally, using the FAHP method and in the GIS environment, a map related to the zoning of Ilam city's vulnerability to earthquake risk was drawn. Based on this, at first 10 variables: slope of land, distance from fault, number of building floors, age of building, quality of building, area of parts, durability of construction materials, distance from roads, distance from medical centers and distance from green and open space were identified as influencing variables, based on the AHP method; 3 variables, the distance from the fault, the slope of the area and the distance from the roads were identified as the most important and effective variables in zoning the earthquake vulnerability of Ilam city with weights of 0.184, 0.147 and 0.121 respectively. Also, the results related to the zoning status of the vulnerability of Ilam city against earthquakes indicate that more than 600 hectares of the area of Ilam city are in a high and very high vulnerability state in the event of an earthquake. Also, 580 hectares of Ilam city are in a low and very low vulnerability state. Finally, 299 hectares of Ilam city is in a medium vulnerability state. In the following, suggestions have been made to reduce the vulnerability of Ilam city against earthquakes.

 

Keywords: Natural hazards, Vulnerability Zonation, Crisis Management, Ilam city.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری لرزه­ای، شهر ایلام 

 

 

 

 

 

 

چکیده

زلزله یکی از مهم‌ترین مخاطرات محیطی بسیاری از شهرهای ایران به شمار می­آید. در این رابطه، ارزیابی مکانی و پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری لرزه‌ای شهرها از الزامات اساسی در برنامه‌ریزی کاهش اثرات زلزله محسوب می‌شود؛ بنابراین با توجه به این موضوع پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی – تحلیلی در پی پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله می­باشد. در این پژوهش در ابتدا متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی آسیب‌پذیری زلزله بر اساس مطالعات مختلف شناسایی، سپس با استفاده از روش AHP و نظرات مربوط به 73 کارشناس و متخصص وزن مربوط به هر کدام از متغیرها در محیط Export Choice مشخص شده و در نهایت با استفاده از روش FAHP و در محیط GIS نقشه مربوط به پهنه­بندی وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر مخاطره زلزله ترسیم شده است. بر این اساس در ابتدا 10 متغیر: شیب زمین، فاصله از گسل، تعداد طبقات ساختمانی، قدمت ساختمان، کیفیت ساختمان، مساحت قطعات، دوام مصالح ساختمانی، فاصله از معابر، فاصله از مراکز درمانی و فاصله از فضای سبز و باز به عنوان متغیرهای اثرگذار شناسایی شدند، بر اساس روش AHP؛ 3 متغیر، فاصله از گسل، شیب منطقه و فاصله از معابر به ترتیب با اوزان 184/0، 147/0 و 121/0 مهم‌ترین و اثرگذارترین متغیرهای موثردر پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری زلزله شهر ایلام شناسایی شدند. همچنین نتایج مربوط به وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله بیانگر آن است که بیش از 600 هکتار از مساحت شهر ایلام در صورت وقوع زلزله در وضعیت آسیب‌پذیری بالا و بسیار بالا قرار دارد همچنین 580 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کم و بسیار کم قرار دارد. درنهایت 299 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب­پذیری متوسط قرار دارد. در ادامه جهت کاهش میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله پیشنهاد‌هایی ارائه شده است.

 

واژه­های کلیدی: مخاطرات محیطی، پهنه­بندی آسیب­پذیری،  مدیریت بحران، شهر ایلام.

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

شهرها به عنوان پیچیده ترین سیستم اکولوژیکی اجتماعی و مهم­ترین مکان فعالیت­های انسانی، اغلب در مقابل انواع مخاطرات طبیعی شکنندگی زیادی از خود نشان می­دهند (Xiaodong et al, 2020: 16)؛ که منجر به تلفات و خسارات اقتصادی فراوانی می­شود. که این موضوع در کشورهای درحال توسعه به یک مشکل اساسی تبدیل شده است (Zhou et al, 2020: 1). بنابراین در دهه­های اخیر توسعه شتاب­گونه شهرها همراه با رشد روزافزون جمعیت در مراکز و نقاط شهری برنامه­ریزی، کنترل و مدیریت مناطق شهری را با مشکلات ­عدیده­ای روبه­رو کرده است. این مشکلات به­ویژه در زمان وقوع بلایای طبیعی و خصوصاً زمانی که با ناهنجاری­های اجتماعی همراه می‌شود بسیار پیچیده­تر می‌شود (حبیبی و همکاران، 1391: 67). پیچیدگی که در زمان وقوع این بالای می­تواند به تلفات چشمگیر جبران‌ناپذیر و خسارت­های مالی سنگین منجر شود (Jinghai et al, 2016:51). با توجه به افزایش وقوع سوانح طبیعی به ویژه زلزله در سده‌های اخیر در نقاط مختلف جهان و به تبع آن افزایش تلفات، خسارات و آسیب‌های ناشی از وقوع این پدیده‌ها، موضوع کاهش آسیب‌های ناشی از سوانح، افزایش مقاومت و آمادگی در برابر این بلایا از اهمیت خاصی برخوردار شده است. کشور ایران از نظر جغرافیایی در منطقه‌ای از کره زمین واقع شده است که از نظر زمین‌شناسی و تکتونیکی جزو مناطق لرزه‌خیز ناآرام و پر تکاپو محسوب می‌شود (کمربند آلپ – هیمالیا) به همین خاطر، ایران دارای پوسته شدیداً خرد شده و تکتونیزه می­باشد و در طی دوره‌های مختلف زمین‌شناسی شاهد فعالیت­های کوه­زایی عمده در این سرزمین بوده‌ایم و عوارض ناشی از ادامه این فعالیت‌های تکتونیکی در دوره کواترنر تعداد زیادی گسل­های جوان و فعال ایجاد کرده است حرکت طبقات زمین در امتداد این گسل­ها با وقوع زمین‌لرزه‌های خفیف متوسط و شدیدی که گاهی بسیار مرگبار و خسارات آور می­باشند، توأم است و نتیجه آن تلفات جانی و خسارات مالی بسیار است. لذا میلیاردها ریال خسارات مالی و صدها هزار کشته و زخمی حاصل زلزله‌هایی هستند که هر چند یک بار در نقاط مختلف کشور روی می­دهند با توجه به این که هنوز موضوع پیش‌بینی زلزله به درجه‌ای نرسیده است که به کمک آن بتوان از وقوع حوادث غیرمترقبه آگاهی حاصل نمود و از بروز خسارت جانی و مالی جلوگیری به عمل آورد لذا ساده‌ترین و اساسی‌ترین راه‌حل این مشکل مقاوم­سازی سازه­ها در برابر زلزله و ساخت آن‌ها برابر با آیین‌نامه زلزله می­باشد (زارعمند، 1398: 18). از این‌رو، یکی از جنبه‌های مهم و اساسی در برنامه‌ریزی توسعه، تأکید و توجه به آسیب­پذیری کشور و از همه مهم‌تر آسیب‌پذیری شهرها در برابر تهدیدات ناشی از زلزه می­باشد؛ زیرا شهرها با توجه به حجم بسیار بالای سرمایه‌گذاری و مکان گزینی بسیاری از تأسیسات و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی توجه بیشتری را ایجاب می­کنند، در این زمینه برنامه‌ریزی کاهش اثرات زلزله به منظور کمینه ساختن خسارت و تلفات زلزله اقدامات و تمهیداتی را اتخاذ می­نماید که به ‌واسطه‌ی آن شدت خسارات و تلفات زمین‌لرزه را کاهش می‌دهد به ‌عنوان‌ مثال می‌توان کنترل کاربری اراضی که توسعه واحدهای مسکونی در پهنه­های پرخطر را محدود کند، گسترش فنون و تکنیک­های مقاوم‌سازی ساختمان­ها و بناها در مقابل زلزله، تدوین آیین‌نامه‌های ساختمانی جهت تشویق به استفاده از فنون جدید ساختمان‌سازی، تنوع بخشیدن به فعالیت­های اقتصادی و بیمه را ذکر کرد، بنابراین هدف برنامه‌ریزی کاهش اثرات زلزله کاهش عوارض نامطلوب زلزله می­باشد که اقدامات مرتبط با آن در بسیاری از موارد دارای هزینه بسیار کم و یا فاقد هزینه می­باشد (ایری، ۱۳۷۷: ۲۹).

در این پژوهش شهر ایلام از منظر پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری در برابر مخاطره زلزله مورد بررسی قرار می‌گیرد. به دلیل ویژگی‌هاي خاصی شهر ایلام همانند: قرارگیری در پهنۀ خطر نسبی زلزله با ریسک متوسط، مکان گزینی و مقر شهر ایلام در ناودیس ارتفاعات زاگرس با شیب تند ارتفاعات متصل به شهر، عدم رعایت دقیق قوانین ساخت‌وساز شهری، وجود بافت‌هاي بسیار قدیمی در بعضی نقاط شهر، وجود فضاهای بی‌دفاع، محلات ناپایدار حاشیه‌نشین با شیب تند و رعایت نکردن الگوهای هم‌جواری کاربری‌ها در سطح شهر و ... به عنوان یکی از شهرهای پرمخاطره منطقه زاگرس مطرح می­باشد. به همین دلیل، مخاطره زلزله یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین تهدیدات محیطی شهر ایلام به شمار می­آید، بنابراین پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری این شهر در برابر مخاطره زلزله از جمله اقدامات اساسی در زمینه برنامه‌ریزی کاهش اثرات زلزله محسوب می‌شود.

 

پیشینه و مبانی نظری پژوهش

زلزله به عنوان یکی از مهم‌ترین مخاطرات طبیعی در کشور شناخته می‌گردد که تاکنون تلفات جانی و مالی بسیاری زیادی را برای شهروندان و ساختارهای شهری با توجه به عدم طراحی مناسب ساختارها و بافت­هاي شهري جهت مقابله با زلزله، به همراه داشته­است (احمدی و اسکندری نژاد، 1400: 13-12). در زمینه پهنه‌بندی و ارزیابی آسیب‌پذیری زلزله در داخل و خارج از کشور مطالعات و پژوهش‌های ارزشمندی انجام گرفته است. مودت و همکاران (1395) با پهنه بندی زلزله‌خیزی پیش از بحران در استان خوزستان نشان دادند که؛ از کل مساحت خوزستان، حدود 7 درصد در محدوده‌ی (خطرپذیری خیلی کم)، 13 درصد (کم)، 20 درصد (متوسط)، 27 درصد (زیاد) و 33 درصد (خیلی زیاد) است و اندیمشک و آبادان به ترتیب بیشترین و کمترین خطر پذیری زلزله را داشته اند. محمود زاده و همکاران (1396) با بررسی میزان آسیب‌پذیری بافت فرسوده شهر ایلام در برابر زلزله، بیش از 67 درصد از محدوده بافت فرسوده شهر ایلام را آسیب‌پذیر ارزیابی کردند. حیدری مظفر و تاج بخشان (1401) نیز با بررسی آسیب­پذیری سکونتگاه‌های شهرستان نهاوند در برابر زلزله، ۲۸ روستا را در محدوده با پتانسیل آسیب‌پذیری بالا، ۳ شهر و ۲۶ روستا در پهنه با پتانسیل آسیب‌پذیری نسبتاً بالا ارزیابی کردند. همچنین نتایج پژوهش زند مقدم (1402) بیانگر آسیب­پذیر بودن حدود 90 درصد از بافت مسکونی شهر نسیم شهر در برابر زلزله است.  گوداو همکاران (۲۰۱٦)  در مقاله­ای با عنوان «ارزیابی خطر لرزه‌ای سکونتگاه‌های شهری و روستایی اطراف دریاچه مالاوی» نشان دادند که، در صورت وقوع یک زلزله بزرگ با توجه به حساسیت زیاد ناشی از وجود نسبت بالای سازه‌های قدیمی و غیر مقاوم آسیب‌پذیری بالایی را در پی خواهد داشت. ال دو گوم و همکاران (۲۰۱۸) با بررسی میزان آسیب­پذیری لرزه­ای شهرهای امارت متحده عربی، نشان دادند که، شهر فوجیره در منطقه آسیب‌پذیری بسیار بالا، شهرهای شارجه و دبی در مناطق با آسیب‌پذیری بالا تا متوسط و شهر ابوظبی در منطقه کم‌خطر لرزه‌ای قرار دارند. جنا و همکاران (۲۰۲۰) نیز در پژوهش خود به ارزیابی آسیب‌پذیری زلزله استان سوماترا شمالی پرداخته­اند، نتایج این پژوهش گویایی آن است که بخش مرکزی استان سوماترا شمالی در منطقه آسیب‌پذیری بسیار زیاد قرار دارد. از دیگر مطالعات انجام گرفته می­توان به پژوهش های عیدیوندی و همکاران (1398)، معرب و همکاران (1399)، صالحی پور میلانی و همکاران (1400) و لوی و همکاران (2018) اشاره نمود.

 

فرآیندهای طبیعی (خطرات) که محرک بلایای طبیعی هستند به طور گسترده در شش دسته طبقه‌بندی می‌شوند. تعاریف و توصیف هر خطر به شرح زیر است:

·       ژئوفیزیک: به این خطر زمین‌شناسی نیز گفته می‌شود و از پوسته جامد زمین سرچشمه می‌گیرد. رویدادهای مرتبط با این خطر شامل زمین‌لرزه، فعالیت آتشفشانی و حرکت توده خشک می‌باشد.

·       هیدرولوژیکی: این خطر با وقوع حرکت و پراکندگی آب شیرین و شور بر روی یا زیر سطح زمین مرتبط است. وقایع ایجاد شده توسط این خطر شامل سیل، رانش زمین و امواج است (Below et al, 2021).

·       هواشناسی: این خطر رویدادهای کوتاه‌مدتی را تشکیل می‌دهد که از چند دقیقه تا چند روز طول می‌کشد و ناشی از شرایط جوی میکرو (کمتر از 1 کیلومتر) تا مقیاس متوسط (2 تا 2000 کیلومتر) است که می‌تواند توسط تغییرات آب‌وهوای جهانی تشدید می‌شود. طوفان‌های همرفتی (یا گردبادها)، طوفان‌های خارج از حاره (یعنی 30 درجه تا 60 درجه عرض جغرافیایی)، طوفان‌های استوایی (تا 30 درجه عرض جغرافیایی رخ می‌دهد)، مه و تغییرات شدید و ناگهانی دمایی در این دسته از خطر گنجانده شده‌اند.

·       اقلیم‌شناسی: خطری که با تغییرپذیری آب‌وهوا در یک بازه زمانی گسترده از درون فصلی تا چند دهه‌ی در مقیاس بینایی تا کلان (بیش از 2000 کیلومتر) مرتبط است. خشکسالی، آتش‌سوزی جنگلی، حرکت یخچال‌ها و طغیان دریاچه‌های یخبندان از جمله رویدادهای مرتبط با این خطر هستند (IRDR, 2014).

·       بیولوژیکی: خطری که از یک ماده بیولوژیکی، مانند سم، کپک، یا ناقلی حامل ارگانیسم‌های بیماری‌زا سرچشمه می‌گیرد و قرار گرفتن در معرض آن تهدیدی برای سایر موجودات زنده یا انسان است. ازدحام ملخ‌ها، شکوفه‌های جلبکی، هجوم به حیات‌وحش سمی و بیماری‌های منتقله از طریق ناقل مانند طاعون، مالاریا و کووید-19 نمونه‌هایی از این خطر هستند.

·       فرازمینی: خطری که خارج از جو زمین منشأ می­گیرد و ممکن است در اثر بقایای سیارک‌ها، شهاب‌سنگ‌ها یا زباله‌های فضایی انسانی، زمانی که این‌ها وارد جو زمین می‌شوند، یا برخورد ناشی از این اجرام بر سطح زمین ایجاد شود. این خطر همچنین ممکن است ناشی از شرایط بین سیاره‌ای مانند شراره‌های خورشیدی باشد که می‌تواند باعث اختلال در مگنتوسفر، ترموسفر یا یونوسفر زمین شود (Chaudhary & Piracha, 2021: 1102).

در این میان مخاطرات ژئوفیزیک و خصوصاً زلزله از مهم‌ترین مخاطرات در ایران و جهان می‌باشد. زلزله از دیرباز جزء پرخطرترین مخاطرات طبیعی بوده و می‌باشد و همواره از ریسک بالایی برخوردار بوده است. ریسک زلزله، خسارت قابل‌انتظاری است که در اثر آن به عناصری از جامعه و محیط آسیب‌های وارد می‌گردد (بازدار و همکاران، 1399: 199). آسیب­پذیری میزانی از خسارت به یک عنصر معین در معرض خطر یا مجموعه­ای از چنین عناصر می­باشد که در اثر وقوع یک عامل خطرآفرین و غالباً بر روی مقیاس از صفر (بدون خسارات) تا یک (مجموع ضرر) بیان می­شود. آسیب­پذیری پدیده­ای ایستا نیست بلکه به عنوان یک فرآیند پویا در نظر گرفته می­شود که احتمال ضرر و زیان عوامل فوق را تغییر می‌دهد و بر آن‌ها اثر می­گذارد (Okay, 2005: 23). اقدامات برنامه‌ریزی کاهش آسیب­پذیری و اثرات زلزله به دو دسته:

·        اقدامات ایستا (پهنه‌بندی و ریز پهنه‌بندی؛ برنامه‌ریزی کاربری اراضی)

·       اقدامات پویا (آموزش همگانی، تهیه برنامه بهبود کیفیت مسکن، جابجایی مردم از نقاط آسیب‌پذیری به مکان‌های امن و ...) تقسیم می‌شود (ایری، 1377: ۲۹).

پهنه­بندی خطر رویکرد مهمی از فرایند مدیریت پیش از بحران است که به برنامه­ریزان و مدیران شهری در آماده­سازی و کاهش آسیب­پذیری کمک فراوانی می­کند.

 

معرفی محدوده مورد مطالعه

شهر ایلام مرکز استان ایلام؛ از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب و جنوب غربی کشور استقرار یافته است. این شهر در موقعیتی بین ۳۳ درجه و ۲۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه تا ۳۳ درجه و ۵۱ دقیقه و ٤٨ ثانيه عرض شمالی از خط استوا و ٤٥ درجه و ٤١ دقیقه و ۰۷ ثانیه تا ٤٦ درجه و ۵۱ دقیقه و ۱۹ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویج قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ١٣٦٣ متر می­باشد. ایلام از شمال شرق و جنوب شرقی بـه شهرستان­های، ایوان، شیروان چرداول و دره شهر از جنوب و جنوب غربی به شهرستان مهران و از غرب به استان دیاله عراق ختم می‌شود (سازمان مدیریت و برنامه­ریزی استان ایلام، 1399: 45)، شهر ایلام دارای ٤ منطقه شهری است که منطقه یک (۱) شهری آن قدیمی‌ترین بخش شهر و هسته اولیه و متمرکزترین بخش شهر ایلام است منطقه دو (۲) شهری در بخش جنوب و جنوب شرق شهر و منطقه سه (۳) شامل بخش­های مرکزی شهر است که در روند توسعه شهر در دهه­های شصت و هفتاد توسعه زیادی نموده است. در پایان منطقه چهار (٤) که دارای بافت جدیدی است در غربی‌ترین بخش شهر ایلام قرار داشته و به اراضی زراعی ایلام ختم می‌شود (نور محمدی، ۱۳۹7: 66)، (شکل شماره 1).

 

 

شکل (1): موقعیت جغرافیایی شهر ایلام؛ مأخذ: نگارندگان، 1401

مواد و روش تحقیق

پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی بوده و بر اساس روش از نوع تحلیلی - تطبیقی می­باشد. با توجه به هدف اصلی این پژوهش «پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله» از 3 مرحله بدین شرح تشکیل شده است:

الف- شناسایی معیارها و متغیرهای مهم و اثرگذار در پهنه­بندی آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله با توجه به مطالعات انجام‌گرفته و اطلاعات در دسترس؛ در مورد این‌که چه متغیرهای جهت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله مناسب هستند، اتفاق‌نظر کاملی وجود ندارد از این‌رو در این قسمت از مقاله تلاش شده که با جمع­بندی کلی این موارد و با انتخاب کردن متغیرهای مشترک بین مطالعات انجام‌گرفته (جدول شماره 1) و اطلاعات در دسترس، بهترین متغیرها جهت بررسی میزان آسیب‌پذیری از زلزله انتخاب شود.

 

جدول (1): متغیرهای استفاده شده جهت پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهری از مخاطره زمین‌لرزه در مطالعات گذشته

محقق	سال نشر	متغیرهای مورد استفاده جهت پهنه‌بندی میزان خطر زلزله
منزوی	1389	تراکم جمعیت، فضاهای باز عمومی، کاربری اراضی، مساحت و اندازه قطعات، نوع مصالح
فراهانی	1390	تعداد طبقات، کیفیت ابنیه، دسترسی به معابر، مساحت و اندازه قطعات، نوع مصالح
قنبری و همکاران	1392	تراکم جمعیت، کیفیت ابنیه و جنس مصالح، دسترسی به فضاهای باز عمومی، دسترسی به معابر، کاربری اراضی، مساحت و اندازه قطعات، تراکم ساختمان
حاتمی نژاد و همکاران	1393	تراکم جمعیت، دسترسی به فضاهای باز عمومی، دسترسی به معابر، فاصله از مراکز درمانی، فاصله از گسل، مساحت و اندازه قطعات، نوع مصالح، تراکم ساختمان، جنس زمین
سرور و کاشانی اصل	1395	فاصله ایستگاه‌های آتش‌نشانی، فاصله از تأسیسات خطرزا، فاصله از مراکز درمانی، دسترسی به فضاهای باز، قدمت ساختمان، لیتولوژی، فاصله از گسل، کیفیت ساختمان‌ها، کاربری اراضی، شبکه معابر، مساحت قطعات، نوع مصالح، تعداد طبقات، شیب، تراکم جمعیت،
ساسان پور و همکاران	1396	تعداد طبقات، کیفیت ابنیه، جنس مصالح، عرض معابر، دسترسی به فضای باز، فاصله از گسل، کاربری اراضی، مساحت قطعات، قدمت ابنیه
پاشاپور و همکاران	1398	فاصله از گسل، واحد زمین‌شناسی، شیب، جهت شیب، ارتفاع، فاصله از نقاط زمین‌لغزش، تراکم جمعیتی، کاربری اراضی، دسترسی به شبکه‌های ارتباطی، فاصله از نقاط شهری و روستایی،
خدادادی و همکاران	1399	عرض معابر، فاصله از فضاهای باز، فاصله از مراکز درمانی، تراکم جمعیت، فاصله از گسل، کیفیت بنا، جنس نمای بنا، تعداد طبقات، تأسیسات شهری، تراکم بنا، مساحت قطعات، جنس زمین‌شناسی
فرجی سبکبار و همکاران	1400	جمعیت، نوع مصالح، سن مساکن

مآخذ: برگرفته از منابع مختلف، 1401

ب- استفاده از روش AHP¹ برای وزن دهی به متغیرهای مربوط به پهنه‌بندی زلزله، زیرا هر کدام از متغیرهای پژوهش دارای ارزش یکسانی در پهنه‌بندی زلزله و در نتیجه مشخص شدن میزان آسیب‌پذیری، نیستند طوری که برخی از متغیرها اثرگذاری بیشتر و برخی دیگر اثرگذاری کمتری دارند؛ که در این زمینه با توجه به نظر متخصصان و از طریق روش مقایسه دو به دو درجه اهمیت هر کدام از متغیرها مشخص می‌شود.

پ- مرحله آخر مشخص کردن وضعیت پهنه‌بندی خطر زلزله در سطح شهر ایلام با استفاده از تلفیق متغیرها (نقشه‌ها) در محیط GIS. در این مرحله تمام نقشه­ها (متغیرهای) مربوط به پهنه­بندی در محیط GIS با استفاده از روش FAHP² ترکیب شده و نقشه مربوط به میزان آسیب‌پذیری هر مکان در سطح کل شهر مشخص شده است.

 

یافته­هاي پژوهش

شناسایی متغیرهای مؤثر بر پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله

چنانچه قبلاً ذکر شد بر اساس مطالعات انجام گرفته در زمینه پهنه‌بندی آسیب‌پذیری زلزله و اطلاعات و نقشه‌های در دسترس مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله در قالب 3 معیار طبیعی، برنامه‌ریزی و سازه‌ای و 10 متغیر: شیب زمین، فاصله از گسل (معیارهای طبیعی)، تعداد طبقات ساختمانی، قدمت ساختمان، کیفیت ساختمان، مساحت قطعات، دوام مصالح ساختمانی (معیارهای سازه‌ای)، فاصله از معابر، فاصله از مراکز درمانی و فاصله از فضای سبز و باز (معیارهای برنامه‌ریزی) شناسایی شد.

 

 

 

وزن دهی به متغیرهای پژوهش

در این مرحله از پژوهش با توجه به اینکه هر کدام از متغیرهای شناسایی شده پژوهش (10 متغیر) برای پهنه‌بندی زلزله دارای اهمیت یکسانی در زمینه بررسی آسیب‌پذیر منطقه در برابر زلزله نیستند از نظر 73 کارشناس و متخصص در زمینه مشخص کردن درجه اهمیت هر کدام از متغیرهای پژوهش (مقایسه دو به دو) استفاده شده است. بدین منظور در ابتدا پرسشنامه­ای در این زمینه که مشخص کننده درجه اهمیت هر متغیر نسبت به تمام متغیرها بوده طراحی‌شده، سپس در اختیار کارشناسان قرار داده شده و در نهایت از نظر کارشناسان میانگین‌گیری شده و از طریق روش AHP و با استفاده از نرم­افزار Expert Choice درجه اهمیت هر متغیر مشخص شده است (گودرزی و همکاران، 1402: 186)؛ (شکل شماره 2).

 

شکل (2): نمودار مربوط به وزن متغیرها؛ مأخذ: یافته­های پژوهش، 1401

 

چنانچه شاخص سازگاری معادل 1/0 یا کمتر از آن باشد یعنی CR < 0/1 وزن دهی صحیح است، در غیر این صورت وزن نسبی داده شده به متغیرها بایستی تغییر یابند و وزن دهی مجدداً انجام پذیرد، همان‌طور که مشاهده می‌شود مقدار نرخ ناسازگاری (02/0) از میزان مجاز آن کمتر بوده و این صحت سازگاری را نشان می‌دهد. بر این اساس در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله 3 شاخص فاصله از گسل، شیب منطقه و فاصله از معابر به ترتیب با وزن‌های 184/0، 147/0 و 121/0 بااهمیت‌ترین شاخص‌ها هستند و نقش کلیدی در پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله‌ایفا می‌کنند. در ادامه هر یک از متغیرها طبقه‌بندی‌شده و وزن دهی‌ها بر اساس روش AHP صورت گرفته است. جدول 2 این نتایج را برای متغیرها (شاخص‌ها) نشان می‌دهد.

 

جدول (2): رده­بندی و درجه اهمیت متغیرهای مؤثر در پهنه­بندی میزان آسیب­پذیری شهر ایلام در برابر زلزله

ردیف	نام لایه	زیر متغیرها
		طبقه	درجه آسیب‌پذیری	اهمیت
1	شیب (درجه)	3-0	بسیار کم	بسیار بالا
		6-3	کم	بالا
		10-6	متوسط	متوسط
		بیشتر از 10	بسیار بالا	بسیار کم
2	فاصله از گسل (کیلومتر)	1-0	بسیار بالا	بسیار کم
		2-1	بالا	کم
		3-2	متوسط	متوسط
		4-3	کم	بالا
		بالاتر از 5	بسیار کم	بسیار بالا
3	اندازه قطعات ساختمانی (متر)	کمتر از 100	بسیار بالا	بسیار کم
		200-100	بالا	کم
		300-200	متوسط	متوسط
		300 به بالا	بسیار کم	بسیار بالا
4	تعداد طبقات ساختمانی	1 طبقه	بسیار کم	بسیار بال
		2 طبقه	کم	بالا
		3 طبقه	متوسط	متوسط
		4 طبقه	بالا	کم
		5 طبقه و بیشتر	بسیار بالا	بسیار کم
5	جنس مصالح ساختمانی	بی دوام	بسیار بالا	بسیار کم
		کم‌دوام	بالا	کم
		بادوام	بسیار کم	بسیار بالا
6	قدمت ساختمان‌ها	کمتر از 10 سال	بسیار کم	بسیار بالا
		10 تا 20 سال	متوسط	متوسط
		20 تا 30 سال	بالا	کم
		30 سال به بالا	بسیار بالا	بسیار کم
7	کیفیت ساختمان‌ها	نوساز	بسیار کم	بسیار بالا
		قابل نگهداری	کم	بالا
		فرسوده	بسیار بالا	کم
		مخروبه	بسیار بالا	بسیار کم
8	فاصله از راه (متر)	50-0	بسیار کم	بسیار بالا
		100-50	کم	بالا
		150-100	متوسط	متوسط
		150-200	بالا	کم
		200 با بالا	بسیار بالا	بسیار کم
9	فاصله از درمانگاه (متر)	300-0	بسیار کم	بسیار بالا
		600-300	کم	بالا
		1000-600	متوسط	متوسط
		1400-1000	بالا	کم
		1400 به بالا	بسیار بالا	بسیار کم
10	فاصله از فضای سبز و باز (متر)	40-0	بسیار کم	بسیار بالا
		80-40	کم	بالا
		120-80	متوسط	متوسط
		160-120	بالا	کم
		بیشتر از 160	بسیار بالا	بسیار کم

مآخذ: (برگرفته از منابع مختلف، 1401)

 

پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله

در این مرحله بعد از تهیه وزن متغیرها و شاخص­ها و اطمینان از صحت وزن دهی با استفاده از شاخص ناسازگاری اقدام به اعمال وزن‌ها در لایه‌های مربوطه شد. بداین منظور ابتدا متغیرهای مورد استفاده در محیط GIS به فرمت رستری تبدیل و سپس با استفاده از توابع Distsnce و همچنین Reclassify طبقه‌بندی مجدد برای هر کدام از 10 شاخص مورد بررسی انجام شد. در ادامه با استفاده از تابع Membership FUZZY تمام متغیرها (نقشه‌ها) فازی سازی شده و به دامنه بین یک و صفر آورده شدند. سپس با استفاده از دستور Raster Calculator وزن مربوط به هر شاخص در شاخص مربوطه اعمال شده و در نهایت با استفاده از تابع FUZZY Overlay تمام شاخص‌ها با هم دیگر ترکیب و نقشه نهایی مربوط به وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله به دست آمده است. در ادامه به معرفی و بررسی هر کدام از متغیرهای پژوهش پرداخته شده، سپس هر کدام از این متغیرها (نقشه‌ها) بر اساس جدول شماره 3 طبقه‌بندی مجدد شده و وضعیت آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله نسبت به هر کدام از این 10 متغیر مشخص شده (شکل 3-12) و در نهایت وضعیت آسیب‌پذیری کلی شهر ایلام در برابر زلزله بر اساس ترکیب 10 متغیر مورد بررسی، مشخص شده است (جدول 3)

جدول (3): متغیرهای مورد استفاده

متغیر	توضیحات
شیب	شیب به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در میزان آسیب‌پذیری مساکن و تأسیسات شهری در برابر عوامل طبیعی از جمله زلزله است. هر چه شیب افزایش یابد آسیب‌پذیری در برابر زلزله بیش‌تر می‌شود و برعکس هر چه شیب کم‌تر باشد آسیب‌پذیری کم‌تر می‌شود (رحیم پور، 1398: 74). شیب شهر ایلام از صفر درجه شروع و تا 38 درجه ادامه پیدا می‌کند.
فاصله از گسل	گسل‌ها می‌توانند نقش عمده‌ای در افزایش شدت و حتی در به وجود آوردن زلزله‌ها داشته باشند. بدیهی است تأسیس پدیده‌های انسان‌ساخت در حوالی گسل‌ها می‌تواند مقدار آسیب‌پذیری آن‌ها در برابر زلزله را افزایش دهد. لذا با نزدیک شدن به محدوده گسل انتظار بالا رفتن مقدار آسیب‌پذیری بیشتر می‌شود (پورعبدل، 1392: 100). به طور کلی با توجه به اینکه در داخل شهر ایلام گسلی وجود نداشته است در ابتدا نقشه گسل مربوط به شهرستان تهیه و درجه آسیب‌پذیری شهر ایلام با توجه به فاصله از گسل در سطح شهر خود ایلام بررسی شده است.
تعداد طبقات ساختمانی	تعداد طبقات ساختمانی در ارتباط با نسبت عرض معابر و ارتفاع دیوارهای ساختمان‌ها، شاخص بسیار مهمی است؛ چراکه با بالا رفتن تعداد طبقات ساختمانی، احتمال بسته شدن معابر به دلیل ریختن آوار ساختمان­های بلندمرتبه بالا می­رود و موجب اختلال در امر امدادرسانی می‌شود. همچنین به دلیل جمعیت زیاد ساکن در ساختمان‌های چندطبقه، در زمان بروز حادثه تخلیه ساکنان در این واحدها کندتر انجام می­گیرد و به علت حجم آواربرداری بسیار زیاد نجات جان ساکنان ساختمان‌های بلند بسیار مشکل و دشوارتر است. بدیهی است در حالت کلی با افزایش تعداد طبقات درجه آسیب‌پذیری ساختمان در برابر زلزله افزایش خواهد یافت. بررسی وضعیت تعداد طبقات ساختمانی در شهر ایلام بیانگر آن است که بیشتر ساختمان‌های شهر ایلام در محدوده طبقاتی 1 تا 2 طبقه قرار می‌گیرند.
قدمت ساختمان­ها	بررسی زلزله‌های گذشته در ایران و جهان نشان می‌دهد که هر چه عمر ساختمان بیشتر باشد، با توجه به افزایش فرسودگی مصالح و نیز استفاده از مواد و مصالح کم‌دوام در گذشته مقاومت ساختمان در برابر زلزله کاهش‌یافته و آسیب‌پذیری افزایش می‌یابد. بر اساس تحقیقات انجام شده به طور نسبی عمر مفید ساختمان در ایران ۳۰ سال برآورد شده است (حاتمی نژاد و همکاران، 1388: 5). قابل ذکر است کیفیت ساخت و اجرا و استفاده از مصالح ساختمانی نیز بالطبع تأثیرگذار خواهد بود در حالت کلی هر چه عمر ساختمان بیشتر باشد، مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله کمتر شده و میزان آسیب‌پذیری نیز بیشتر خواهد. بررسی وضعیت قدمت ساختمان‌های شهر ایلام بیانگر آن است که بیشترین ساختمان‌های شهر ایلام دارای قدمت بین 10 تا 20 سال هستند.
کیفیت ساختمان­ها	از دیگر عوامل درونی تأثیرگذار بر آسیب‌پذیری فضاهای شهری کیفیت بنا است که تأثیر مهمی بر میزان آسیب‌پذیری ساختمان دارد در مقایسه ساختمان‌های مشابه ساختمانی که از کیفیت ساخت پایین‌تری برخوردار است از احتمال تخریب بیشتری در مقایسه با دیگر ساختمان‌ها برخوردار است احتمال مقاومت ساختمان‌های با کیفیت بالا نوساز در مقابل زلزله نسبت به ساختمان‌های مخروبه و مرمتی بیشتر است. شایان ذکر است که قدمت یک سازه الزاماً رابطه مستقیمی با کیفیت ندارد اما در بیشتر موارد ساختمان‌هایی با سن بیش از ۳۰ سال نیاز به تعمیر اساسی دارند در عین حال رعایت نکردن اصول آیین‌نامه زلزله در ساخت‌وساز ساختمان نیز باعث کاهش کیفیت بنا می‌شود. ساختمان‌های شهر ایلام به لحاظ کیفیت بیشتر در گروه قابل نگهداری قرار می‌گیرند که می‌تواند مرتبط با قدمت ساختمان‌ها که در رنج بین 10 تا 20 سال قرار دارند، باشد.
مساحت قطعات	یکی از مهم‌ترین متغیرها در تعیین آسیب­پذیری ناشی از زلزله و افزایش تلفات، آن مساحت قطعات تفکیک‌شده و به خصوص قطعات مسکونی است. این متغیر از چند بعد حائز اهمیت است؛ چراکه کوچک بودن مساحت قطعات مسکونی با افزایش جمعیت و تراکم انسانی رابطه معکوس دارد و دیگر اینکه در اکثر قطعات مسکونی با مساحت کم شرایط کیفی ابنیه چندان مطلوب نیست و چنین بافت­هایی از احتمال آسیب بیشتری برخوردار خواهند بود (زیاری، 1389: 12). در واقع تفکیک اراضی در ابعاد کوچک باعث خرد شدن فضاهای بازشده و عملاً از مفید بودن فضای باز برای گریز و پناه گیری و عملیات امدادی و اسکان موقت کاسته می‌شود؛ بنابراین هر چه مساحت قطعات تفکیکی با توجه به نوع کاربری آن کوچک‌تر باشد آسیب‌پذیری ناشی از زلزله بیشتر می‌شود. مساحت بیشتر ساختمان‌های مسکونی شهر ایلام بین 200 تا 250 متر و در رنج متوسط خطرپذیری قرار دارد
مصالح ساختمانی	نوع مصالح ساختمانی به کار رفته در ساخت واحد مسکونی یکی از شاخص‌های تعیین‌کننده پایداری و کیفیت مسکن بوده و از متغیرهای مهم و مؤثر در تعیین ضریب آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله محسوب، می‌شود. البته در این مورد ضوابط دقیق و بین‌المللی وجود ندارد؛ زیرا ایمنی مرغوبیت و قابلیت مصالح مختلف ساختمانی بستگی به شرایط اقلیمی و نوع آب‌وهوای هر منطقه دارد. بدیهی است سازه‌هایی که با مصالح مقاوم و استاندارد بالا ساخته شده‌اند ایمنی مناسبی در برابر زلزله داشته و امنیت بالایی برای ساکنان فراهم می‌کنند (اسفندیاری و همکاران، 1392: 81). بررسی وضعیت کیفیت مصالح ساختمانی به کار رفته در ساخت‌وساز در شهر ایلام بیانگر کم‌دوام بودن ساختمان‌های این شهر است که نقطه ضعف جدی در برابر زلزله محسوب می‌شود.
فاصله از شبکه معابر	شبکه ارتباطی مجموعه‌ای است برای انواع عبور و مرور زمینی در شهر. شبکه ارتباطی علاوه بر امکان گریز از موقعیت‌های خطرناک و تسهیل امداد و کمک‌رسانی بستر لازم برای عملیات مختلف نجات و بازسازی فراهم می‌کند. رعایت اصولی چون سلسله‌مراتب شبکه ارتباطی عریض و مستقیم بودن مسیرها، محصوریت کم و انعطاف‌پذیری و وجود گزینه‌های مختلف دسترسی و طراحی باز در کاهش آسیب‌پذیری از زلزله مؤثر خواهد بود. هر چه تماس شبکه معابر شهر با گسل منطقه کمتر باشد احتمال آسیب و مسدود شدن آن کاهش می‌یابد.
دسترسی به مراکز درمانی	یکی از کاربری‌های مهم شهری فضای اختصاص‌یافته به خدمات درمانی است این شاخص بیشتر با زمان بعد از وقوع حادثه در ارتباط است. از مهم‌ترین عوامل مؤثر در بحث کارایی سنجی مراکز امداد و نجات که تعیین‌کننده سطح عملکرد این مراکز در مواقع بحرانی است، می‌توان به شاخص تراکم جمعیت، مساحت و شعاع پوشش، شبکه ترافیک و سطح سرویس‌دهی معابر اشاره کرد. از این‌رو دسترسی سریع و آسان به مراکز امداد و نجات، موجب تسریع عملیات امداد و نجات و خدمات‌رسانی می‌شود به‌این‌ترتیب با دور شدن از این مراکز، احتمال آسیب‌پذیری افزایش می‌یابد.
فاصله از فضاهای باز و سبز	فضاهای باز و سبز، نقش مهمی در کاهش وسعت عمل و نتایج اکثر حوادث طبیعی و مصنوعی دارند. از مهم‌ترین عملکردهای آن‌ها در هنگام بروز زلزله، جداسازی یک منطقه خطرناك از دیگری و بدین ترتیب متمرکز کردن فعالیت نیروهای مخرب و جلوگیری از توسعه زنجیره‌ای وقایع است. کاربری‌های شهری هر چه بیشتر به فضاهای بازو سبز نزدیک‌تر باشند از آسیب­پذیری کمتری برخوردارند.

.

 

شکل (3): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام بر اساس شیب                       شکل (4): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از گسل

 

 

شکل (5): پهنه­بندی آسیب‌پذیری ایلام بر اساس تعداد طبقات                      شکل (6): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس قدمت ساختمان‌ها

 

 

شکل (7): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس کیفیت ساختمان­ها        شکل (8): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس اندازه ساختمان­ها

 

 

شکل (9): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس جنس مصالح ساختمانی     شکل (10): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از معابر

 

 

شکل (11): پهنه­بندی آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از مراکز درمانی شکل (12): پهنه­بندی میزان آسیب‌پذیری ایلام بر اساس فاصله از فضای سبز

 

بررسی وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری زلزله‌ای شهر ایلام بیانگر آن است که قسمت‌های شمال غربی، غرب و جنوب غربی و جنوب شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کمتری نسبت به سایر مناطق شهر ایلام قرار دارند. همچنین بیشتر قسمت‌های مرکزی، شرق و شمال شرق ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری زیاد قرار دارند (شکل 14). همچنین بیش از 600 هکتار از مساحت شهر ایلام در صورت وقوع زلزله در وضعیت آسیب‌پذیری بالا و بسیار بالا، 580 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کم و بسیار کم قرار دارد. درنهایت 299 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری متوسط قرار دارد (جدول 6). از مهم‌ترین دلایل در معرض آسیب­پذیری بیشتر قسمت مرکزی و شمال شرق شهر ایلام (منطقه 1) در برابر زلزله را می‌توان چنین بیان کرد که بیشترین بافت‌های متراکم با مساحت کم و معابر تنگ و باریک و ساختمان­های قدیمی در این بخش از شهر ایلام قرار دارند. همچنین منطقه 4 با توجه به جدید بودن بافت و وجود معابر مناسب و اندازه قطعات بالاتر از 250 متر و ... در وضعیت آسیب‌پذیری کمتری نسبت به سایر مناطق در برابر زلزله قرار دارد.

 

 

شکل (13): نقشه نهایی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله؛ مأخذ: نگارندگان، 1401

 

جدول (6): مساحت کلاس­های میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله

کلاس آسیب‌پذیری	هکتار	درصد
بسیار کم	279	19
کم	301	20
متوسط	299	20
بالا	361	24
بسیار بالا	244	17

مأخذ: یافته­های پژوهش، 1401

 

بحث و نتیجه­گیری و پیشنهادها

پژوهش حاضر با توجه به نیاز به برنامه­ریزی در جهت مقابله با مخاطرات طبیعی خصوصاً زلزله به پهنه‌بندی میزان آسیب­پذیری شهر ایلام در برابر این مخاطره پرداخته است. جهت رسیدن به این هدف بعد از طی کردن مراحلی که ذکر گردید؛ معیارها و شاخص‌های مربوط به پهنه‌بندی برای زلزله در قالب 3 معیار و 10 متغیر: شیب زمین، فاصله از گسل (معیارهای طبیعی)، تعداد طبقات ساختمانی، قدمت ساختمان، کیفیت ساختمان، مساحت قطعات، دوام مصالح ساختمانی (معیارهای سازه‌ای)، فاصله از معابر، فاصله از مراکز درمانی و فاصله از فضای سبز و باز (معیارهای سازه‌ای) شناسایی شد. سپس این متغیرها بر اساس روش AHP و میانگین‌گیری از نظرات 73 کارشناس و خبره در محیط Expert Choice وزن دهی شدند؛ که بر این اساس در زمینه پهنه‌بندی آسیب‌پذیری زلزله شهر ایلام فاصله از 3 شاخص فاصله از گسل، شیب منطقه و فاصله از معابر به ترتیب با اوزان 184/0، 147/0 و 121/0 مهم‌ترین و اثرگذارترین شاخص‌ها شناسایی شدند در نهایت تمام متغیرهای مؤثر در پهنه­بندی با هم دیگر ترکیب و نقشه نهایی مربوط به میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله به دست آمده است. بررسی‌های وضعیت پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر ایلام در برابر زلزله بیانگر آن است که بیش از 600 هکتار از مساحت شهر ایلام در صورت وقوع زلزله در وضعیت آسیب‌پذیری بالا و بسیار بالا قرار دارد همچنین 580 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری کم و بسیار کم قرار دارد. درنهایت 299 هکتار از شهر ایلام در وضعیت آسیب­پذیری متوسط قرار دارد؛ بنابراین می­توان به این نتیجه رسید که بیشتر مساحت شهر ایلام در برابر زلزله مقاوم نیستند که این مورد با یافته­های مودت و همکاران (1395)؛ محمودزاده و همکاران (1396)؛ صالحی پور میلانی و همکاران (1400) و زند مقدم (1402) همسو می­باشد، همچنین در صورت وقوع زلزله بیشتر قسمت‌های مرکزی (همسو با یافته های جنا و همکاران (۲۰۲۰))، شرق و شمال شرق ایلام در وضعیت آسیب‌پذیری بالا قرار دارند. بر این اساس بیشترین نواحی مربوط به منطقه 2 یعنی 4 ناحیه شهری استانداری، هانیوان، مرکزی و تپه شاهد، دو ناحیه شهری منطقه 3 یعنی شاه‌آباد و نوروزآباد بیشتر از سایر مناطق و نواحی شهری ایلام در معرض آسیب‌پذیری بیشتر از زلزله هستند. بر این اساس پیشنهادهای زیر با توجه به یافته‌های پژوهش ارائه شده است:

ü       نظارت مستمر و کارشناسانه بر امر ساخت‌وساز و جلوگیری از احداث مساکن غیراصولی و نا مقاوم 

ü       تجمیع قطعات با مساحت پایین (دویست متر مربع و کمتر) به خصوص در بافت­های فرسوده شهر ایلام.

ü       تزريق فضاهاي سبز و كاربري­هايي نظير آتش‌نشانی، درمانگاه، بيمارستان و...

ü       مکان­یابی اسکان اضطراری و داشتن آمادگی کافی به منظور مدیریت بحران و اسکان آسیب­دیدگان احتمالی

ü       ضرورت آموزش شهروندان به منظور آمادگی در مواقع مدیریت بحران

ü       اختصاص خط مخصوص به خودروهای عملیلات امداد و نجات.

ü       مرمت و نوسازی ساختمان های مخروبه

ü       رعایت حریم و همجواری با کاربری­های خطر آفرین در شهر.

 

 

 

 

 

منابع:

     احمدی، فریال.، اسکندری نژاد، علیرضا. (1400). ارزیابی میزان آسیب‌پذیری بافت‌ مسکونی کلان‌شهر ساری در مخاطره طبیعی زلزله، آمایش محیط، 14 (52)، 18-1.

     ایری، عبدالجلال. (1377). برنامه‌ریزی کاهش اثرات زلزله در سطوح شهری: نمونه موردی منطقه 20 شهر تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

     بازدار، سجاد.، زندمقدم، محمد رضا.، کامیابی، سعید. (1399). سنجش و ارزیابی کمی آسیب‌پذیری شهری در برابر زلزله نمونه مورد استان ایلام، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 20(59)، 212-197.

     پاشاپور، حجت اله.، قربانی، رامین.، فرهادی، ابراهیم.، درودی نیا، عباس. (1398). پهنه‌بندی خطر زلزله با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)، آمایش محیط، 12 (45)، 70-49.

     پور عبدل، علی. (392). تحلیل آسیب‌پذیری ناشی از زلزله در بافت کالبدی شهر کرج، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه خوارزمی.

     حاتمی­نژاد، حسین.، فتحی، حمید.، عشق آبادی، فرشید. (1388). ارزیابی میزان آسیب­پذیری لرزه­ای در شهر نمونه مورد مطالعه: منطقه 10 شهرداری تهران، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، (68)، 1-20.

     حاتمی نژاد، حسین.، منوچهری، ایوب.، آهار، حسن.، سالکی، محمد علی. (1393). ارزیابی و پهنه‌بندی لرزه‌ای شهر تبریز با
استفاده از منطق فازی با تلفیق Ahp و Topsis، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 46 (4)، 717-697.

     حبیبی، کیومرث.، سرکارگر اردکانی، علی.، یوسفی، زاهد.، صفدر نژاد، مجتبی. (1391). پیاده‌سازی الگوریتم‌های سلسله مراتبی فازی جهت تعیین آسیب‌پذیری چند عامله هستة مرکزی شهرها، مطالعه موردی: منطقه 6 تهران، مدیریت بحران، 2، 76-67.

     حیدری، مرتضی.، تاج بخش، مرضیه. (1401). پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های شهرستان نهاوند در برابر زلزله، مخاطرات محیط طبیعی، 11 (34)، 78-57.

     زارعمند، زهرا. (1398). مدل‌سازی و پهنه‌بندی خطر زلزله با استفاده از مدل تاپسیس فازی (مورد: شهر کرمانشاه)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه محقق اردبیلی.

     زندمقدم، محمدرضا. (1402). پهنه بندی شهر بر اساس میزان آسیب پذیری در مقابل مخاطرات طبیعی مطالعه موردی نسیم شهر، جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای، 12 (46)، 77-60.

     سازمان آمار ایران. 1395. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ایلام.

     سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان ایلام. 1399. سالنامه آماری ‌شهر ایلام.

     ساسان پور، فرزانه.، شماعی، علی.، افسر، مجید. سعید پور، شراره. (1396). بررسی آسیب‌پذیری‌ ساختمان‌های شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله) مطالعه موردی محله محتشم کاشان، مخاطرات محیط طبیعی، 6 (14)، 122-103.

     سرور، هوشنگ.، کاشانی اصل، امیر. (1395). ارزیابی آسیب‌پذیری کالبدی شهر اهر در برابر بحران زلزله، آمایش محیط، 9 (34)، 108-87.

     صالحی پور میلانی، علیرضا.، زمانی، مهدی.، صدوق، سیدحسن. (1400). ارزیابی آسیب‌پذیری و تاب‌آوری شهر رزن در برابر زلزله، مدیریت مخاطرات محیطی، 8 (3)، 282-267.

     عیدیوندی، امین.، خسروی، قاسمم.، واعظ شوشتری، عبدالله. (1398). تحلیل خطر لرزه ای با رهیافت احتمالی و با استفاده از مدل کرایسس در شهر زرین شهر، جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای، 8 (29)، 80-69.

     فرجی سبکبار، حسنعلی.، طهماسی، بهمن.، قربانی، معصومه.، سرمدی سیفی، علی اکبر.، سلطانی غیاثوند، نبی الله. (1400). ارزیابی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های روستایی ایران در برابر خطر زلزله، مسکن و محیط روستا، 40 (174)، 118-103.

     قنبری، ابولفضل.، سالکی ملکی، محمد علی.، قاسمی، معصومه. (1392). پهنه­بندی میزان آسیب­پذیری شهرها در مقابل خطر زمین‌لرزه (نمونه موردی: شهر تبریز)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، 5، 35-21.

     گودرزی، مجید.، سلطانی، زهرا.، مرعی، ریاض. (1402). شناسایی مناطق مستعد توسعه سکونتگاه‌ها با استفاده از مدل تلفیقی منطق فازی وAHP (مطالعه موردی: شهر پلدختر)، جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای، 12 (46)، 194-180.

     محمودزاده، امیر.، غازی، ایران.، عسکری، مریم. (1396). بررسی و ارزیابی میزان آسیب‌پذیری بافت فرسوده شهر ایلام در برابر زلزله، جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای، 6 (23)، 102-89.

     معرب، یاسر.، سپهرزاد، بهناز.، نادری، مصطفی. (1399). ارزیابی آسیب‌پذیری بافت‌های شهری در برابر زلزله با رویکرد پدافند غیرعامل (مورد مطالعه: منطقه 2 شهر تهران)، پدافند غیرعامل، 11 (2)، 43-31.

     مودت، الیاس.، نظرپور، رضا.، حیدری نیا، سعید. (1395). پهنه بندی زلزله‌خیزی پیش از بحران با استفاده از تکنیک FAHP مطالعه موردی استان خوزستان، جغرافیا و مطالعات شهری و منطقه‌ای، 5 (17)، 102-91.

     Al-Dogom D, Schuckma K, Al-Ruzouq R. (2018). Geo statistical Seismic Analysis and Analysis Hazard Assessment, UNITED ARAB EMIRATES. International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences XLII-3W4: 29–36.

     Below, R.; Wirtz, A.; Guha-Sapir, D. (2021).  Disaster Category Classification and Peril Terminology for Operational Purposes; Report No. 264; Université Catholique de Louvain.

     Chaudhary, M.T.; Piracha, A. (2021). Natural Disasters—Origins, Impacts, Management. Encyclopedia, 1, 1101–1131. https://doi.org/ 10.3390/encyclopedia1040084

          Goda, K, Gibson E.D, Smith Holly R. (2016). Seismic Risk Assessment of Urban and Rural Settlements around Lake Malawi, Frontiers in Built Environment, 2, 142-158.

     Gungor Haki, Z. (2003). Assessment of Social Vulnerability Using Geographic Information Systems: Pendik, Istanbul casestudy Msc Thesis in Middle East Technical University, Turkey.

     Integrated Research on Disaster Risk (IRDR). (2014). Peril Classification and Hazard Glossary. IRDR DATA Publication No. 1. Beijing:Integrated Research on Disaster Risk.

     Jena, R, Pradhan, B, Beydoun, G. (2020). Earthquake vulnerability assessment in Northern Sumatra province by using a multi-criteria decision-making model, International Journal of Disaster Risk Reduction, 46, 201-219.

     Jinghai, X., Xiaozhe, Y., Dingchao, Ch., Jiwen, A., & Gaozong, N. (2016). Multi-criteria
location model of earthquake evacuation shelters to aid in urban planning,
International Journal of Disaster Risk Reduction, 20, 51-62.

     Loi, D.W, Raghunandan, M. E, Swamy, V. (2018).  Revisiting Seismic Hazard Assessment For Peninsular Malaysia Using Deterministic And Probabilistic Approaches, Natural Hazards and Earth System Sciences Discussions, 1-40.

     Okay, E. (2005). Land use planning as an instrument of earthquake hazard mitigation. Comprehensive Approach to Earthquake Disaster Mitigation, 235-277.

     Xiaodong. Z, Jia, Y, Yun, C, Jiahong, W, Jiayan, C, Zhan’e, Y. (2020). Supply–demand analysis of urban emergency shelters based on spatiotemporal population estimation. International Journal of Disaster Risk Science. 11(3):16.

     Zhou, S., Zhai, G., Shi, Y., Lu, Y. (2020). Urban Seismic Risk Assessment by Integrating Direct Economic Loss and Loss of Statistical Life: An Empirical Study in Xiamen, China. Int J Environ Res Public Health. 4;17(21), 1-21.

---

[1] . Analytic Hierarchy Process

[2] . Fuzzy Analytic Hierarchy Process

---