برخی ظرافتهای بلاغی در اشعار نظامی با رویکرد صورتگرایانه

الموضوعات :

زیبا اسماعیلی ¹ (گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران)
امید مجد ² (گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 27 الأحد , ربيع الأول, 1441 تاريخ التأكيد : 30 الأربعاء , ربيع الأول, 1441 تاريخ الإصدار : 08 الأحد , شعبان, 1442

الکلمات المفتاحية: جابه‌جایی, هنجارگریزی نحوی, محور همنشینی و جانشینی, نظامی گنجه‌ای,

ملخص المقالة :

زبان نظامی در منظومه‌هایش زبانی برجسته و منحصر به خود اوست. نظامی همواره تلاش می‌کند با دقت و ظرافت فراوان سخنانی تازه بیافریند و از تقلید شاعران دیگر بپرهیزد. او به اهمیت فرم و زبان شعری آگاه است به همین منظور در زمینه‌ی واژگان، آرایه‌های ادبی و دستورزبان به نوآوری و آشنایی‌زدایی می‌پردازد و همین مسأله برجستگی زبانی شعر او را سبب می‌شود. حوزه‌ی دستورزبان و نحو، یکی از زمینه‌های مورد توجه نظامی است. در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی به این مسأله پرداخته شد که نظامی با چه شگردها و تمهیداتی به تصرف در زمینه دستور زبان پرداخته و سال‌هایی بس طولانی پرچمدار خلاقیت زبانی در شعر فارسی شده‌است. نتیجه بررسی‌ها نشان داد که برخی از شگردهای نظامی در ایجاد ظرفیت‌های نحوی زبان و زایایی آن عبارتند از: ایجاد معانی متعدد در کلام با خوانش‌های متعدد، استفاده از ظرافت‌های پنهان لغات، استفاده از شیوه‌ی همنشینی کلمات برای ایجاد زیبایی‌های دیداری و القای مفهوم، ایجاد هماهنگی‌های لفظی و افزایش موسیقی شعر، به هم‌ریختن اجزای جمله و جا‌به‌جاکردن کلمات و ضمایر برای تأکید و ایجاد هماهنگی، جا‌به‌جاکردن حرف نفی و ایجاد ایجاز. برای این مقاصد، از چگونگی همنشینی واژگان در محور افقی، سود می‌جوید. کلمات چند معنایی به کار می‌گیرد و با معانی ثانوی کلمات، معانی تودر تو ایجاد می‌کند از توازن آوایی کلمه‌ها برای زیبایی‌آفرینی و القای هر چه بیشتر مفاهیم بهره می برد. همه‌ی این‌ها، ظرافت‌های بلاغی منحصر به خود او را به وجود آورده است.

المصادر:

منابع و مآخذ:

- قرآن کریم

- احمدی، بابک ( 1385) ساختار و تأویل متن، چاپ هشتم، تهران: مرکز

- ایوتادیه، ژان (1378) نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمه مهشید نونهالی، تهران: نیلوفر

- پورنامداریان، تقی (1388) در سایه‌ی آفتاب؛ شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوی، ویرایش دوم، تهران: سخن

_________- (1381) سفر در مه، تهران: نگاه

- تودوروف، تزوتان (1385) نظریه ادبیات؛ متن هایی از فرمالیست‌های روس، ترجمه عاطفه طاهایی، تهران: اختران

- ثروتیان، بهروز (1363) مخزن الاسرار؛ تهران: توس

- دهخدا، علی اکبر ( 1361) لغت نامه فارسی، تهران: دانشگاه تهران، موسسه لغت نامه دهخدا

- زنجانی، برات (1381) احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی، چاپ ششم، تهران: دانشگاه تهران

- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن

_______________- (1391) رستاخیز کلمات، تهران: سخن

_______________- (1385) موسیقی شعر، چاپ نهم، تهران: آگاه

- صفوی، کوروش (1373) از زبان شناسی به ادبیات (جلد اول: نظم)، تهران: چشمه

- فتوحی، محمود (1391) سبک شناسی، نظریه ها، رویکردها و روش ها، تهران: سخن

- قریب، عبدالعظیم و همکاران ( 1366) دستور زبان فارسی، چاپ چهارم، تهران: اشرفی

- نظامی، الیاس بن یوسف (1384) کلیات خمسه نظامی گنجوی(مطابق با نسخه تصحیح شده وحید دستگردی)، چاپ پنجم، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه

یاکوبسن، رومن (1385) روندهای بنیادین در دانش زبان، ترجمه کورش صفوی، چاپ دوم، تهران: هرمس

-Habib, M.A.R (2008) History of literary criticism and Theory (from plato to the present), Blackwell Publishing.

-Shklovsky,v. (1964) Russian Formalist Criticism, Translated by L.T. Lemon, University of Nebraska

 

Refrences

- The Holy Quran

- Ahmadi, Babak (1385) Text structure and interpretation, 8th edition, Tehran: Center

- Ayotadieh, Jean (1378) Literary criticism in the 20th century, translated by Mahshid Nonhali, Tehran: Nilofar

- Pournamdarian, Taghi (1388) in the shadow of the sun; Persian poetry and breaking structure in Molavi's poetry, second edition, Tehran: Sokhn

_________- (2008) Traveling in the fog, Tehran: Negah

- Todorov, Tzutan (2015) Theory of Literature; Texts of Russian Formalists, translated by Atefeh Tahai, Tehran: Akhtran

- Sarvatian, Behrouz (1363) Makhzan al-Asrar; Tehran: Tos

- Dehkhoda, Ali Akbar (1361) Persian Dictionary, Tehran: University of Tehran, Dehkhoda Dictionary Institute

- Zanjani, Barat (2012) The state and works and the description of Ganjavi's military secrets repository, 6th edition, Tehran: University of Tehran.

- Shafi'i Kodakni, Mohammad Reza (2010) Periods of Persian poetry from constitutionalism to the fall of the monarchy, Tehran: Sokhon

_______________- (1391) Resurrection of words, Tehran: Sokhn

_______________- (1385) Poem music, 9th edition, Tehran: Aghaz

- Safavi, Korosh (1373) From Linguistics to Literature (Volume 1: Nazm), Tehran: Cheshme

- Fatuhi, Mahmoud (2012) Stylology, theories, approaches and methods, Tehran: Sokhn

- Gharib, Abdul Azim and colleagues (1366) Persian grammar, 4th edition, Tehran: Ashrafi

- Nizami, Elias bin Yusuf (1384) Khilyat Khamsa Nizami Ganjavi (according to the corrected version of Vahid Dastgardi), fifth edition, under the care of Parviz Babaei, Tehran: see

Jacobsen, Roman (1385) Fundamental trends in language knowledge, translated by Koresh Safavi, second edition, Tehran: Hermes.

-Habib, M.A.R (2008) History of literary criticism and theory (from Plato to the present), Blackwell Publishing.

- Shklovsky, v. (1964) Russian Formalist Criticism, Translated by L.T. Lemon, University of Nebraska