عقد غرری و اثر آن در نکاح از دیدگاه فقهای امامیه و حنفیه

جمشید عبدوئی ¹ (دانشجوی دکترای فقه و مبانی حقوق، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
رضا رنجبر ² (استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران (نویسنده مسئول)Email: [e-mail])

تاريخ الإرسال : 16 الثلاثاء , ذو الحجة, 1444 تاريخ التأكيد : 26 الأحد , محرم, 1445

الکلمات المفتاحية: فقه امامیه, نکاح, عقد غرر, فقه حنفیه,

ملخص المقالة :

درباره قاعده نفی غرر دو قرائت عام و خاص وجود دارد. از این جهت سه دیدگاه فقهی در مورد قلمرو قاعده نفی غرر شکل گرفته است: دیدگاه اول نفی غرر را مختص به بیع و اجاره میداند، دیدگاه دوم عقود معاوضی را مشمول مفاد نفی غرر عنوان می‌کند، دیدگاه سوم اطلاق قاعده را پذیرفته است و نفی غرر را در تمامی عقود لازم میداند در نتیجه این اختلاف نظر این پرسش مطرح است که آیا غرر از عقد نکاح نهی شده یا خیر؟ با توجه به اینکه در ماهیت عقد نکاح نیز میان فقهاء اختلاف نظر وجود دارد لذا هدف پژوهش حاضر این است که ضمن بررسی ماهیت عقد نکاح، آثار عقد غرری را در آن از دیدگاه فقهای امامیه و حنفیه تبیین نماید. این تحقیق از نوع نظری بوده، روش تحقیق نیز بصورت توصیفی- تحلیلی می‌باشد و شیوه جمع آوری اطلاعات در آن بصورت کتابخانه ای است و با مراجعه به اسناد، کتب و مقالات صورت گرفته است. در تمامی مراحل نگارش پژوهش حاضر، ضمن رعایت اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می دهد که غرر در عقد نکاح بر مهریه وارد میشود و در خود عقد نکاح مؤثر نیست بخاطر اینکه نکاح عقدی است که با مجهول بودن عوض باطل نمی شود و فقهای حنفی غرر در مهریه را در صورتی وارد دانسته اند که جهالت به نوع مهریه وجود داشته باشد. برای تعیین جایگاه غرر در نکاح ابتداء باید ماهیت عقد نکاح را تبیین و مشخص کنیم، دو دیدگاه در این رابطه وجود دارد برخی عقد نکاح را جز عقود معاوضی در نظر می‌گیرند و با توجه به نفی غرر در عقود معاوضی این شرط را برای عقد نکاح نیز لازم و ضروری می دانند، در مقابل برخی تأکید دارند با توجه به قداست نهاد خانواده و اهمیت آن و حساسیت شارع عقد نکاح جز عقود معاوضی صرف نیست و نمی‌توان مثلاً مهریه را عوض محسوب کرد.

المصادر:

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد (1399ق)، النهایۀ فی غریب الحدیث والاثر، قم: موسسه اسماعیلیان.

ابن المرتضی، احمدبن یحیی (بی تا)، البحر الزخار الجامع لمذاهب الاعصار، صنعا: دارالحکمۀ الیمانیۀ- قاهرۀ: دارالکتب الاسلامیۀ.

ابن بابویه قمی، محمدبن علی (1378ش)، عیون اخبار الرضا (ع)، ج 2، تهران: نشر جهان.

ابن عابدین دمشقی، محمد امینی عمر بن عبدالعزیز، (1386)، حاشیه ابن عابدین، بیروت، دارالفکر.

ابن عباد، اسماعیل (1414ق)، المحیط فی اللغۀ، بیروت: عالم الکتاب.

ابن عربی، محمد بن ابوبکر (1424ق)، احکام القران، دارالکتب العلمیه، بیروت

ابن فارس، ابوالحسین احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغۀ، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414ق، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت - لبنان: انتشارات دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر.

احمد الزرقاء، مصطفی. (1404ق)، نظام التأمین، قم: مؤسسه الرسالة.

امامی، سید حسن (1370ش)، حقوق مدنی، ج 4، تهران: انتشارات اسلامیه.

امامی، سید حسن، (1387)، حقوق مدنی، تهران: نشر اسلامیۀ.

انصاری، محمد علی (1415ق)، الموسوعۀ الفقه المیسرۀ، بیروت: نشر مجمع الفکر الاسلامی.

انصاری، محمدعلی (1414ق)، الموسوعه الفقیه المیسرۀ، نشر مجمع الفکر الاسلامی.

بجنوردی، سیدحسن، (1419)، القواعد الفقهیه، قم: نشر الهادی.

جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1410ق)، الروضۀ البهیۀ فی شرح اللمعۀ الدمشقیه، ج 5، قم: کتابفروشی داوری.

جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1413 ق)، مسالک الافهام الی تنفیح شرائع الاسلام، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.

جرجانی، علی بن محمد (1411)، التعریفات، بیروت: دارالکتاب اللبنانی.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، (1376ش)، حقوق خانواده، تهران: چاپ گنج دانش.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1372)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.

جوهری، اسماعیل بن حماد (1410ق)، الصحاح تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ، بیروت: دارالعلم.

حرعاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، ج 21، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.

حلی (محقق حلی)، جعفر بن حسن (1412)، نکت النهایۀ، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

حلی، حسن بن یوسف مطهر (1413ق)، مختلف الشیعۀ فی احکام الشریعۀ، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

خطیب شربینی، محمد بن احمد (بی تا)، مغنی المحتاج، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

دادمرزی، سید مهدی (1393ش)، ریاست خانواده در روابط زوجین، تهران: نشر میزان.

دهخدا، علی اکبر (1373ش)، لغت نامه دهخدا، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1414ق)، مفردات الفاظ قرآن، بیروت: دارالعلم.

رفیعی، محمدتقی (1387)، مطالعه تطبیقی غرر در معامله در حقوق اسلام و ایران، قم: مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

رفیعی، محمدتقی، (۱۳۸۷)، مطالعه تطبیقی غرر در معاملة در حقوق اسلام و ایران و کنوانسیون بیع بین المللی (نسخه الکترونیکی)، قم: مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

سرخسی، ابوبکر محمد بن احمد (1414)، المبسوط، بیروت، نشر دارالمعرفه

شبیری زنجانی، سید موسی، (1419ق)، کتاب نکاح، ج 22، قم: موسسه پژوهش رای پرداز.

طاهری، حبیب الله (1418ق)، حقوق مدنی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طباطبایی حائری، سید علی بن محمد (1418)، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.

طباطبائی حکیم، سید محسن (1416)، مستمسک العروۀ الوثقی، قم: موسسه دارالتفسیر.

طریحی، فخرالدین (1403) مجمع البحرین، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن مکی (1400ق)، القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشی مفید.

عاملی جزینی (شهید اول)، محمدبن مکی (1410ق)، القواعد و الفوائد، قم: مکتبۀ المفید.

عاملی کرکی، علی بن حسین (محقق ثانی) (1414) جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمی قم.

عمید، حسن (1389)، فرهنگ عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر.

فاضل موحدی لنگرانی، محمد (1403ق)، تفصیل الشریعۀ فی شرح تحریر الوسیلۀ (النکاح)، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

فاضل هندی، محمدبن حسن اصفهانی، (1416ق)، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، ج 7، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1426ق)، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.

فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه، مرتضی (بی تا)، مفاتیح الشرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

کاتوزیان، ناصر (1371ش)، عقود معین، تهران: گنج دانش.

کاتوزیان، ناصر، (1378ش)، حقوق خانواده، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.

کاسانی، ابوبکر بن مسعود، (1406)، بدایع الصنایع، بیروت: دارالکتب العلمیه.

محقق داماد، یزدی، سید مصطفی (1391ش)، حقوق قراردادها در فقه امامیه، ج 2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

مراغی، سیدمیرفتاح بن علی حسینی (1417ق)، العناوین الفقهیۀ، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

معین، محمد (1363)، فرهنگ معین، تهران: انتشارات امیرکبیر.

مکارم شیرازی، ناصر (1424ق)، کتاب نکاح، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب.

موسوی الخمینی، سیدروح الله (1412ق)، تحریر الوسیله، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم.

موسوی الخمینی، سیدروح الله (1412ق)، کتاب البیع، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

نائینی، میرزا و محمدحسین غروی (۱4۱۳ ق)، المکاسب و البیع (للمیرزا النائینی)، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، جلد ۲، چاپ اول.

نجفی، محمدحسن (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

نراقی (کاشانی)، فاضل مولی احمدبن محمد مهدی (1417ق)، عوائد الایام، قم: انتشارات المکتبۀ الاعلام الاسلامی.

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، (1415)، مستند الشیعه فی احکام الشریعۀ، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.

واسطی، محب الدین سید محم مرتضی حسینی و زبیدی حنفی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر للطباعۀ و النشر و التوزیع.

یزدی، محمد (1415ق)، فقه القرآن، قم: موسسه اسماعیلیان.

 

مجلات

شعبانی، مریم؛ نقیبی، ابوالقاسم؛ جعفری هرندی، محمد (1399)، فصلنامه حقوق پزشکی، ویژه نامه حقوق بشر و حقوق شهروندی، صص 524-515.

دادمرزی، سید مهدی و سید مصطفی محقق داماد (1391ش)، بررسی مقایسه ای ماهیت نکاح در فقه و حقوق موضوعه، فصلنامه پژوهش های حقوقی تطبیقی، دوره 16، ش 3، صص 75-98، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

 

Aamili Jazini (the first martyr), Muhammad Ibn Makki (1410 AH), Al-Qasas va Al-Fawida, Qom: Al-Mufid School.

Aamili Karki, Ali bin Hossein (the second researcher) (1414) Jami al-Maqasad fi Sharh al-Qasas, Qom: Islamic Publications Office of the Qom Faculty of Science.

Ahmed Zarqa, Mustafa. (1404 AH), Insurance system, Qom: Risala Institute.

Ansari, Muhammad Ali (1415 AH), Al-Musua'ah al-Fiqh al-Misra, Beirut: Publishing House of Al-Fikr al-Islami.

Bejnordi, Seyyed Hasan, (1419), Al-Qasas al-Fiqhiyyah, Qom: Al-Hadi Publishing.

Dadmarzi, Seyyed Mehdi (2013), Head of the family in couple relations, Tehran: Mizan publishing house.

Dehkhoda, Ali Akbar (1373), Dehkhoda Dictionary, Tehran: University of Tehran Publishing and Printing Institute.

Dadmarzi, Seyyed Mehdi and Seyed Mostafa Mohagheq Damad (2013), a comparative study of the nature of marriage in jurisprudence and jurisprudence, Comparative Legal Research Quarterly, Volume 16, Volume 3, pp. 75-98, Tehran: Tarbiat Modares University.

Emami, Seyyed Hassan (1370), Civil Rights, Vol. 4, Tehran: Islamia Publishing House.

___________________ (2007), Civil Rights, Tehran: Islamia Publishing House.

Faiz Kashani, Mohammad Mohsen bin Shah, Morteza (B.T.A.), Mofatih al-Sharee, Qom: Publications of Ayatollah Murashi Najafi Library.

Fazel Handi, Mohammad Bin Hasan Isfahani, (1416 AH), Kashf al-Latham wa Al-Bham on Qa'aba al-Ahkam, Volume 7, Qom: Islamic Publications Office of Qom Theological Seminary Society.

Fazil Mohadi Langrani, Muhammad (1403 AH), the description of the Shari'ah in the description of the writing of al-Wasila (Al-Nikah), Qom: Islamic Publications Office of the Qom Theological Seminary Society.

Firouzabadi, Muhammad ibn Yaqub (1426 AH), Al-Qamoos al-Muhait, Beirut: Dar al-Kitab al-Alamiyeh.

Hali (researcher Hali), Jafar bin Hasan (1412), Nakat al-Nahaye, Qom: Islamic Publications Office of the Qom Seminary Society.

Hali, Hasan bin Yusuf Motahar (1413 A.H.), Varif al-Shia fi Haqam al-Sharia, Qom: Islamic Publications Office of the Madrasin Community of the Seminary of Qom.

Hiraamili, Muhammad bin Hassan (1409 AH), Vasal al-Shia, Vol. 21, Qom: Al-Al-Bayt Institute, peace be upon him.

Ibn Abbad, Ismail (1414 AH), al-Muhait fi al-Laghe, Beirut: Alam al-Katab.

Ibn Abedin Damaschi, Muhammad Amini Omar Ibn Abd al-Aziz, (1386), Ibn Abedin's margin, Beirut, Dar al-Fikr.

Ibn al-Mortaza, Ahmad ibn Yahya (Bita), Al-Bahr al-Zakhar al-Jaami for the schools of the ages, Sana'a: Dar al-Hikma al-Imaniyeh - Cairo: Dar al-Kitab al-Islamiya.

Ibn Arabi, Muhammad Ibn Abu Bakr (1424 AH), Al-Qur'an Rules, Dar al-Kitab al-Alamiya, Beirut

Ibn Athir Jazri, Mubarak Ibn Muhammad (1399 AH), Al-Nahaye Fi Gharib Hadith and Al-Athar, Qom: Ismailian Institute.

Ibn Baboyeh Qomi, Mohammad Bin Ali (1378), Ayoun Akhbar al-Reza (AS), Volume 2, Tehran: Jahan Publishing.

Ibn Faris, Abul Hossein Ahmad (1404 AH), Ma'jam Maqais al-Lugha, Qom: School of Al-Alam al-Islami.

Ibn Manzoor, Muhammad Ibn Makram, (1414 AH), The Language of the Arabs, 3rd edition, Beirut-Lebanon: Dar al-Fakr Lal-Taba'ah and Al-Nashar and Al-Tawzii Publications, Dar Sadir.

Jabai Aamili (Shaheed Second), Zain al-Din Bin Ali (1410 AH), Al-Rawzah al-Bahiyyah fi Sharh al-Lama'ah al-Damshqiyya, vol. 5, Qom: Davari Bookstore.

__________ (Shaheed Second), Zain al-Din Bin Ali (1413 A.H.), Masalak al-Afham al-Tanfih Shar'e al-Islam, Qom: Al-Maarif al-Islamiya Institute.

Jafari Langroudi, Mohammad Jafar (1372), Legal Terminology, Tehran: Ganj Danesh.

___________ (1376), Family Law, Tehran: Ganj Danesh Press.

Jarjani, Ali ibn Muhammad (1411), Al-Tarifat, Beirut: Dar al-Katab al-Lebanani.

Johri, Ismail bin Hammad (1410 AH), Sahaha Tajul-Laghe and Sahaha Al-Arabiyyah, Beirut: Dar al-Alam.

Kasani, Abu Bakr bin Masoud, (1406), Bada'i al-Sana'i, Beirut: Dar al-Kutb al-Alamiya.

Katouzian, Nasser (1371), Moin contracts, Tehran: Ganj Danesh.

Katouzian, Nasser (1378), Family Law, Tehran: Publishing Company in collaboration with Bahman Barna.

Khatib Sharbini, Muhammad bin Ahmad (B.T.A.), Mughni al-Muthaghat, Beirut: Darahiya al-Trath al-Arabi.

Makarem Shirazi, Nasser (1424 AH), Marriage Kitab, Qom: Imam Ali Bin Abi Talib School Publications.

Maraghi, Seyyed Mir Fattah bin Ali Hosseini (1417 AH), Al-Anawin al-Faqhiyyah, Qom: Islamic Publications Office of Qom Seminary Society of Teachers.

Mohagheq Damad, Yazdi, Seyyed Mustafa (2013), Laws of Contracts in Imamiyyah Jurisprudence, Vol. 2, Qom: Hozwa and University Research Center.

Moin, Mohammad (1363), Farhang Moin, Tehran: Amirkabir Publications.

Mousavi al-Khomeini, Seyyed Ruhollah (1412 AH), Kitab al-Bai, Qom: Imam Khomeini Editing and Publishing Institute.

Mousavi al-Khomeini, Seyyed Ruhollah (1412 AH), Tahrir al-Wasila, Qom: Dar al-Alam Press Institute.

Naini, Mirza and Mohammad Hossein Gharavi (1413 AH), Al-Makasab wa Baya (Lalmirza Al-Naini), Qom: Islamic Publications Office affiliated with the seminary teachers' society, volume 2, first edition.

Najafi, Mohammad Hasan (1404), Jawaharlal Kalam in the description of Sharia al-Islam, Beirut: Darahiya al-Trath al-Arabi.

Naraghi (Kashani), Fazel Mouli Ahmed bin Muhammad Mahdi (1415), Al-Shi'a document in the rulings of the Shariah, Qom: Al-Al-Bayt Institute, peace be upon them.

________________________  (1417 AH), Awaed Al-Ayam, Qom: Al-Alam Al-Islami Publications.

Omid, Hassan (1389), Farhang Omid, Tehran: Amirkabir Publications.

Rafiei, Mohammad Taqi (2007), Comparative Study of Gharar in Transactions in Islamic and Iranian Laws, Qom: Tebian Cultural and Information Institute.

Ragheb Esfahani, Hossein bin Muhammad (1414 AH), The Words of the Qur'an, Beirut: Dar al-Alam.

Sarkhsi, Abu Bakr Muhammad bin Ahmad (1414), Al-Massut, Beirut, Dar al-Marafa Publishing House

Shabiri Zanjani, Seyyed Musa, (1419 AH), Marriage Kitab, Volume 22, Qom: Rai Pardaz Research Institute.

Sharee, Qom: Publications of Ayatollah Murashi Najafi Library.

Tabatabaei Hakim, Seyyed Mohsen (1416), Mustamsk al-Aroeh al-Waghqi, Qom: Dar al-Tafsir Institute.

Shabani, Maryam; Naqibi, Abulqasem; Jafari Harandi, Mohammad (2019), Medical Law Quarterly, Special Issue on Human Rights and Citizen Rights, pp. 524-515.

Tabatabai Ha'eri, Seyyed Ali bin Muhammad (1418), Riaz al-Masail in the research of al-Ahkam with evidence, Qom: Al-Al-Bayt Institute, peace be upon him.

Taheri, Habibullah (1418 AH), Civil Rights, Qom: Islamic Publications Office of Qom Seminary Community of Teachers.

Tarihi, Fakhreddin (1403) Majma Al-Bahrin, Beirut: Darahiya al-Tarath al-Arabi.

Wasti, Mohib al-Din Seyyed Moham Morteza Hosseini and Zubaydi Hanafi (1414 AH), Taj al-Arus Man Jawahar al-Qamoos, Beirut: Dar al-Fikr Lal-Tabaae and Al-Nashar and Al-Tawzi’ah.

Yazdi, Muhammad (1415 AH), Jurisprudence of the Qur'an, Qom: Ismailian Institute.