تحلیل تطبیقی قاعده ی«قبح عقاب بلا بیان» و اصلِ «جهل به قانون رافع مسئولیت نیست»از منظر فقه و حقوق امامیه

الموضوعات :

حمید قنبری ¹ , سیدمحمد حیدری خورمیزی ²

1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)، قم، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)، قم، ایران

تاريخ الإرسال : 22 الإثنين , جمادى الأولى, 1440 تاريخ التأكيد : 18 الأحد , ذو القعدة, 1440 تاريخ الإصدار : 17 الإثنين , ربيع الثاني, 1443

الکلمات المفتاحية: مسئولیت, رافع مسئولیت, عقاب بلا بیان, جهل به قانون, عدم بیان,

ملخص المقالة :

قاعده ی قبح عقاب بلا بیان و اصل جهلِ به قانون رافع مسئولیت نیست یکی از قواعد و اصول مسلّم در فقه امامیه وحقوق کیفری است، با توجه به اینکه در نگاه اولیه ظاهراً بین اطلاق قاعده و اطلاق اصل، تعارض وجود دارد، این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش برآمده که آیا اصل و قاعده با یکدیگر متعارضند؟ رابطه ای بین این دو چیست؟ نگارندگان با تحلیل مستدل واژه های کلیدی و مفاد قاعده و اصل، به این نتیجه رسیده اند که برخلاف اصل که تخصیص بردار است؛ قاعده عقلی و آبی از تخصیص است. همچنین با تفسیر موسّع از بیان و مضیّق نمودن دامنه عدم البیان، اثبات وجوب تعلّم احکام و قوانین مبتلابه، خارج دانستن مسئولیت های غیر کیفری از شمولیت قاعده، عدم رافعیت جهل نسبت به مسئولیت های غیر کیفری به طور مطلق و اثبات رافعیت جهل نسبت به مسئولیت کیفری در برخی موارد و... تحلیلی از رابطه بین قاعده و اصل ارائه نموده. وثابت شده که در صورت تعارض بین مصادیق مشترک قاعده و اصل، قاعده بر اصل حاکم است و در صورت اثبات عدم البیان جهل به حکم و قانون رافع مسئولیت است. البته به استثنای مسئولیت های مدنی و ضمان های غیر کیفری.

المصادر:

1. قران کریم.


2. امامی، سید حسن (1371ش). حقوق مدنی (چاپ نهم). بی­جا: اسلامیه.


3. بحرانى، آل عصفور یوسف بن احمد بن ابراهیم (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.


4. بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل (1415ق). الاجتهاد و التقلید (الفوائد الحائریة) (چاپ اول). قم: مجمع الفکر الإسلامی.


5. حائرى یزدی، شیخ عبد الکریم (بی­تا). درر الفوائد. قم: چاپخانه مهر.


6. حائرى، سید علی اکبر (بی­تا). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، زیر نظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.


7. حر عاملى، محمد بن حسن (1409 ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.


8. حسینی واسطى زبیدى، سید محمد مرتضى (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (چاپ اول). بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.


9. دارابکلایی، اسماعیل (1381 ش). قاعده قبح عقاب بلا بیان(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


10. سبحانی تبریزى، جعفر (1415ق). الرسائل الأربع، مؤسسه امام صادق علیه السلام (چاپ اول). قم:


11. سبحانی تبریزى، جعفر( بی­تا). تأریخ الفقه الإسلامی و أدواره. بی­جا.


12. سبزوارى، سید عبد الأعلى (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله.


13. شاکری گلپایگانی، طوبی (بی­تا). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام. زیر نظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.


14. شبیرى زنجانى، سید موسى (1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز.


15. صاحب بن عبّاد،، اسماعیل بن عبّاد، (1414ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتاب.


16. صدر، سید محمد باقر(1420ق). قاعدة لا ضرر و لا ضرار(چاپ اول). قم: دارالصادقین­للطباعة و النشر.


17. طاهری، حبیب الله (1394). قواعد فقه(چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


18. طبرسى، احمد بن على (1403 ق). الإحتجاج على أهل اللجاج (چاپ اول). مشهد: بی­نا.


19. طوسى، محمد بن حسن (بی­تا). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربى.


20. قرشى، سید على اکبر (1412ق). قاموس قرآن. تهران:  دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم.


21. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی( چاپ چهارم). تهران: بی­نا.


22. محقق داماد یزدى، سید مصطفى (1406ق)، قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم.


23. مشکینى، میرزاعلى (1416ق). اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها (چاپ ششم). قم: نشر الهادی.


24. مصطفوى، سید محمد کاظم (1421ق). مائة قاعدة فقهیة (چاپ چهارم). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.


25. موسوی خویى، سید ابو القاسم (1422 ق). مبانی تکملة المنهاج. بی­جا: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.


26. هاشمی شاهرودى، سید محمود (1426ق). با همکاری جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام(چاپ اول). قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.

1. Bahrani, A. (1985). Alhadaeghonazerahfiahkameletratetaherah. Qom: Islamic Publishing Office of the Society of Seminary Teachers of Qom.


2. Behbahani, M. (1995). Alejtehadvataghlid (1^st ed). Qom: Majmaolfekreleslami.


3. Darabokalaei, E. (2002). Ghaedehghobheghabbelabayan (1^st ed). Qom: Islamic Publications Office.


4. Emami, H. (1992). Civil law (9^th ed). Eslamieh.


5. Gharashi, A. (1992). Ghamouseghoran (6^th ed). Tehran: Darolkotobeleslamiah.


6. Haeri Yazdi, A. (no date). Qom: Mehr Publication.


7. Haeri, A. (no date). Feghheahlebait. Qom: Islamic Jurisprudence Institute on Ahlul-Bait Religion.


8. Hashemi Shahroudi, M. (2006). The Culture of Jurisprudence According to The Ahlul-Beit Religion (1^st ed). Qom: Institute of Islamic Jurisprudence.


9. Hore Ameli, M. (1989). Qom: Institute of Alolbait.


10. Hosseini Vaseti Zobeidi, M. (1994). Tajolarousmenjavaherelghamous (1^st ed). Lebanon: Darolfekrletebaahvanashrvatozie.


11. Ibn-Ebaad, E. (1994). Beirut: Alamolketab.


12. Koleini, M. (1987). Alkafi (4^th ed). Tehran.


13. Meshkini, A. (1996). Estelahatolosoulvamozamoabhasoha (6^th ed). Qom: Alhadi Publication.


14. Mohaghegh Damad Yzdi, M. (1986). Jurisprudence rules (12^th ed). Tehran: Islamic Science Publishing Center.


15. Mostafavi, M. (2001). Maatoghedatofeghhiah (4^th ed). Qom: Islamic Publishing Office of The Society of Seminary Teachers of Qom.


16. Mousavi Khouei, A. (2002). Khoei Institute.


17. Sabzevari, A. (1993). Qom: Institute of Almenar.


18. Sadr, M. (2000). Ghaedelazararavalazerar (1^st ed). Qom: Darosadeghinletebaatavanashr.


19. Shakeri Golpayegani, T. (no date). Feghheahlebait. Qom: Islamic Jurisprudence Institute on Ahlul-Bait Religion.


20. Shobeiri Zanjani, M. (1999). The book of marriage. Qom: Raypardaz Research Institute.


21. Sobhani Tabrizi, J. (1995). Alrasaeloarba (1^st ed). Qom: Institute of Imam Sadiq.


22. Sobhani Tabrizi, J. (no date).


23. Tabarsi, A. (1983). Alehtejajalaahlelojaj (1^st ed). Mashhad.


24. Taheri, H. (2015). Jurisprudence rules (2^nd ed). Qom: Islamic Publications Office.


25. The Holy Quran.

Tousi, M. (no date). Altebyanfitafsirelghoran. Beirut: Daroehyaetorathelarabi.