جامعه شناسی قدرت کیانی کیخسرو با رویکردی بر نظریه پیر بوردیو

الموضوعات :

زهرا درویشعلی زاده ¹ , علیرضا صالحی ² , علی عین علیلو ³

1 - دانشجوی دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران حنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

تاريخ الإرسال : 14 الجمعة , رجب, 1445 تاريخ التأكيد : 24 السبت , ذو القعدة, 1445 تاريخ الإصدار : 24 الأربعاء , صفر, 1446

الکلمات المفتاحية: کیخسرو, بوردیو, قدرت, سرمایه, عادت‌واره.,

ملخص المقالة :

پادشاهی کیخسرو یکی از روایات مبتنی بر قدرت است که توانمندی او را برای رسیدن به جامعة آرمانی نشان می‌دهد. هدف این جستار، عرضة عملکرد کیخسرو در میدان قدرت و تبیین عاملیت انواع سرمایه و عادت‌واره یا منش، از دیدگاه پی‌یر بوردیو و تشکیل جامعه به واپایش قدرت و پرهیز از ظلم‌ستیزی است. نوشتار حاضر به صورت توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی سعی دارد، با ارایة قدرت کیخسرو و تلفیق آن در روابط کنشگران، نشان دهد که او چگونه می‌تواند فرهنگ استطاعت را در اجتماع افزایش داده و به جامعة آرمانی دست یابد؟ از آنجا که همگونی خرد در اندیشة فردوسی و بوردیو برجسته است، مقابلة خردمندانه با رویدادهای اجتماعی درکامیابی کیخسرو مؤثر است. قدرت تأثیرگذار منوط به فضایلی است که سبب می‌شود کنشگر از محور اخلاقی عدول نکند و با در دست داشتن سرمایه‌ها، به‌ویژه سرمایة اقتصادی، آن را جهت رفاه افراد جامعه استفاده نماید و کیخسرو با رهیافت اولویت‌بندی و بهره‌وری انواع سرمایه و درک درست عادت‌واره‌ها موقعیت خود را در جامعه تثبیت می‌کند.

المصادر:

فهرست منابع
الف) کتاب¬ها
آشوری، داریوش، (1376)، دانشنامة سیاسی، چاپ چهارم، تهران: مروارید.
استونز، راب، (1379)، متفکران بزرگ جامعه¬شناسی، ترجمة مهرداد میردامادی، تهران: مرکز.
بشیریه، حسین، (1393)، تاریخ اندیشه¬های سیاسی قرن بیستم، تهران: نی.
بوردیو، پی¬یر، (1396)، نظریة کنش، دلایل عملی و انتخاب عقلانی، ترجمة مرتضی مردی¬ها، چاپ هفتم، تهران: نقش و نگار.
بوردیو، پی¬یر، (1390)، تمایز، نقد اجتماعی قضاوت های ذوقی، ترجمة حسن چاوشیان، تهران: نی.
حمیدیان، سعید، (1383)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
رحیمی، مصطفی، (1376)، تراژدی قدرت در شاهنامه، تهران: نیلوفر.
سرامی، قدمعلی، (1368)، از رنگ گل تا رنج خار، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.
شمیسا، سیروس، (1397)، شاهِ نامه¬ها، چاپ سوم، تهران: هرمس.
شویره، کریستین؛ فونتن، اولویه، (1385)، واژگان بوردیو، ترجمة مرتضی کتبی، تهران: نی.
صالحی امیری، سید رضا، (1392)، مجموعه مقالات سرمایة اجتماعی، چاپ اول، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، گروه پژوهشی فرهنگی و اجتماعی.
فردوسی، ابوالقاسم، (1398)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق،4 جلدی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
فاین، بن، (1385)، سرمایة اجتماعی و نظریة اجتماعی، ترجمة محمد کمال سروریان، تهران: پژوهشکدة مطالعات راهبردی.
فکوهی، ناصر، (1384)، تاریخ نظریه¬های انسان¬شناسی، تهران: نی.
های، کالین، (1400)، درآمدی انتقادی بر تحلیل سیاسی، ترجمة احمد گل¬محمدی، چاپ هفتم، تهران: نی.
ب) مقالات
ارمی اول، سیما، (1391)، بررسی قدرت در داستان کیخسرو بر اساس دیدگاه فوکو، فصل¬نامة پژوهش¬های ادبی، سال نهم، شمارة 38، 9- 33.
بابایی، رسول، (1390)، امکانات سیاسی در نظریة جامعه¬شناسی پیر بوردیو: تولید نظر سیاسی، فصلنامة سیاست، مجلة دانشکدة حقوق و علوم سیاسی، دورة 41، شمارة 3، 40- 56.
پاکرو، فاطمه، (1392)، سیر قدرت و آسیب¬های آن از اسطوره تا حماسه در شاهنامة فردوسی، مجلة تاریخ ادبیات، شمارة 3/37، 123-147.
سوارتز، دیوید، (1381)، اقتصاد سیاسی قدرت نمادین، ترجمة شفیعه صالحی، فصلنامة اقتصاد سیاسی، سال سوم، شماره 10، 88-122.
قائمی، فرزاد، (1389)، تحلیل داستان کیخسرو بر اساس روش نقد اسطوره¬ای، فصلنامه¬های ادبی، سال هفتم، شمارة 27، 77-100.

Reference
- Bourdieu P, Vakwant L ,(1992, 1991), An Invitation to Reflexive Sociology, Chicago: University of Chicago Press.
List of sources
A) Books
Ashuri, Dariush, (1376), political encyclopedia, 4th edition, Tehran: Marwarid.
Stones, Rob, (1379), Great Thinkers of Sociology, translated by Mehrdad Mirdamadi, Tehran: Center.
Bashirieh, Hossein, (2013), History of Political Thoughts of the 20th Century, Tehran: Ni.
Bourdieu, Pierre, (2016), theory of action, practical reasons and rational choice, translated by Morteza Mardiha, 7th edition, Tehran: Naqsh and Negar.
Bourdieu, Pierre, (1390), distinction, social criticism of taste judgments, translated by Hassan Chavoshian, Tehran: Ni.
Hamidian, Saeed, (1383), an introduction to Ferdowsi's thought and art, second edition, Tehran: University of Tehran.
Rahimi, Mustafa, (1376), The Tragedy of Power in Shahnameh, Tehran: Nilofar.
Sarami, Gadhamali, (1368), from the color of the flower to the pain of the thorn, first edition, Tehran: Scientific and Cultural.
Shamisa, Siros, (2017), The King of Letters, 3rd edition, Tehran: Hermes.
Schwier, Christian; Fonten, Olavieh, (2006), Vocabulary of Bourdieu, translated by Morteza Katabi, Tehran: Ni.
Salehi Amiri, Seyyed Reza, (2012), Collection of Social Capital Articles, First Edition, Tehran: Expediency Discernment Council, Cultural and Social Research Group.
Ferdowsi, Abulqasem, (1398), Shahnameh, edited by Jalal Khaleghi Motlaq, four volumes, fourth edition, Tehran: Sokhn.
Fain, Ben, (1385), Social Capital and Social Theory, translated by Mohammad Kamal Sarwarian, Tehran: Strategic Studies Research Institute.
Fakuhi, Nasser, (1384), History of Anthropological Theories, Tehran: Ni.
Hai, Colin, (1400), a critical introduction to political analysis, translated by Ahmad Gol-Mohammadi, 7th edition, Tehran: Ni.
B) Articles
Ermi Aol, Sima, (2013), the examination of power in Ki Khosrau's story based on Foucault's point of view, Literary Studies Quarterly, ninth year, number 38, 33-9.
Babaei, Rasoul, (1390), Political Possibilities in Pierre Bourdieu's Sociological Theory: Production of Political Opinion, Politics Quarterly, Law and Political Science College Journal, Volume 41, Number 3, 40-56.
Pakrou, Fatemeh, (2012), The course of power and its harms from myth to epic in Ferdowsi's Shahnameh, Journal of History of Literature, No. 37/3, 123-147.
Swartz, David, (1381), Political Economy of Symbolic Power, translated by Shafia Salehi, Political Economy Quarterly, Year 3, Number 10, 88-122.
Ghaemi, Farzad, (1389), analysis of Ki Khosro's story based on the method of mythological criticism, literary quarterly, 7th year, number 27, 77-100.
Bourdieu P, Vakwant L ,(1992, 1991), An Invitation to Reflexive Sociology, Chicago: University of Chicago Press.

نص كامل:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره59/ تابستان1403

 

 

 

 

 

 

جامعه­شناسی قدرت کیانی کیخسرو با رویکردی بر نظریة پیر بوردیو

زهرا درویش علی زاده¹

دانشجوی دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

علیرضا صالحی (نویسندۀ مسئول)²

عضو هیأت علمی گروه طبان و ادبیات فارسی، واحدتهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

علی عین علیلو

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

تاریخ دریافت: 12/1/1403  تاریخ پذیرش: 26/5/1403

چکیده ­

پادشاهی کیخسرو یکی از روایات مبتنی بر قدرت است که توانمندی او را برای رسیدن به جامعة آرمانی نشان می­دهد. هدف این جستار، عرضة عملکرد کیخسرو در میدان قدرت و تبیین عاملیت انواع سرمایه و عادت­واره یا منش، از دیدگاه پی­یر بوردیو و تشکیل جامعه به واپایش قدرت و پرهیز از ظلم­ستیزی است. نوشتار حاضر به صورت توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی سعی دارد، با ارایة قدرت کیخسرو و تلفیق آن در روابط کنشگران، نشان دهد که او چگونه می­تواند فرهنگ استطاعت را در اجتماع افزایش داده و به جامعة آرمانی دست یابد؟ از آنجا که همگونی خرد در اندیشة فردوسی و بوردیو برجسته است، مقابلة خردمندانه با رویدادهای اجتماعی درکامیابی کیخسرو مؤثر است. قدرت تأثیرگذار منوط به فضایلی است که سبب می­شود کنشگر از محور اخلاقی عدول نکند و با در دست داشتن سرمایه­ها، به ­ویژه سرمایة اقتصادی، آن را جهت رفاه افراد جامعه استفاده نماید و کیخسرو با رهیافت اولویت­بندی و بهره­وری انواع سرمایه و درک درست عادت­واره­ها موقعیت خود را در جامعه تثبیت می­کند.

کلیدواژه­ها: کیخسرو، بوردیو، قدرت، سرمایه، عادت­واره.  

 

1.       مقدّمه

1-1. بیان مسئله

 مبحث قدرت در هر جامعه­ای مطرح است که اگر با منفعت­طلبی توأم باشد، آسیب­های اجتماعی قابل توجهی را در پی خواهد داشت. این نوشتار در راستای ساماندهی افکار و پرهیز از ظلم ستیزی حائز اهمیت است. بررسی روابط قدرت و «نظام معناشناختی» ( (Semanticآن بر پایة الگوی حقیقت و تأکید بر کنش­های گوناگون در پادشاهی کیخسرو، از منظر «پی­یر بوردیو» Pierre Bourdieu)) جامعه­شناس پساساختارگرای فرانسوی می­تواند نتایج ارزشمندی به دست دهد. در واقع مکانیزم قدرت به جوهرة روشنفکرانة بینش انسان وابسته است که بتواند کنترل اجتماع را به دست ­گیرد. مسئلة قدرت از مفاهیم ضروری در حوزة جامعه­شناسی است و رفتارهای فردی در شکل­گیری جامعه نقش اساسی دارند و موقعیت­هایی را به وجود می­آورند که با کنش همراه است. «بوردیو سرمایه و قدرت را مترادف می­داند. سرمایه فرایندی است که ذاتأ با قدرت پیوند دارد. افراد یا گروه­ها باید برای به دست آوردن موقعیت برتر، یعنی ایجاد چهار نوع سرمایه با یکدیگر بر سر آن مبارزه کنند.» (فکوهی، 1384: 300) تمکّن مالی، می­تواند مفهوم ذهنی قدرت باشد و چگونگی بهره­وری از آن حائز اهمیت است. وقوع رخدادهای متنوّع در هر جامعه دلیل بر حضور عاملیت اثبات کنش است. بدون تردید هر کنشی مستلزم قدرتی است که سبب بروز آن می­گردد و منفعت­طلبی یا بی­طمعی افراد در حوزة اجتماعی تعیین­کنندة آن خواهد بود.  

     این نوشتار سعی دارد نشان دهد کیخسرو چگونه می­تواند با ارایة قدرت و تلفیق آن در روابط کنشگران، فرهنگ استطاعت را در اجتماع افزایش داده و به جامعة آرمانی دست یابد؟ او با رهیافت اولویت­بندی و بهره­وری انواع سرمایه و درک درست عادت­واره­ها موقعیت خود را در جامعه تثبیت می­کند. روش کار به صورت توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی است که سعی دارد، ابتدا به معرّفی انواع سرمایه از منظر بوردیو پرداخته و پس از آن جامعه­شناسی قدرت در پادشاهی کیخسرو و تلفیق روابط دیالکتیکی کنشگران را بر این اساس تبیین کند. در این روش، اطّلاعات به دست آمده از بررسی داستان­های شاهنامه و برابرسازی با مفاهیم اساسی جامعه­شناسی و جریان انتزاعی بوردیو مورد تحلیل قرار گرفته و نتیجه­گیری می­شود.

      در حوزة ادبیات همواره بحث قدرت که توانمندی آدمی را برای رسیدن به منفعت خویش نشان می­دهد، مطرح بوده­است. بن­مایة نظری شاهنامه بر پایة نداشتن نگاه ابزاری به قدرت است که در نیمی از پادشاهان شاهنامه نمود می­کند و به دو دستة قوی و ضعیف منقسم می­گردد. از آنجایی­که هیچگاه به این مقوله نگاه اعتدالی نشده و از حد آن می­گذرد و به تباهی جامعه می­انجامد، از این رو، در این پژوهش خواست فردوسی که تعلیم فرایند رفتاری جهت تعادل حکومتی شاهان بوده، ارایه می­شود.

 

1-2. پیشینة پژوهش:

سیما ارمی­اول در بررسی روابط قدرت داستان کیخسرو از منظر فوکو، درمی­یابد که گفتمان مشروعیت قدرت در حکمت خسروانی، انسان و کیهان را یگانه و متّحد می­کند. فاطمه پاکرو نیز در بیان سیر قدرت و آسیب­های آن از اسطوره تا حماسه در شاهنامه، ضمن بررسی هشت پادشاه از دیدگاه روان­شناختی و جامعه­شناختی، آزمندی و افزون­طلبی را نخستین و مهمترین آسیب قدرت در شاهنامه دانسته و سرچشمة این دو عنصر را جهل و غضب برشمرده است. فرزاد قائمی در تحلیل داستان کیخسرو بر اساس روش اسطوره­شناختی، نشان می­دهد که کیخسرو به­عنوان انسان کامل، دورة نمادین تقویم کیهانی اساطیر ایران را الگووار به تاریخ اساطیری جهان پیوند می­زند. با تدقیق در داستان پادشاهی کیخسرو که ذهن خلاق فردوسی را به تصویر می­کشد، می­توان دریافت که شخصیت­ها براساس فاکتورهایی که موقعیت­ها برای آنها در نظر می­گیرند، با کنش­های خاصی روبه­رو می­شوند و نوع کاربرد منش­ها در کیفیت روابط اجتماعی اصل جهد آنها را نشان می­دهد که اصل دیگر را ایجاد می­کند و این سلسله­مراتب در تعیین چگونگی زندگی او نقش بسزایی دارد. «یکی از متعالی­ترین پندارهای شاهنامه این است که قدرت خود به خود فساد و تباهی به بار می­آورد و اگر در نقطه­ای مهار نشود، به بیدادگر شدن صاحب قدرت می­انجامد.» (سرامی، 1368: 718) در واقع خواست فردوسی تعلیم فرایند رفتاری جهت تعادل قدرت در جامعه بوده است.

2.       تحلیل

2-1. نظریة بوردیو

با توجّه به رویکرد قدرت و مسیر ارایه شدة بوردیو، روابطی نمادین بین کنشگران وجود دارد که براساس آن مبادلة اندیشه صورت می­گیرد و قدرت ایجاد می­کند. تئوری «پراتیک» (Practice) بوردیو که همان زندگی عملی است، انواع شیوه­های انتقال قدرت را در جامعه مطرح کرده و به تقسیم­بندی آن پرداخته است:

2-1-1. میدان

یکی از عناصر تشکیل­دهندة نظریة عمل از دیدگاه بوردیو است و فراخة اجتماعی که روابط و موقعیت­های موجود در بین انسان­ها را نشان می­دهد. «میدان در وهلة اوّل فضای ساختمندی از جایگاه­هاست؛ قدرتی است که تصمیمات مشخّص خود را بر کسانی که وارد آن می­شوند، تحمیل می­کند. از این­ رو، هر کسی که می­خواهد وارد میدان شود، باید دارای حداقلی از سرمایه باشد. در وهلة دوم، میدان صحنة کشاکشی است که کنشگران یا نهادها از طریق آن در پی حفظ یا براندازی نظام موجود توزیع سرمایه هستند.» (استونز، 1379: 335) جامعة اسطوره­ای شاهنامه نیز به میدان­های مختلفی تقسیم می­شود. در پادشاهی کیخسرو میدان، همان عرصة نبرد است که با تکیه بر سرمایه­ها و محوریت اخلاقی کنشگران، ایجاد می­شود. شخصیت­ها در این میدان قرار دارند که با مفهوم عادت­واره به هم مرتبط هستند.

2-1-2. عادت­واره

منش یا اخلاقیات است که جزء فرهنگ فردی محسوب می­شوند و انواع کنش­ها را به وجود می­آورند. «عادت­واره­ها اصول تکثیرگر رفتارهای متمایز کننده­اند. آنچه­که کارگر می­خورد و به ­خصوص شیوة خوردن او، ورزشی که انجام می­دهد و شیوة انجام آن، عقاید سیاسی که دارد و شیوه­ای که برای ابراز آن در پیش می­گیرد، به­گونه­ای نظام­یافته از موارد مشابه آن متفاوت است. عادت­واره­ها میان آنچه خوب است و آنچه بد، آنچه ممتاز است و آنچه معمولی تفاوت می­گذارند.» (بوردیو، 1396: 37) بوردیو تحلیل دیگری نیز با عنوان «خشونت نمادین» مطرح می­کند. احساسی که از نظر روان­شناختی، سبب بروز کنش­های اجتماعی است. پس از آن سرمایه است. به عقیدة بوردیو آنچه که در جامعه باعث قدرت می­شود، نظام سرمایه­داری است و انتقال قدرت را بستگی به نوع سرمایه می­داند. او سرمایه را با مفهوم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین بیان می­کند. 

2-1-3. سرمایة اقتصادی

اعم از مالی و پولی که از نظر بوردیو گسترده­تر از بخش تبادلات اقتصادی است و «مفهوم آگاهانه به مقوله­هایی که مستقیماً اقتصادی نیستند، گسترش می­یابد، محتوای تحلیلی گسترده­تری پیدا می­کند.» (فاین، 1385: 104) در شاهنامه نیز دارایی­ها، درآمدها و منابع ملی در اختیار شاه است که نیروی اجتماعی و منافع جامعه را تأمین می­کند و براساس آن میدان را به دست می­گیرد. 

2-1-4. سرمایة اجتماعی: «پیر بوردیو سرمایة اجتماعی را به­عنوان ابزاری معرفی می­کند که می­تواند به دستیابی سرمایة اقتصادی منجر شود و شامل ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان است». (صالحی امیری،۱۳۹۲: ۱۵) در شاهنامه نیز به فرد یا گروهی اطلاق می­شود که شاه با تملّک و بسیج کردن آنها به اهداف حکومتی و صیانت از جامعه بهره می­برد. 

2-1-5. سرمایة فرهنگی

که با توجّه به موقعیت­های اجتماعی و فرهنگی افراد مشخّص می­شود. از نظر بوردیو، این سرمایه سه حالت متجسّد یا درونی شده، عینیت­یافته و نهادینه شده­اند. حالت نخست «مجموعه­ای از معلومات کسب شده که در فرد درونی شده­اند.» (شویره و فونتن 1385، 143) حالت دوم «به شکل اشیاء مادّی قابل انتقال هستند.» (همان، 91) و حالت سوم عینیت­یافتة چیزی که «دولت بازشناسی آن را اعلام کرده و در جامعه نهادینه می­کند. مانند رتبه معلّم، کارمند و غیره.» (همان، 98) در شاهنامه حالتی است که با صرف وقت و انرژی امتیازات، توانایی و شایستگی افراد نمایان می­گردد. 

2-1-6. سرمایة نمادین

نیز «شکلی از قدرت است که به­عنوان تقاضای مشروع برای به رسمیت شناختن، احترام، اطاعت و خدمات دیگران مشاهده می­شود.» (سوارتز، 1381: 27) و در قالب اشیاء و زبان، اعتبار انسانی را تثبیت می­کند. در شاهنامه این سرمایه به­صورت کالاهایی است که در اختیار کنشگران قرار دارد و با توجّه به اعتماد و اعتقاد افراد جامعه قابلیت بهره­وری دارند.

2-2. میدان قدرت در پادشاهی کیخسرو

دورة پادشاهی کیخسرو در شاهنامه هفت داستان را شامل می­شود و بن­مایة اصلی آنها عادت­وارة کینه است که رسالت او را تبیین می­کند. عنصر کلیدی در هر جامعه­ای میدان قدرت است که فردوسی آن را آوردگه و رزمگاه نام می­نهد و کنشگران در این میدان با سرمایه­هایی که در اختیار دارند، پویشی را آغاز می­کنند که گاهی با کشمکش همراه است. «از نظر بوردیو، میدان قدرت، میدانی مثل میدان­های دیگر نیست؛ فضای روابط مبتنی بر زور، میان انواع مختلف سرمایه یا کسانی است که به اندازة کافی از انواع سرمایه بهره­مند هستند.» (بوردیو، 1396: 77) در دورة پادشاهی کیخسرو میدان قدرت نمود بیشتری می­یابد. اما این به آن معنا نیست که ساختار اساسی حکومت کیخسرو بر پایة منازعات استوار است. در واقع این همان استراتژی حفظ است. از نظر بوردیو، سه نوع استراتژی میدان وجود دارد. حفظ، جانشینی و واژگونی. «استراتژی حفظ را معمولاً کسانی اتخاذ می‌کنند که در موقعیت­های مثلثی قرار داشته و از مقام ارشدیت در میدان برخوردارند؛ اما استراتژی جانشینی مورد توجّه آنهایی است که می­خواهند به موقعیت­های مسلّط در میدان دست پیدا کنند و این­ها معمولاً داوطلبان تازه­وارد هستند.» (بوردیو، واکوانت،۱۹۹۲: 98-۹9) به اعتقاد او میدان جایگاه رقابت شدید است. میدان قدرت و سرمایة اجتماعی رابطة تنگاتنگی با هم دارند که برخاسته از عادت­واره هموند در کیخسرو است. فردوسی در توصیف میادین نبرد به ویژه در جنگ دوازده­رخ قافیه­ها را بیشتر بر این اساس ساخته است. اما در جنگ کاموس کشانی توصیف میدان با صنعت اغراق همراه است. به ­طور­ کلّی، میدان در داستان کاموس کشانی بالاترین بسامد را به خود اختصاص می­دهد.

چنان شد در و دشت آوردگاه

که شد تنگ بر مور و بر پشه راه

(فردوسی، 2، 1398: 603)

پویش در این دوره، جامعة استبداد­زدة توران را از خلال کنش­های موجود می‌رهاند. افراسیاب که سلطه را جایگزین قدرت می­کند، در پی فراهم ساختن زمینه­ای برای وقوع انقلاب بزرگ است و کیخسرو برای تبیین زوایای آن از انواع سرمایه به­عنوان منابع قدرت بهره می­گیرد و به حلّ ریشه­ای پیچیدگی‌های حاصل از فساد قدرت می­پردازد. کیخسرو به ­واسطة قدرت نظامی و اقتصادی توفیق بیشتری می­یابد. اما قدرت دینی او سبب می­گردد تا میدان را به دست بگیرد و این قضیه در کنش با ساکنان دژ بهمن که منجر به تصرف آن می­شود محرز است.

به فرمان یزدان کنید این تهی همانگه به فرمان یزدان پاک

که اینست فرمان شاهنشهی از آن بارة دز برآمد تراک

            (فردوسی، 1، 1398: 448)

   به ­طور کلّی، این میدان­ها محور اصلی پادشاهی کیخسرو به شمار می­روند که به منظور حلّ مسایل اجتماعی در مواجهه با کنشگران تورانی پدیدار می­گردند و با توجّه به موقعیت­ها و شدّت عادت­واره­ها برجسته می­شوند.

­

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-3. رابطة عادت­واره­ها با قدرت

عادت­واره در انسان دو سویه است و چگونگی عملکرد او را در موقعیت‌های مختلف تعیین می‌کند. این مفهوم از یک سو در وجودش نهادینه شده و از سوی دیگر با توجّه به محیط به او القا می­گردد که در این جستار به سه شکل ایجابی، سلبی و هموند دیده می­شود.

2-3-1. عادت­وارة ایجابی:

2-3-1-1. مِهر

در داستان فرود تأکید کیخسرو به مهر، بیان کنندة واقعیتی است که تمایل به تداوم سکون و آرامش را برجسته می­سازد و در شکل­گیری جامعة آرمانی نقش قابل ملاحظه­ای ایفا می­کند. مؤلفة مهر می­تواند به­عنوان سامان دهندة اجتماعی در ایجاد نظامی پایدار، روال متعادلی را طی کند و از کنش­های تقویت­کنندة مناقشات اجتماعی بکاهد. کنشگران متناسب با موقعیتی که در جامعه دارند، دستخوش تعلیمات مدون و منظم هستند و به واسطة آن می­توانند قالب­های رفتاری خاصی داشته باشند و به موقعیت مشترک دست پیدا کنند. با توجّه به دیدگاه بوردیو، مهرورزی کیسخرو نظمی ساختمند است که قابل انتقال به دیگری است و مستعد روند اجتماعی شدن را داراست و تأسی فرمانبران موجب بازتولید آن می­گردد.

نیازرد باید کسی را به راه همان به که از کینه داد آوریم

چنین­ست آیین تخت و کلاه به کام اندرون نام یاد آوریم

 (فردوسی، 1، 1398: 468)

 

2-3-1-2. داد

فردوسی دادگری را لازمة اقتدار می­داند و کنشگران را پیوسته به این امر پند می­دهد. زیرا بیدادگری سبب نابودی جامعه و پس­روی عادت­واره­های مثبت می­شود. «یک معنی داد قانون و حق­خواهی است و لذا بیداد بی­قانونی است که منجر به پایمال کردن حقوق مردم می­شود.» (شمیسا، 1397: 25-26) فردوسی از زبان کیکاووس، کیخسرو را سوگند می­دهد تا به دادخواهی، کین پدر از افراسیاب بستاند. با توجّه به نظریة بوردیو، کنش بین کیخسرو و افراسیاب برآیند رابطة عادت­واره­ها در میدان است و داد از جمله عادت­واره­هایی است که نظم خاصّی را در جامعه ایجاد می­کند و به بازتولید تعاملات سازنده می­پردازد. کیخسرو در تنظیم قدرت، داد را موهبتی می­داند که جامعه از آن بهره­مند می­شود. در تقابل داد کیخسرو، بیداد افراسیاب کنشی را به جامعه تحمیل می­کند که مایة خشم یزدان و اجتماع می­گردد. به موجب عادت­واره­های سلبی در میدان قدرت، ساز­وکارهای متغیر در افراسیاب وجود دارد که بر پایة خودمختاری و بیداد استوار است. بدین سبب کیخسروی دادگر طیِ پیامی به او هشدار می­دهد که کین سیاووش و مردم را باز می­ستاند.

کنون از تو سوگند خواهم یکی که پر کین کنی دل از افراسیاب

نباید که پیچی ز داد اندکی دم آتش اندر نیاری بدآب

(همان، 454)

2-3-1-3. سپاسمندی

از جمله خصایص اخلاقی در انسان است که سبب می­شود خود و دیگران از حال خوب برخوردار باشند. قدردانی کیخسرو از گیو را نیز می­توان جزء عادت­واره­ای دانست که الگووار در مقبولیت و تثبیت قدرت او مؤثر است.

سپاس از جهاندار کین رنج سخت

به شادی و خوبی سرآورد بخت

(همان، 426)

2-3-1-4. بخشش

اعتبار سرمایة اجتماعی تا حدّی است که عادت­واره­ها می­توانند با تکیه بر قدرت زبانی تطوّر یابند. همان­گونه که خشم کیخسرو از نافرمانی طوس و سپاهیان، با قدرت زبان رستم به بخشش تغییر می­کند. البته اظهار شرمساری از سوی طوس نیز قابل توجّه است.

ببخشید خسرو گناه سپاه

گرانمایگان برگرفتند راه

(فردوسی، 2، 1398: 519)

 

همان نیز جانم پر از شرم شاه

زوان پر ز پوزش تنم پر گناه

(همان، 520)

 

2-3-2. عادت­واره­های سلبی

2-3-2-1. آزمندی

کیخسرو به واسطة قدرت ایزدی از این خصلت بی نیاز است. در جنگ دوازده­رخ اسیران سپاه توران را آزاد می­کند. عملکرد او مدبّرانه و برخاسته از خرد است. در حقیقت آنچه را که براساس نظام دموکراتیک (Democratic) تبیین می­کند، مستلزم تعهّد می­داند. می­توان گفت عادت­واره­ها در کیخسرو با توجّه به موقعیتی که دارد ساختار اجتماعی پیدا می­کنند و در افراد جامعه بازخورد می­یابند.

نیَم من به خون شما شسته چنگ ز کمی و بیشی و از رنج آز

نگیرم چنین کار دشخوار و تنگ به نیروی یزدان شدم بی­نیاز

(همان، 788)

   2-3-2-2. دورویی

دو نوع گفتار و رفتار است که کنشگران با توجه به موقعیت­هایی که در آن قرار می­گیرند، به کار می­برند. در داستان کاموس کُشانی و آمدن پیران نزد رستم، دوگانگی رفتار پیران پارادوکسی در عادت­واره­ها ایجاد می­کند. البته بر مبنای محیط و سازوکارهای درونی سرزمین توران ساختار می­یابد. پس از جنگ فرود و تنبّه طوس به پیران پیغام می­دهد که یا برای نبرد دیگری آماده شود و یا به خدمت شاه ایران بیاید؛ چرا که قدرت کیانی کیخسرو بر پایة سرمایه­های فرهنگی، اجتماعی و عادت­واره­های ایجابی استوار است. پیران از یک سو ارادت خود را به کیخسرو ابراز می­دارد و از سوی دیگر جهت رویارویی با او از افراسیاب درخواست سپاه می­کند. این ظاهرنمایی در ساختار شخصیتی پیران موجب بازخورد منفی می­گردد. پیوند عادت­واره­های سلبی و ایجابی، متضمّن فرضیة قدرت زبانی است. «قدرت عادت­واره ناشی از نبود تفکّر در عادت کردن است؛ نه از قواعد و اصولی که آگاهانه آموخته می­شود.» (جنکینز 1384، 123) این مفهوم سود بردن از قدرت زبانی آمیخته با عادت­وارة سلبی است. در واقع از منطقی استفاده می­شود که در میدان قدرت مورد قبول کنشگران قرار می­گیرد. شاید بتوان آغاز شکل­گیری جامعة آرمانی عصر فرمانروایی کیخسرو را مرگ پیران ویسه دانست. مناقشات دورویه و دموکراتیک از سوی کنشگران تورانی با توجّه به کارکرد عادت­واره­ها، سبب سقوط و جامعة از هم گسیخته می­گردد.

بدو گفت پیران که ای پهلوان شوم بازگویم به گردان همین وُ زانجا بیامد به لشکر چو باد

همیشه جُوان باش و روشن­روان به منثور و کندر، به خاقان چین کسی را که بودند ویسه نژاد

(فردوسی، 2، 1398: 585)

 

 

2-3-2-3. رشک

عادت­واره­های سلبی می­توانند زنجیروار امتداد یابند. گرسیوز ابتدا حسد می­ورزد، سپس خدعه می­کند، دروغ می­گوید، توطئه می­چیند و در نهایت خشونت افراسیاب را برمی­انگیزد. در داستان بیژن و منیژه، درونی شدن و تبدیل سرمایة اجتماعی- پهلوانی و ماهرویی، در قالب باورهای احساسی، همراه با عادت­واره­های سلبی، محرک تلفیق انواع سرمایه و بسیج آن در میدان قدرت می­گردد که ذهن فرمانروای اهریمنی را به سوی فرصت مجاز سوق می­دهد. در داستان بیژن، گرگین به وهم اینکه با کسب امتیاز نزد شاه، می­تواند جایگاه خود را مستحکم سازد و تحصیل نقدینگی از همراهی بیژن مؤثر واقع می­شود، لذا عادت­وارة سلبی در او به شکل حسد، داهیه­ای را ایجاد می­کند که بیژن را فریب دهد.

ز بهر فزونی و از بهر نام تو برداشتی گوهر و سیم و زر چو بیژن شنید این سخن خیره شد

به راه جوان گسترانید دام تو بستی مرین رزمگه را کمر همه چشمش از روی او تیره شد

(فردوسی، 1، 1398: 643)

2-3-3. عادت­واره­های هموند

 برخی خصلت­های انسان، فطری و برخی اختیاری­اند و فرد براساس میزان آگاهی و موقعیت خود در حوزه­های مختلف اجتماعی از آنها بهره می­گیرد. از این رو، می­توان عادت­واره­ها را میانجی بین کنش­ها دانست.

2-3-3-1. کین

در ماجرای کین­خواهی سیاووش نیز وقتی رستم به توران حمله می­برد، طوس را مقید به کشتن سرخه، پسر افراسیاب می­کند تا همانند کشتن سیاووش، سر از تن او جدا سازد. در حقیقت قدرت فیزیکی با عاملیت کین­خواهی فزونی می­یابد و این­گونه رستم کاخ افراسیاب را تسخیر می­کند. اما مسئلة کین­خواهی در کیخسرو از جمله عادت­واره­های هموند به شمار می­رود. در واقع کینه قطب منطقی از آرمان­های اوست که هیچ مغایرتی با دادخواهی او ندارد. عادت­واره­ها می­توانند نگرش مشروع در قدرت سیاسی به وجود آورند. در برابر خشونت افراسیاب که به پشتوانة سرمایة نمادین اجرا می­شود، نه تنها به صرف اینکه جامعه از او اطاعت کند، بلکه تلقین برتری کاذب و جذّابیت برخاسته از افسون­گری در وی است که به رسمیت شناخته شود. «کیخسرو کین سیاووش را از نیای خود افراسیاب فریضة خویش می­داند و این کین­توزی را اهورایی می­شمارد.» (سرامی 1368، 651) این عادت­واره بر پیچیدگی­های جامعه افزوده و به دنبال آن نبردهای پی­در­پی را رقم می­زند.

هر آن خون که آید به کین ریخته اگر کشته آید کسی زین سپاه

گنهکار اویست و آویخته بهشت بلندش بود جایگاه

(فردوسی، 1، 1398: 456)

 

2-3-3-2. خشم

جزء مشخّصه­های اصلی نظریة بوردیو است که با مفهوم خشونت نمادین مطرح می­کند. «خشونت نمادین نیرویی جادویی است که کسی دستوری می­دهد و این دستور بدون ترس از تنبیه و حتی بدون رویت دستور دهنده اجرا می­شود.» (بوردیو، 1396: 255) کیخسرو طیِ دغدغه­های قدرت، در برابر عدم تعهّد برخی سپهسالاران، از اِعمال خشم و قهر نیز بهره می­برد. از این ­رو، فرایند ذهنی کیخسرو بازتاب استقلال ارادة وی نسبت به تعاملات عینی افراد جامعه است. در پادشاهی او قدرت به­گونه­ای است که اگر کسی نافرمانی کند، سر از تنش جدا نمی­گردد؛ بلکه بر اساس کاربرد عادت­واره­ها و سرمایه­های فرهنگی، رفتاری مطیع­گرایانه ایجاد خواهد کرد. به زعم نگارنده، در پادشاهی کیخسرو عادت­واره­ها به دو صورت سلبی و ایجابی دیده می­شوند که در شخص شاه حالت هموند به خود می­گیرند. زیرا مایة اصلی داستان بر پایة کین­خواهی بنا شده و به طبع عاملیت خشم در آن نقش مؤثری دارد. با توجّه به اینکه جوهرة درونی کیخسرو مهر است، کین مقوله­ای است که در تداوم مهر تحقّق می­یابد. در واقع اساس تفکّر و تفهّم کنشگر آرمانی که مشروع کردن نظام اجتماعی است، در قالب عادت­واره ها بروز می­کند و بنا بر موقعیت اجتماعی که در آن قرار می­گیرد، عمل می­نماید.

بدیشان نگه کرد خسرو به خشم سپه را همه خوار کرد و براند

دلش پر ز درد و پر از خون دو چشم ز مژگان همی خون به رخ بر فشاند

(همان، 2، 1398: 518 )

 

2-4. تأثیر سرمایة اقتصادی 

سرمایه­های اقتصادی که در اختیار شاهان است، به دو صورت موروثی و اکتسابی دیده می­شود که به سرمایه­های اجتماعی جهت می­دهند. موروثی با جانشینی فرزند بر تخت پدر به دست می­آید و اکتسابی در میدان­های قدرت و در پیِ پیروزی­ها کسب می­شوند که بر اساس نظر بوردیو در ایجاد قدرت مؤثرند. از آنجایی­که سرمایة اقتصادی در دستگاه حکومتی نسبت به سرمایه­های دیگر بیشتر است، استراتژی شاهان بر مبنای قدرت سیاسی تفاوت می­یابد. سرمایه­ها در داستان به دو شکل خزانه و ساز و برگ جنگ وجود دارد.

2-4-1. خزانه

تاج و تخت، زر و سیم، دیبا و گوهر و مشتقات آن را شامل می­شود. کیخسرو بر خلاف کنشگران قبل از خود مانند ضحّاک نگاه «مارکسیستی» (Marxisti) به منافع اقتصادی ندارد. زیرا روابط او با جامعه از نوع استثماری نیست. «طبیعی است که متفکّری انسان­دوست با دیدن این صحنه­ها یقین کند که رمز قوانین حرکت جامعه در ثروت است. هم به دلیل حرص و آز سرمایه­دارانی که به این قیمت زندگی می­کرده­اند، هم به دلیل آنکه بزرگترین آرزو و لاجرم بزرگترین غریزة آن کارگران نگون­بخت و دسترسی به وضعی بوده که آنان را از این وضع مرگبار رهایی دهد.» (رحیمی، 1376: 13) آنچه که سرنوشت پادشاهی کیخسرو را تعیین می­کند، نظم ذهنی در امر سیاسی است که سرمایة اقتصادی در ذیل آن قرار دارد. چرا که مبنای کار افراسیاب نیز بر پایة منابع مالی او رقم می­خورد. «پس صاحب قدرت، صاحب ثروت نیز هست؛ ولی عکس آن صادق نیست.» (همان، 17) کیخسرو از همان عنفوان فرمانروایی امر می­کند دَرِ خزانه را بگشایند و به هر کسی که سر پلاشان را نزد او بیاورد، پاداش می­دهد.

در گنج دینار بگشاد و گفت

که گنج از بزرگان نشاید نهفت

(فردوسی، 1، 1398: 457)

2-4-2. ساز و برگ

جزء سرمایة اقتصادی و شامل سلاح جنگی، اسب و فیل است که در میدان قدرت سرمایه­های دیگر را پشتیبانی می­کند. فیل به­عنوان ابزار حمل بار و اسب نیز جهت اعتبار قدرت و حرکت کنشگران ترکیبی از انواع سرمایه تحت اختیار فرمانروا است.

سپهبد فرود آمد از پیل مست

یکی بارة تیزرو بر نشست

(همان، 465)

بر حسب آنچه که در میادین نبرد برمی­آید، سلاح و ابزارهای جنگی اصل قدرت و کسب نصرت محسوب می­شوند. همان­گونه که فرود گرز با دستة زرّین سیاوش را به بهرام می­دهد.

یکی گرز پیروزه دسته به زر بدو گفت: گیر این ز من یادگار

فرود آن زمان برکشید از کمر همی دار تا خود کی آید به کار

(فردوسی، 1، 1389: 475)

مفهوم در دست داشتن سرمایة اقتصادی جهت برپایی یک جامعة «بورژوازی» (Bourgeoisie) صرف، در اندیشة کیخسرو فاقد رسمیت است. در داستان بیژن و منیژه، گرگین میلاد به وهم اینکه با کسب امتیاز نزد شاه، می­تواند جایگاه خود را مستحکم ساخته و تحصیل نقدینگی از همراهی بیژن مؤثر واقع می­شود، لذا عادت­وارة سلبی در او به شکل حسد، داهیه­ای برای فریب می­گردد. در کل سرمایة اقتصادی در پادشاهی کیخسرو این امکان را به او می­دهد که با مالکیت بر انواع سرمایه، منابع مادّی و در اختیار گذاشتن آنها به عوامل تحت سیطرة خویش وضعیت جامعه را تغییر دهد. فردوسی در همین داستان اندوه داشتن زر و سیم را اعلام می­کند.

تو برداشتی گوهر و سیم و زر چو بیژن شنید این سخن خیره شد

تو بستی مرین رزمگه را کمر همه چشمش از روی او تیره شد

(فردوسی، 2، 1398: 643)

ز بهر درم تا نباشی به درد

بی­آزار بهتر دل زادمرد

 (همان، 689)

 

2-5. تأثیر سرمایه اجتماعی

سرمایة اجتماعی در پادشاهی کیخسرو نیروی تجمّع­یافته­ای است که او را قادر می­سازد تا میدان را به تصرف درآورد و با پشتیبانی آن سرمایه­های دیگر را اعتبار بخشد. این سرمایه که به­عنوان یک گروه در میدان نقش­آفرین هستند، در پایگاه­های اجتماعی قدرت اثرگذاری ویژه­ای دارند.

2-5-1. سپاهیان: که در اختیار کیخسرو هستند، با تکیه بر قدرت دینی و فیزیکی، موجب پیروزی او بر حریف اهریمنی­ می­شوند. اهمیت این سرمایه به حدّی است که فردوسی در ابتدای پادشاهی کیخسرو و در داستان عرض کردن او، سیسد و ­پنجاه ­­و­ دو بیت را به آن اختصاص می­دهد. نقش این سرمایه در استراتژی صحیح میدان قابل ملاحظه است.

کنارنگ با پهلوانِ گزین نبشتند بر دفترِ شهریار

ردان و بزرگان باآفرین همه نامشان تا کی آید به کار

(فردوسی، 1، 1398: 457)

2-5-2. پهلوانان

جزءِ سپاهیان و هنرمندان جامعه و از ملزومات مهم انسانی در اقتدار آرمانی به شمار می­روند. امتیازی که باعث می­شود کیخسرو بتواند فرایندهای اجتماعی و دیپلماتیک را براساس رفتار و پویش­های میدانی خود به سرانجام رساند. «بوردیو معتقد است تمایز، مجموعة تفاوت­هایی است که رفتارها و سبک­های زندگی افراد جامعه به دلیل موقعیت­های متفاوت­شان از لحاظ سرمایه و قرار گرفتن­شان در میدان­های اجتماعی گوناگون میان آنها ظاهر می­شود.» (بوردیو، 1390: 31) حمایت سرمایه­های اجتماعی در قالب پهلوانان براساس منش­ها تأثیر بسرایی در ساختار فرمانروایی ایران نسبت به خشونت نمادین فرمانروایی توران داشته است. از این رو، قدرت افراسیاب به دلیل عادت­واره­های سلبی موجب سقوط حکومت وی می­گردد. سرمایة اجتماعی که در اختیار کیخسرو است در خلال قدرت دینی و فیزیکی، پیروزی بر «اپوزیسیون» (Opposition) اهریمنی را شامل می­شود. «این پهلوانان­اند که با داوری دربارة بیداد شاه، اگر نیرویی در خور داشته باشند، (همانند زال که از پادشاهی نوذر جلوگیری می­کند،) او را از تخت به زیر می­کشند؛ و اگر نه، آنگاه جامعه دچار آشوب و آشفتگی و از هم پاشیدگی خواهد شد.» (ثاقب­فر، 1387: 258) بر همین اساس زندگی اجتماعی در دورة پادشاهی کیخسرو از دو عامل تغذیه می­کند: 1- تفکّرات برخاسته از عادت­واره­ها. 2- کنشگران اجتماعی که در دو سرزمین ایران و توران ساکن هستند. در داستان سپاه و لشکر بالاترین میزان این نوع سرمایه را به خود اختصاص می­دهند. سپاهیان به­عنوان یک قدرت نظامی، محافظ شاه و سرمایه­های دیگر هستند. از این­ رو، کیخسرو در ابتدای پادشاهی اسامی پهلوانان سپاه را در دفتر ثبت می­کند.

نبشتند بر دفتر شهریار

همه نامشان تا کی آید به کار

(فردوسی، 2، 1398: 457)

 

2-5-3. نژاد وگهر

در شاهنامه، تکاملی نیست؛ بلکه به چگونگی رفتار فرد در اجتماع کار دارد. نژاد و گهر به­عنوان سرمایة اجتماعی در ریشه­شناسی کنش­ها به صورت الگومحور و تجلّی رفتاری شاهان پیشین که واکنش­های متفاوتی را به همراه داشته است، سبب می­شود کیخسرو فرمانروایی متعادل و خردمندانه در پیش بگیرد. آن­گونه که جریره، فرزندش فرود را از نژاد خویش و برادرش کیخسرو آگاه می­کند.

نژاد تو از مادر و از پدر

همه تاجدار و همه نامور

(فردوسی، 1، 1398: 470)

2-5-4. کنیزان، غلامان و پوشیده­رویان ماهروی

دربار و شبستان نیز در شکل­شناسی داستان جزء سرمایه­های اجتماعی محسوب می­گردند که با در نظر گرفتن عاملیت عاطفی دارای پایگاه اجتماعی هستند و اگر دچار فرسایش شوند، تحوّلی ناخوشایند در زمینة نظام اجتماعی ایجاد می­شود؛ زیرا رفع نیازهای جنسی نیز از جمله اهداف زندگی اجتماعی و جامعة آرمانی به شمار می­رود.

بفرمود تا با کمر ده غلام ز پوشیده­رویان ده آراسته

ده اسپ گزیده به زرّین لگام بیاورد موبد چنین خواسته

(همان، 458)

2-6. نقش سرمایة فرهنگی

فردوسی در براعت استهلال داستان، چهار نکتة مهم را جزء فرضیات اصلی خود برمی­شمرد. هنر، نژاد، گهر و خرد که معتقد است انسان به ­وسیلة آنها از غم و آز در آسایش خواهد بود. از طرفی آنها را از هم جدا نمی­داند و همواره موهبتی می­داند که از سوی خداوند به انسان می­رسد و در نهایت خرد را وسیلة سنجش سره از ناسره بر می­شمارد.

چُن این چار با یک تن آید بهم

برآساید از آز و از رنج و غم

(فردوسی، 1، 1398: 451)

2-6-1. هنر

فردوسی در آغاز داستان، به نژاد، گهر و هنر اشاره می­کند و با تکرار آنها در ابیات بعد بر این مسئله تأکید دارد که می­بایست از این سه عنصر به­عنوان سرمایه­های فرهنگی ملزم به خرد بهره جست. نژاد و گهر در حقیقت اصالت یا تبارمندی کیخسرو است که در نهایت پایایی او نیز به همان اصل برمی­گردد. طبق دیدگاه بوردیو «هنر و مصرف فرهنگی، خواه آگاهانه و عمدی باشد، خواه نباشد، مستعد ایفای کارکرد اجتماعی که همانا مشروعیت بخشیدن به تفاوت­های اجتماعی است، می­باشد.» (بوردیو، 1390: 31) هنر نیز می­تواند سرمایه مد نظر بوردیو باشد که سرمایة اجتماعی از آن برخوردار می­گردد. در کیخسرو نیز به شکل فضایل اخلاقی وجود دارد. می­توان گفت هنر سرمایة فرهنگی درونی شده یا متجسّد و ملزم به خرد، است. فردوسی عقیده دارد هنر اکتسابی است و برای دست­یابی به آن باید رنج کشید. در واقع همان سرمایه­ای است که با پویایی حاصل می­شود. در کیخسرو نیز به شکل عادت­واره­های داد و بخشش وجود دارد.

زمین چون بهشتی شد آراسته

ز داد و ز بخشش پر از خواسته

(فردوسی، 1، 1398: 452)

2-6-2. خرد

به­عنوان سرمایة فرهنگی، حالت درونی شده و متجسّد است که از نخستین دوران زندگی انسان آغاز می­شود و با او پرورش می­یابد. فردوسی و بوردیو، بر خِرد توجّه دارند و معتقدند نابخردی به مثابة حقارت و خشونت است که بر سرمایه­های دیگر نیز اثر می­گذارد. این سرمایه می­تواند جزء عادت­واره­های اکتسابی مطرح شود که صلاحیت تشخیص عملکردها و نحوة مواجهه با کنش­ها را دارا است. از این رو، بوردیو، نظریة کنش و انتخاب عقلانی را مطرح می­کند. خرد در کار گودرز و سپردن امور به افراد دوراندیش و خردمند از سوی کیخسرو در بیت زیر مشهود است:

که او کاردیده ست و داناترست وُ دیگر که او زاختر نیک و بد

بر این لشکر نامور مهترست همی گردش چرخ را بشمرد

(فردوسی، 2، 1398: 706)

2-6-3. دین

در شاهنامه خرد و دین، دو مقولة جدا نیستند و براساس عادت­واره با هم مرتبط­اند که رستگاری انسان از آن تحصیل می­شود. نگارنده معتقد است، ارزش­های اجتماعی در قالب عادت­واره، وابسته به رفتار فرد است که دین را پوشش می­دهد. در کارکرد حماسی داستان کیخسرو، حکومت دینی یا «تئوکراسی» (Theocracy) شاه برخاسته از فرّ ایزدی در تبیین مشروعیت قدرت وی مبرهن است. «حاکمیت دینی به نوع خاصی از حکومت گفته می­شود که در آن اصالت به قوانین دینی و فرد روحانی داده می­شود و در آن خدا مبنای سیاسی یک مملکت است.» (آشوری، 1376: 329) این سرمایة درونی شده و قداست آن، حاصل اندیشه­ای است که در شاه برجسته است و مناجات­های پی در پی او در عبادتگاه، رخصت نمی­دهد که فرّ از او روی برگرداند و این امر تضاد حکومتی بین کیخسرو و افراسیاب را آشکار می­سازد.

جهاندار یک شب سر و تن بشست

بشد دور با دفتر زند و اُست

(فردوسی، 2، 1398: 874)

---

[1] . [e-mail].

[2]  . [e-mail]

---