بازتاب مسائل اجتماعی در سفرنامههای دورۀ قاجار
الموضوعات :
صدیقه پورخوش سعادت
1
(دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.)
علی محمد موذنی
2
(استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)
ثوراله نوروزی داودخانی
3
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، اردبیل، ایران.)
الکلمات المفتاحية: سفرنامۀ اعتمادالسلطنه و سفرنامۀ حاجی پیرزاده, سفرنامۀ میرزا فتاح خان, سفرنامۀ حاج سیاح, مسائل اجتماعی, سفرنامه, قاجار,
ملخص المقالة :
برای شناخت جنبه‎های گوناگون تاریخ و فرهنگ مردم یک منطقه، سفرنامه‎ها ابزاری راه گشاست که اطلاعات درخوری ارائه می‎دهند. در این پژوهش چهار سفرنامۀ میرزا فتاح خان، حاج‎سیاح، حاجی‎پیرزاده و اعتمادالسلطنه از دوران قاجار انتخاب شده‎اند. این پژوهش با هدف بررسی مسائل اجتماعی و زیرساخت‎های اساسی آن در ساختار یک جامعه با روش توصیفی – تحلیلی در پی یافتن این پرسش است که چه مسائل اجتماعی در سفرنامه های منتخب دورۀ قاجار بازتاب یافته‎است. نتایج نشان داد که سفرنامه‎نویسان دو رویکرد نسبت به مسائل اجتماعی دارند: نخست مطرح کردن مسائل و زیرساخت‎ها و دیگری برشمردن معضلات اجتماعی. در هر دو بخش بیشترین توجه را به مسائل اجتماعی، حاج‎سیاح و حاجی‎پیرزاده داشته‎اند. پیرزاده بیشتر بر آنچه در سایر کشورها و به‎خصوص اروپا بوده تأکید داشته اما حاج‎سیاح بیشتر در مورد مسائل اجتماعی و معضلات داخل ایران سخن گفته‎است. او با زبانی انتقادی، از وضعیت نابسامان زیرساخت‎های اجتماعی در ایران گلایه دارد. مقایسۀ مشاهدات سیاحان در مورد مسائل اجتماعی، نشان می‎دهد که در دوران قاجار زیرساخت‎های اجتماعی در حد بسیار نامطلوبی بوده که قابل مقایسه با پیشرفت‎های کشورهای اروپایی در همان دوران نیست. همین امر، منجر به پدید آمدن عدم نارضایتی از حکومت، عدم رفاه اجتماعی، تبعیض‎های طبقاتی، افزایش مهاجرت و... در ایران گردیده بود.
کتابها
اعتمادالسلطنه (1379) سفرنامۀ حاج علیخان اعتماد السلطنه، به کوشش سید علی قاضی عسکر، تهران: مشعر.
پوراحمد جکتاجی، محمد تقی (1355) فهرست توصیفی سفرنامههای انگلیسی موجود در کتابخانۀ ملی ایران، تهران: کتابخانه ملی ایران.
پیرزاده نائینی، محمدعلی (1342-1343) سفرنامۀ حاجی پیرزاده، از تهران تا لندن، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، 2 جلد، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
پیرنیا، محمد کریم (1372) آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
حکیمی، محمود (1383) همراه با سیاحان و جهانگران و مسافران تاریخ، جلد 1، تهران: آرون.
دانشپژوه، منوچهر (1380) سفرنامه؛ تا پخته شود خامی، جلد اول و دوم، تهرا ن :نشر ثالث.
رضائی، امیرمسعود (1389) ایران در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، تهران: پیمان.
رضوانیان، قدسیه (1388) از سرگذشتنویسی به داستان نویسی، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران.
فتاحخان گرمرودی (1347) سفرنامه میرزا فتاح خان گرمرودی به اروپا در زمان محمدشاه قاجار، شامل سه رساله چهار فصل، شب نامه و سفرنامه ممسنی، به کوشش فتح الدین فتاحی، تهران: چاپخانه بانک بازرگانی.
محلاتی، میرزا محمد علی (حاج سیاح) (2526 ش) خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
مقالات
بارانی، محمدرضا (1383) معرفی و نقد سفرنامۀ ابن فضلان، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره 1، صص 7-34.
عزتپور، عدالت (1391) معرفی و نقد سفرنامۀ ابن فضلان، ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 170، صص 109-115.
میرزایی، حسن؛ پروین، امیر (1389) نمایش دیگری: جایگاه غرب در سفرنامههای دورۀ ظهور مشروطیت، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره سوم، شماره 9، صص 77-105.
منفرد، افسانه (1389) حمام: فرهنگ و معماری، دانشنامه جهان اسلام، ج 14، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی، صص 106-120.
همایون، محمدهادی (1387) سیمای جهانگردی در فرهنگ اسلامی، مجله نامه پژوهش فرهنگی، زمستان، شماره 14 ، صص 179 – 208.
_||_Books
Etemad-ol-Saltaneh (2000) Travelogue of Haj Ali Khan Etemad Al-Saltanah, by Seyyed Ali Ghazi Askar, Tehran: Moshar.
Poorahmad Jaktaji, Mohammad Taghi (1976) Descriptive Index of English Travelogues in the National Library of Iran, Tehran: National Library of Iran.
Pirzadeh Naeini, Mohammad Ali (1963-1964) Haji Pirzadeh's travelogue, from Tehran to London, by Hafez Farmanfarmaeian, 2 volumes, Tehran: University of Tehran Press.
Pirnia, Mohammad Karim (1993) Introduction to Islamic architecture in Iran, edited by Gholamhossein Memarian, Tehran: Iran University of Science and Technology.
Hakimi, Mahmoud (2004)Together with tourists, tourists and history travelers, Volume 1, Tehran: Arun.
Daneshpajooh, Manouchehr (2001) Travelogue; To be cooked raw, first and second volumes, Tehran: Third Edition.
Rezaei, Amir Massoud (2010) Iran during the reign of Nasser al-Din Shah Qajar, Tehran: Peyman.
Rezvanian, Ghodsieh (2009) From story writing to story writing, Babolsar: Mazandaran University Press.
Fattah Khan Garmroudi (1968) Mirza Fattah Khan Garmroudi's travelogue to Europe during the reign of Mohammad Shah Qajar, including three four-chapter treatises, Shabnameh and Mamasani travelogue, by Fathuddin Fattahi, Tehran: Bazargani Bank Press.
Mahallati, Mirza Mohammad Ali (Haj Sayyah) (2526) Memoirs of Haj Sayyah or the period of fear and terror, by Hamid Sayyah, edited by Saifullah Golkar, Tehran: Amirkabir.
Articles
Barani, Mohammad Reza (2004) Introduction and Critique of Ibn Fazlan's Travelogue, History of Islam in the Mirror of Research, No. Pp.1, 7-34.
Ezzatpour, Adalat (2012) Introduction and Critique of Ibn Fazlan's Travelogue, Month of History and Geography, No. 170, Pp.109-115.
Mirzaei, Hassan; Parvin, Amir (2010) Another Show: The Place of the West in the Travelogues of the Rise of Constitutionalism, Cultural Research Quarterly, Volume 3, Number 9, Pp. 77-105.
Monfared, Afsaneh (2010) Bath: Culture and Architecture, Encyclopedia of the Islamic World, Volume 14, Tehran: The Great Islamic Encyclopedia, Pp.106-120.
Homayoun, Mohammad Hadi (2008)Tourism in Islamic Culture, Journal of Cultural Research, Winter, No. 14, Pp.179 - 208.
