بازتاب مسائل اجتماعی در سفرنامههای دورۀ قاجار
الموضوعات :صدیقه پورخوش سعادت 1 , علی محمد موذنی 2 , ثوراله نوروزی داودخانی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، اردبیل، ایران.
الکلمات المفتاحية: سفرنامۀ اعتمادالسلطنه و سفرنامۀ حاجی پیرزاده, سفرنامۀ میرزا فتاح خان, سفرنامۀ حاج سیاح, مسائل اجتماعی, سفرنامه, قاجار,
ملخص المقالة :
برای شناخت جنبههای گوناگون تاریخ و فرهنگ مردم یک منطقه، سفرنامهها ابزاری راه گشاست که اطلاعات درخوری ارائه میدهند. در این پژوهش چهار سفرنامۀ میرزا فتاح خان، حاجسیاح، حاجیپیرزاده و اعتمادالسلطنه از دوران قاجار انتخاب شدهاند. این پژوهش با هدف بررسی مسائل اجتماعی و زیرساختهای اساسی آن در ساختار یک جامعه با روش توصیفی – تحلیلی در پی یافتن این پرسش است که چه مسائل اجتماعی در سفرنامه های منتخب دورۀ قاجار بازتاب یافتهاست. نتایج نشان داد که سفرنامهنویسان دو رویکرد نسبت به مسائل اجتماعی دارند: نخست مطرح کردن مسائل و زیرساختها و دیگری برشمردن معضلات اجتماعی. در هر دو بخش بیشترین توجه را به مسائل اجتماعی، حاجسیاح و حاجیپیرزاده داشتهاند. پیرزاده بیشتر بر آنچه در سایر کشورها و بهخصوص اروپا بوده تأکید داشته اما حاجسیاح بیشتر در مورد مسائل اجتماعی و معضلات داخل ایران سخن گفتهاست. او با زبانی انتقادی، از وضعیت نابسامان زیرساختهای اجتماعی در ایران گلایه دارد. مقایسۀ مشاهدات سیاحان در مورد مسائل اجتماعی، نشان میدهد که در دوران قاجار زیرساختهای اجتماعی در حد بسیار نامطلوبی بوده که قابل مقایسه با پیشرفتهای کشورهای اروپایی در همان دوران نیست. همین امر، منجر به پدید آمدن عدم نارضایتی از حکومت، عدم رفاه اجتماعی، تبعیضهای طبقاتی، افزایش مهاجرت و... در ایران گردیده بود.
کتابها
اعتمادالسلطنه (1379) سفرنامۀ حاج علیخان اعتماد السلطنه، به کوشش سید علی قاضی عسکر، تهران: مشعر.
پوراحمد جکتاجی، محمد تقی (1355) فهرست توصیفی سفرنامههای انگلیسی موجود در کتابخانۀ ملی ایران، تهران: کتابخانه ملی ایران.
پیرزاده نائینی، محمدعلی (1342-1343) سفرنامۀ حاجی پیرزاده، از تهران تا لندن، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، 2 جلد، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
پیرنیا، محمد کریم (1372) آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
حکیمی، محمود (1383) همراه با سیاحان و جهانگران و مسافران تاریخ، جلد 1، تهران: آرون.
دانشپژوه، منوچهر (1380) سفرنامه؛ تا پخته شود خامی، جلد اول و دوم، تهرا ن :نشر ثالث.
رضائی، امیرمسعود (1389) ایران در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، تهران: پیمان.
رضوانیان، قدسیه (1388) از سرگذشتنویسی به داستان نویسی، بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران.
فتاحخان گرمرودی (1347) سفرنامه میرزا فتاح خان گرمرودی به اروپا در زمان محمدشاه قاجار، شامل سه رساله چهار فصل، شب نامه و سفرنامه ممسنی، به کوشش فتح الدین فتاحی، تهران: چاپخانه بانک بازرگانی.
محلاتی، میرزا محمد علی (حاج سیاح) (2526 ش) خاطرات حاج سیاح یا دورۀ خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
مقالات
بارانی، محمدرضا (1383) معرفی و نقد سفرنامۀ ابن فضلان، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره 1، صص 7-34.
عزتپور، عدالت (1391) معرفی و نقد سفرنامۀ ابن فضلان، ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 170، صص 109-115.
میرزایی، حسن؛ پروین، امیر (1389) نمایش دیگری: جایگاه غرب در سفرنامههای دورۀ ظهور مشروطیت، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره سوم، شماره 9، صص 77-105.
منفرد، افسانه (1389) حمام: فرهنگ و معماری، دانشنامه جهان اسلام، ج 14، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی، صص 106-120.
همایون، محمدهادی (1387) سیمای جهانگردی در فرهنگ اسلامی، مجله نامه پژوهش فرهنگی، زمستان، شماره 14 ، صص 179 – 208.
_||_Books
Etemad-ol-Saltaneh (2000) Travelogue of Haj Ali Khan Etemad Al-Saltanah, by Seyyed Ali Ghazi Askar, Tehran: Moshar.
Poorahmad Jaktaji, Mohammad Taghi (1976) Descriptive Index of English Travelogues in the National Library of Iran, Tehran: National Library of Iran.
Pirzadeh Naeini, Mohammad Ali (1963-1964) Haji Pirzadeh's travelogue, from Tehran to London, by Hafez Farmanfarmaeian, 2 volumes, Tehran: University of Tehran Press.
Pirnia, Mohammad Karim (1993) Introduction to Islamic architecture in Iran, edited by Gholamhossein Memarian, Tehran: Iran University of Science and Technology.
Hakimi, Mahmoud (2004)Together with tourists, tourists and history travelers, Volume 1, Tehran: Arun.
Daneshpajooh, Manouchehr (2001) Travelogue; To be cooked raw, first and second volumes, Tehran: Third Edition.
Rezaei, Amir Massoud (2010) Iran during the reign of Nasser al-Din Shah Qajar, Tehran: Peyman.
Rezvanian, Ghodsieh (2009) From story writing to story writing, Babolsar: Mazandaran University Press.
Fattah Khan Garmroudi (1968) Mirza Fattah Khan Garmroudi's travelogue to Europe during the reign of Mohammad Shah Qajar, including three four-chapter treatises, Shabnameh and Mamasani travelogue, by Fathuddin Fattahi, Tehran: Bazargani Bank Press.
Mahallati, Mirza Mohammad Ali (Haj Sayyah) (2526) Memoirs of Haj Sayyah or the period of fear and terror, by Hamid Sayyah, edited by Saifullah Golkar, Tehran: Amirkabir.
Articles
Barani, Mohammad Reza (2004) Introduction and Critique of Ibn Fazlan's Travelogue, History of Islam in the Mirror of Research, No. Pp.1, 7-34.
Ezzatpour, Adalat (2012) Introduction and Critique of Ibn Fazlan's Travelogue, Month of History and Geography, No. 170, Pp.109-115.
Mirzaei, Hassan; Parvin, Amir (2010) Another Show: The Place of the West in the Travelogues of the Rise of Constitutionalism, Cultural Research Quarterly, Volume 3, Number 9, Pp. 77-105.
Monfared, Afsaneh (2010) Bath: Culture and Architecture, Encyclopedia of the Islamic World, Volume 14, Tehran: The Great Islamic Encyclopedia, Pp.106-120.
Homayoun, Mohammad Hadi (2008)Tourism in Islamic Culture, Journal of Cultural Research, Winter, No. 14, Pp.179 - 208.
