مبانی فقهی – حقوقی اصل یکصد و یازدهم قانون اساسی ناظر به کناره‌گیری رهبری

الموضوعات :

ولی الله حیدرنژاد ¹ ( دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، تهران، ایران )
محمود جمال الدین زنجانی ² ( دانشیار دانشکده الهیات معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)،تهران، ایران )

تاريخ الإرسال : 17 السبت , ربيع الثاني, 1441 تاريخ التأكيد : 03 الأحد , رمضان, 1441 تاريخ الإصدار : 03 السبت , محرم, 1442

الکلمات المفتاحية: فقه امامیه, رهبری, کناره‌گیری, مجلس خبرگان, تصدی ولایت امر,

ملخص المقالة :

پس از بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، برای اولین در اصل یکصد و یازدهم مسأله کناره‌گیری رهبری از تصدی منصب ولایت فقیه در قانون اساسی پیش‌بینی شد. در ارزیابی و تحلیل کلی از قانون اساسی مشخص می‌شود منظور از کناره‌گیری همان استعفای مصطلح است که می‌بایست توسط مجلس خبرگان رهبری مورد تأیید قرار گیرد. هر چند که عدم پیش‌بینی ساز و کار استعفاء رهبری، مرجع پذیرش و نصاب آن در قانون اساسی و آیین‌نامه داخلی مجلس خبرگان رهبری، محل نقد است. از منظر فقهای امامیه، ولایت از مقوله احکام است لذا قابلیت اسقاط و واگذاری ندارد بنابراین به اصل اولی امکان اسقاط و کناره‌گیری از منصب ولایت امر، برای ولی فقیه متصور نیست. از طرف دیگر پذیرش و استمرار منصب ولایت فقیه تکلیف شرعی است، در صورتی که تصدی ولایت امر در شخص واحد و مشخصی تعیین پیدا کند، وجوب تصدی ولایت امر بر ایشان، واجب عینی خواهد بود و فقیه جامع‌الشرایط نمی تواند از تصدی منصب ولایت سر باز زند و یا از ادامه و استمرار آن منصرف شود. لکن اگر واجدین شرایط متعدد باشند، ولایت امر در شخص خاصی متعین نشده و کناره‌گیری رهبری توالی فاسدی در مقوله حفظ نظام نداشته و مخالف مصالح جامعه اسلامی نباشد، کناره‌گیری رهبری پس از موافقت مجلس خبرگان رهبری قابل تصور است. با مطالعه حکومتی سیره امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) نیز مشاهده می‌شود، که ایشان در سخت‌ترین شرایط، به عنوان تکلیف الهی، با قوت، انقیاد و رهبری جامعه اسلامی را در دست داشتند و شائبه کناره‌گیری ایشان از حکومت بعد از خلیفه سوم، فاقد وجاهت است. میان اهل سنت اتفاق نظر در خصوص جواز استعفای خلیفه وجود ندارد لکن عموماً جواز استعفاء را به اصل اولی نپذیرفته‌اند و عمدتاً قائلند که استفعاء خلیفه، در صورتی که کسی برای جانشینی او وجود نداشته باشد جایز نیست، لذا رخصت و جواز اولیه استعفاء و کناره‌گیری خلیفه حتی در میان اهل سنت نیز با محدودیت مواجهه است.

المصادر:

1. ابن داوود، حسین بن علی حلی (1342)، الرجال لابن داود ، دانشگاه تهران، تهران ، چاپ اول.


2. امینی، عبدالحسین (1369)، الغدیر، ج16، ترجمه اکبر ثبوت ، بنیاد بعثت، تهران.


3. انصاری، مرتضی (1410 ق.)، کتاب المکاسب ، مؤسسه النعمان، بیروت.


4. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1406)، حاشیه المکاسب ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ، چاپ اول.


5. البرزنجی، محمد بن طاهر (1428)، صحیح و ضعیف تاریخ الطبری، جلد 8، باشراف و مراجعه المحقق؛ محمد صبحی حسن حلّاق ، دار ابن کثیر، دمشق- بیروت ، الطبعه الاولی.


6. بروکلمان، کار (1969 م)، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیه عبدالحلیم النجار ، دارالمعارف بمصر، قاهره، الطبعه 2.


7. التبریزی، جواد (1416 ق.)، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب ، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان ، قم، الطبعه الثالثه.


8. التفتازانی، سعدالدین (1981)، شرح المقاصد فی علم الکلام، جلد2، دار المعارف النعمانیة، باکستان، 1981بحرالعلوم، محمد بن محمدتقی (1413)، بلغه الفقیه، ج1لد ، منشورات مکتبه الصاد ق، تهران ، چاپ چهارم.


9. توحیدی، محمدعلی (1412)، مصباح الفقاهة فی­المعاملات، جلد۲، تقریرات درس آیت‌اللّه خوئی، دارالهادی، بیروت .


10. جبرائیلی، سیدیاسر (1398)، رویات رهبری مناسبات جمهوریت و اسلامیت در انتخاب ولی فقیه، نسیم انقلاب وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی، تهران، چاپ چهارم.


11. جوادی آملی، عبدالله (1385)، حق و تکلیف در اسلام ، نشر اسراء، قم ، چاپ دوم


12. جوادی‌آملی، عبدالله(1368)، ولایت فقیه ، مرکز نشر فرهنگی رجاء، تهران.


13. جوادی‌آملی، عبدالله‌(1393)، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت ، اسراء، قم ، چاپ شانزدهم


14. جهان‌بین، عبدالله (1396)، سلسله جلسات بازخوانی مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی 1369 «بررسی اصل یکصد و یازدهم» ، پژوهشکده شورای نگهبان، تهران.


15. الحائری، سید کاظم (1403 ق.)، فقه العقود، جلد اول ، مجمع الفکر الاسلامی ، قم، الطبعه الثانیه.


16. حسینی، عبدالزهرا (1409)، مصادر نهج البلاغه و اسانیده ، دارالزهراء، بیروت .


17. حیدرنژاد، ولی الله و همکاران (1395)، ولایت شورایی از منظر فقه امامیه و حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، دانش حقوق عمومی، سال پنجم، شماره 13، 1395


18. خمینی، امام سید روح‌الله (1421)، کتاب‌البیع ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره) ، تهران ، چاپ اول


19. خمینی، امام سید روح‌الله (بی‌تا)، تحریرالوسیله، جلد1 ، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، قم ، چاپ اول


20. خوانساری، آقاموسی (1424.)، منیه الطالب فی شرح المکاسب، تقریرات میرزای نائینی ، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، الطبعه الثانیه.


21. خویی، سید ابوالقاسم موسوی (بی‌تا)، المکاسب-مصباح الفقاهه، جلد2، بی‌جا


22. دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری (1376)، مشروح مذاکرات مجلس خبرگان رهبری، دوره اول، اجلاسیه هفتم، قم، اعتماد.


23. ذهبی، ابی عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (1382 / 1963 )، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، بحققه علی محمد البجاوی دارالمعرفه و للطباعه و النشر، بیروت.


24. ذهبی، ابی عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (1412/ 1991)، تاریخ الاسلام، تحقیق الدکتور عمر عبدالسلام تدمری ، دارالکتب العربی، بیروت.


25. الزحیلی، وهبه (1405)، الفقه الاسلامی و ادلته، الجزء السادس ، دارالفکر، دمشق ، الطبعه الثانیه.


26. سنهوری، عبدالرازق احمد (1389)، نظریه‌های دولت در فقه اهل سنت، مترجمین، کرمی، حامد و محبی، داوود ، میزان، تهران ، چاپ اول.


27. سید رضی (1390)، نهج البلاغه، ترجمه، شیروانی، علی ، دفتر نشر معارف، تهران ، چاپ اول.


28. شعبانی، قاسم (1384)، حقوق اساسی و ساختار حکومت جمهوری اسلامی ایران، اطلاعات، 1384، تهران.


29. طباطبائی، سید محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن ، انتشاراتاسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علیمه قم، قم ، چاپ پنجم.


30. طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، انتشارات ناصر خسرو، تهران ، چاپ سوم.


31. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر(1387) تاریخ الامم و الملوک، چاپ بیروت، درالتراث، 1879 ، جلد4 ، چاپ دوم.


32. طوسی، محمد بن حسن(1373)، رجال الطوسی ، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لمجامعه المدرسین بقم المقدسه، قم ، چاپ سوم.


33. طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن ، دار احیاء التراث العربی، بیروت.


34. عترت دوست، محمد و وزیری فرد، سیدمحمدجواد (1392)، بررسی ادلّه فقهی مخالفان ولایت سیاسی زنان در فقه شیعه، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال نهم، شماره سی و سه، پاییز 1392.


35. عرشی، امتیاز علیخان (1393 .ق)، استناد نهج البلاغه ، مطعبه الحیدری، تهران ، چاپ دوم.


36. عسکری، مرتضی (1403 ه.ق/ 1983 م)، عبدالله بن سبأ و أساطیر أخری، جلد 1 و 2 ، دارالزهرا ، بیروت الطبعه الخامسه.


37. عسکری، مرتضی، یصکد و پنجاه صحابه ساختگی (1378)، جلد1، تحقیق عطاء محمد سردارنیا ، دانشکده اصول دین، قم.


38. الغروی اصفهانی(کمپانی)، محمد حسین (1425)، حاشیه کتاب المکاسب ، پایه دانش، قم، الطبعه الاولی.


39. الغروی، میرزا علی (1425)، التنقیح فی شرح المکاسب ،کتاب البیع ،تقریرات المحقق الخوئی ، الجزء السادس و الثلاثون ، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، قم ، الطبعه الاولی.


40. قمی، علی بن ابراهیم (1367)، تفسیر قمی ، دارالکتاب، قم ، چاپ چهارم.


41. گرجی، ابوالقاسم (1372)، مقالات حقوقی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ، چاپ دوم.


42. گرجی، ابوالقاسم (1387)، مبانی حقوق اسلامی، تصحیح، ابوالفضل احمدزاده، مجمع علمی و فرهنگی مجد، تهران، چاپ اول.


43. لک زایی، شریف(1385)، بررسی تطبیقی نظریه های ولایت فقیه ، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.


44. ماوردی، ابویعلی (1909)، الاحکام السطانیه، طبعه القاهره.


45. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحارالانوار، جلد 32 ، دار احیاء التراث العربی، بیروت ، چاپ دوم.


46. محقق داماد، سیدمصطفی (1406)، قواعد فقه ، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران ، چاپ دوازدهم.


47. مدنی، سیدجلال‌الدین (1373)، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران، نشر همراه، تهران ، چاپ دوم.


48. مصباح‌یزدی، محمد تقی(1391)، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه ، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی‌(ره) ، قم ، چاپ بیست و ششم.


49. مفید، محمدبن­محمد(1413)، الجمل والنصره لسید العتره فی­حرب البصره، کنگره شیخ مفید، قم ، چاپ اول.


50. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه ، دارالکتب الاسلامیه، تهران ، چاپ اول.


51. مکارم شیرازی، ناصر(1381)، پیام­امام امیرالمؤمنین (ع)،جلد4 ، دارالکتب الاسلامیه، تهران ، چاپ اول.


52. مکارم شیرازی، ناصر (1424)، جلد6، کتاب النکاح ، مدرسه الامام علی بن­ابی­طالب­(ع)، قم ، چاپ اول.


53.  مکارم‌شیرازی، ناصر(1375)، انوارالفقاهه ، دارالکتب اسلامیه، تهران ، چاپ اول.


54. منتظری نجف آبادی، حسینعلی­(1409)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجمین، محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری ، مؤسسه کیهان، قم ، چاپ اول.


55. مهرپور،حسین (1387)، مختصرحقوق اساسی جمهوری اسلامی­ایران، مؤسسه انتشارات دادگستر، تهران چاپ اول.


56. نائینی، میرزا محمدحسین غروی­(1373)، منیه الطالب فی حاشیه‌المکاسب، جلد1، الکمتبه المحدیه، تهران ، چاپ اول.


57. نراقی، احمد بن مهدی(1420)، عوائدالایام فی بیان قواعد استنباط الاحکام، جلد2 ، دارالهادی، بیروت ، الطبعه الاولی


58. هاشمی خویی، میرزا حبیب­الله (1400)، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ چهارم


59. هاشمی، سیدمحمد (1393)، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، جلد2، انتشارات میزان، تهران ، چاپ بیست و پنجم.


60. یزدی، سید محمد کاظم طباطبائی (1421)، حاشیه‌المکاسب، جلد1 ، مؤسسه اسماعیلیان، قم ، چاپ دوم.


61. یزدی، محمد (1375)، قانون اساسی برای همه، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ اول.

Akhund Khorasani, M.K. (1406). Hashiyah al-makasib (1^st ed.). Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.

Al-Barzanji, M. T. (1428). Sahih va zaief tarikh al-Tabari (1^st ed., Vol.8) (Mohammad Sobhi Hassan Halaq). Damascus - Beirut: Dar Ibn Kathir.

Al-Gharavi Isfahani (Company), M. (1425 AH). Hashiyah Al-Makasib (1^st ed.). Qom: Base of Knowledge

Al-Gharavi, M. (1425). Al-Tanqih fi sharh al-Makasib: Kitab al-Bay'a (Taqrirat al-Muhaqiq al-Khoii) (1^st ed.).  Qom: Eya Asar al-Emam al-Khoii.

Al-Ha'iri, K. (1403 AH). Fiqh al-oughod (2^nd ed., Vol. 1).  Qom: Islamic Thought Assembly.

Al-Tabrizi, J. (1416 AH). Irshad al-talib ila al-ta'liq ala al-makasib (3^rd ed.). Qom: Ismailian Press Institute.

Al-Taftazani, S. (1981). Sharh al-muqassid fi elam al-kalam (Vol. 2). Pakistan: Dar al-Ma'arif al-Numaniya.

Al-Zahili, W. (1405). Al-fiqh al-islami wa adalatehi (2^nd ed.). Damesqus: Dar al-Fikr.

Amini, A. (1369). Al-Ghadir (V. 16) (A. Sabut, Trans.). Tehran: Besat Foundation.

Ansari, M. (1410 AH). Kitab al-makasib. Beirut: Al-Nu'man Institute.

Arshi, E.A. (2014). Nahj al-balaghah citation (2^nd ed.). Tehran: Mutaba al-Heydari.

Askari, M. (1999). 110 False Companions (Vol. 1). (A. Sardarnia, researcher). Qom: Faculty of Principles of Religion

Askari, Morteza (1983). Abdullah bin Saba va asatir okhra (Vol. 1 & 2). Beirut: Dar Al-Zahra - Al-Taba'a Al-Khamseh.

Brockelman, K. (1969). History of Arabic Literature (2^nd ed.) (Abdul Halim Al-Najjar, Trans.). Cairo: Dar Al-Ma'aref Al-Masr.

Etratdoost, M., & Vaziri Fard, S. M. (2013). A Study of the jurisprudential evidence of the opponants of women's political leadership in Shiite jurisprudence. Quarterly Journal of Islamic Jurisprudence and Law Research, 9(33),

Gharavi Naeini, M. (1373 AH). Manieh al-Talib fi hashiyah al-Makasib (1^st ed.,Vol. 1). Tehran: Al-Kumtaba Al-Muhaddiyyah.

Gorji, A. (1993). Legal Articles (2^nd ed.). Tehran: Tehran University Press.

Gorji, A. (2008). Fundamentals of Islamic Law (Correction: A. Ahmadzadeh) (1^st ed.). Tehran: Majd Scientific and Cultural Association.

Hashemi Khoei, M. H. (1400). Minhaj al-bara'a fi sharh Nahj al-balaghah (4^th ed.). Tehran: Islamic School.

Hashemi, S. M. (2014). Constitutional law of the Islamic Republic of Iran (25^th ed.,Vol. 2). Tehran: Mizan Publications.

Heidarnejad, V., et al. (1395). Council leadership from the Imamiyah jurisprudence perspective and basic law of IRI. Public Law Knowledge, 5 (13), 

Hosseini, A. (1409). Masder Nahj al-balaghah wa asanideh. Beirut: Dar al-Zahra.

Ibn Dawud, H. A. H. (1342). Al-rijal l-ibn-Dawood (1^st ed.). Tehran: University of Tehran.

Jahanbein, A. (2017). Series of detailed review meetings of the negotiations of article 111 of the constitutional review council. Tehran: Guardian Council Research Institute

 Javadi Amoli, A. (2006). Right and duty in Islam (2^nd ed. ). Qom: Esraa Publishing.

Javadi Amoli, A. (2014). Velayat-e-faqih velayat-e-faqahat va adalat (16^th ed.). Qom, Esraa.

Javadieh Amoli, A. (1989). Velayat-e Faqih. Tehran: Raja Cultural Publishing Center

Jibraili, S.Y. (1398). Maxims of leadership in the relations between the republic and Islam in the election of the supreme leader (4^th ed.). Tehran: Nasim Enqelab Related to the Publications of the Islamic Revolution.

Khansari, A. (1424 AH). Maniyeh al-talib in sharh al-makasib (Lectures by Mirza Naeini) (2^nd ed.). Qom: Islamic Publishing Institute.

Khomeini, S. R. (1421). Kitab al-Bayi (1^st ed.). Tehran: Imam Khomeini Publishing House.

Khomeini, S. R. (n.d.). Tahrir al-waseela (1^st ed.,Vol. 1). Qom: Dar Al-Alam Press Institute.

Lakzaei, S. (2006). Comparative study of velayat-e-faqih theories. Qom: Institute of Islamic Sciences and Culture Institute.

Madani, S. J. (1373). Constitutional law and political institutions of the Islamic Republic of Iran (2^nd ed.).Tehran: Hamrah Publishing.

Majlisi, M. (1403). Behar al-anwar (2^nd ed., Vol. 32). Beirut: Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi.

Makarem Shirazi, N. (1374). Tafsir nemoune (1^st ed.). Tehran: Islamic Library.

Makarem Shirazi, N. (1375). Anwar al-fiqhaha (1^st ed.). Tehran: Islamic Library.

Makarem Shirazi, N. (1424). Kitab al-nikah (1^st ed., Vol.4). Qom: Imam Ali ibn Abi Talib School.

Makarem Shirazi, N. (2002). Message of Imam Amir al-Mo'menin (PBUH) (1^sted. Vol. 4). Tehran: Islamic Library.

Mawardi, A. (1909). Al-Ahkam al-sataniya. Cairo: Al-Qaeda.

Mehrpour, H. (2008).  Constitutional law of the Islamic Republic of Iran (1^st ed.). Tehran: Justice Publishing Institute.

Mesbah Yazdi, M. (2012). A transient look at the theory of Velayat-e Faqih (26^th ed.). Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute.

Mohaghegh Damad, S. M. (1406). Rules of jurisprudence (12^th ed.). Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.

Mohammad, M. (1413). Billogah al-faqih (Vol. 1). Tehran: Manshourat Maktab al-sadiq.

Montazeri Najafabadi, H. (1409). Jurisprudential principles of Islamic government (1^st ed.) ( M. Salavati & A. Shakoori, Trans.). Qom: Kayhan Institute.

Mousavi Khoei, S. A. (n.d.). Al-makaseb-mesbah al-fiqah (Vol. 2). no place:  no publication

Mufid, M.(1413). Al-Jamal wa al-nusra le sayyed al-itrah fi harb al-Basra (1^st ed.). Qom: Sheikh Mufid Congress.

Naraghi, A. (1420). Awaed al-ayyam fi bayan al-qawa'ed al-istenbat al-ahkam (1^st ed., Vol. 2). Beirut: Dar al-Hadi.

Qomi, A. (1367). Qomi's commentary (4^th ed.). Qom: Dar al-Kitab.

Sanhouri, A. A. (2010). Government theories in Sunni jurisprudence (H. Karami, H. & D. Mohebbi, Trans.) ( 1^st ed.). Tehran: Mizan.

Secretariat of the Assembly of Leadership Experts (1997). Detailed negotiations of the Assembly of Leadership Experts, Seventh Session. Qom: Etemad

Seyyed Razi (2011). Nahj al-balaghah (1^st ed.) (A. Shirvani, Trans.).Tehran: Maaref Publishing House.

Shabani, Q. (2005). Fundamental law and structure of the government of the Islamic Republic of Iran. Tehran: Etellaat

Tabari, A. J. (1387 AH). History of nations and kings (2^nd ed., Vol. 4).  Beirut: Dar al-Torath.

Tabarsi, F. H. (1993). Majma al-bayan fi tafsir al-Quran (3^rd ed.). Tehran: Nasser Khosrow Publications.

Tabatabai Yazdi, S. M. (1421). Hashiya al-makasib (2^nd ed., Vol. 1). Qom: Ismailian Institute.

Tabatabai, S. M. (1417). Al-Mizan fi tafsir al-Quran (5^th ed.). Qom: Islamic Publications of the Society of Teachers of the Seminary of Qom.

Tawhidi, M. A. (1412). Mesbah al-fiqhaha fi moamellat (Vol. 2) (lectures by Ayatollah Khoei). Beirut: Dar al-Hadi

Tusi, M. (1373). Rijal al-Tusi. Qom: Islamic Publishing Institute, Library for the Society of Teachers

Tusi, M. (n.d.). Al-Tibyan fi tafsir al-Quran. Beirut: Dar al-Ihya al-Torath al-Arabi.

Yazdi, M.(1996). Constitution for all (1^st ed.). Tehran: Amirkabir Publications.

Zahabi, A.M.A.U. (1963). Mizan al-I'tidal fi naqd al-rijal (Muhammad al-Bajawi). Beirut: Beirut Dar al-Ma'rifah.

Zahabi, A.M.A.U. (1991). Tarikh al-Islam (O. Tadmari, researcher). Beirut: Dar Al-Kitab Al-Arabi.