تحوّل در مناسک زرتشتی مربوط به »مرگ« با گذر به دوره اسلامی
الموضوعات :
راضیه فرهی
1
(دانشجوی دکتری ادیان و عرفان تطبیقی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
علیرضا ابراهیم
2
(استادیار دانشکده الهیات، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
فرزانه گشتاسب
3
(دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران)
زهرا حسینی حمید
4
(استادیار دانشکده الهیات، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: مناسک زرتشتی, آیین‌های گذار زرتشتی, مردگان زرتشتی, دخمه‌گذاری,
ملخص المقالة :
آیین‌ها و مناسک، از نخستین و مهم‌ترین ابعاد یک دین به شمار می‌روند که در رویارویی با فرهنگ غالب، متحول می‌شوند. این مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده است، نشان می‌دهد که از زمان ورود مسلمانان به ایران تا عصر حاضر، چگونه عوامل درونی (مانند: کاهش موبدان) یا بیرونی (همچون: عرف اکثریت) بر مناسک زرتشتی‌ِ مربوط به مرگ تأثیر نهادند. این تأثیرات که در سه جهت فروکاهشی، ثابت و افزایشی جریان یافته، منجر به حذف، تبدیل، تغییر، توجیه، تثبیت، تحکیم، تقلید و تحمیل در بعضی از آیین‌های درگذشتگان بوده است. نتایج عینی تحولات را می‌توان در امور گوناگونی مشاهده کرد، از جمله: حفظ اعتبار مناسک به عنوان ابزاری برای پشتیبانی درگذشتگان و تسکین بازماندگان، تقویت بنیان های اعتقادی زرتشتی با توجیحات جدید، انطباق صور آیینی کهن با شرایط نوین، بهره گیری از مناسک مرگ به عنوان عامل بازیابی هویت تاریخی و دینی، همگامی با جامعه میزبان و کاهش فشارهای انتقادی، حفظ جایگاه انحصاری دینیاران در اجرای برخی مناسک و احاله بعضی مناسک دیگر به عموم دینداران، و البته، از میان رفتن شماری از ابنیه مرتبط با مرگ که گواه حضور تاریخی زرتشتیان بوده‌اند.
- آذرگشسب، اردشیر، آیین کفن و دفن زرتشتیان، تهران، فروهر، ١٣٤٨.
- --------، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران، فروهر، ١٣٧٢.
- ارداویرافنامه، به کوشش فیلیپ ژینو، ترجمه ژاله آموزگار، تهران، نشر معین و انجمن ایرانشناسی فرانسه، ١٣٧٢.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، کتاب پنجم دینکرد، تهران، معین، ١٣٨٦.
- بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگاه، ١٣٩٨.
- بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران، توس، ١٣٧٦.
- --------، زردشتیان باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران، ققنوس،١٣٨١.
- پورداود، ابراهیم، خرده اوستا، تهران، اساطیر، ١٣٨٠.
- خسرویانی، کیخسرو، »یاد و یادگار« از کتاب سروش پیر مغان، یادنامه جمشید سروشیان (مجموعه مقالات) به کوشش کتایون مزداپور، نشر ثریا، ١٣٨١.
- خورشیدیان، اردشیر، »برشمردن برخی از سنت های زرتشتی پیرامون آیین درگذشتگان (بیان سه شیوه دفع مردگان میان زرتشتیان کهن تهران)«، گفتگو با موبد خورشیدیان در انجمن موبدان تهران، تارنمای انجمن موبدان، 1399:
- دوستخواه، جلیل، اوستا، تهران، مروارید، ١٣٨٦.
- روایت پهلوی، تصحیح مهشید میرفخرایی، تهران، مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی، ١٣٦٧.
- ریچاردز، فرد، سفرنامه فرد ریچاردز، ترجمه مهین‌دخت صبا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ١٣٤٣.
- شایست ناشایست، تصحیح کتایون مزداپور، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،١٣٦٩.
- صد در بندهش. و صد در نثر:
Edited by Ervad Manji Nasarvanji Dhabhar. Published by the trustee of the Parsee Punchayet Funds and roerties, 1909.
- عنایتی‌زاده، ایرج، »نگاهی تطبیقی بین دخمه‌های زرتشتیان ایران و پارسیان هند و جنبه‌های آیینی و دینی ساخت دخمه‌ها در سنت پارسیان«، پژوهشنامه ایرانشناسی، شماره ٢، ١٣٩٦.
- گشتاسب، فرزانه، »آیین‌های پس از مرگ نزد زرتشتیان ایران«، مرگ و زندگی از منظر زبان، اسطوره و تاریخ (همایش ملی مردمشناسی مرگ و زندگی)، به کوشش فریبا شریفیان، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، ١٣٩٤.
- -----------، »بررسی چند واژة آیینی در دین مزدیسنی«، مجله انسانشناسی، شماره ١٥، ١٣٩٠.
- -----------، »دخمه‌گذاری وآیین‌های آن در سنّت متاخر زرتشتیان ایران«، تجربه دیروز و چشم‌انداز فردا، مجموعه مقالات کنفرانس ایرانشناسی در فرانسه، به کوشش صادق حیدری نیا، زهرا باصری (پاریس، ٢٠١٥)، نگارستان اندیشه، ١٣٩٤.
- -----------، »ستوش در متون فارسی میانه و آیین‌های زرتشتی«، زبان شناخت، شماره ٢، ١٣٨٩.
- -----------، »گاهنبار، سنت کهن مکتوب و آداب و رسوم امروزی آن«، مطالعات مردمشناسی میراث فرهنگی، شماره١، ١٣٩٩.
- مزداپور، کتایون، »تداوم آداب کهن در رسم‌های معاصر زرتشیان در ایران«، مجله فرهنگ (ویژة زبانشناسی)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (ترجمه آلمانی این مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس به چاپ رسیده است)، س١٧، ١٣٨٣.
- مغنیه، محمّد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، دارالتیار، بی تاریخ.
- منصوریان، حسین، »آیین تدفین و سوگواری در شاهنامه«، زبان و ادبیات فارسی، س٢، شماره ٤، ١٣٩٠.
- میرفخرایی، مهشید، بررسی هادخت نسک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ١٣٧١.
- مینوی خرد، به کوشش احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران، توس، ١٣٨٠.
- نیکنام، کورش، »بازتاب حکمت ایرانی در جشن‌های تابستانی«، تارنمای مؤلف، 1394:
www.kniknam.com
- Boyce, M., Maneckji-limji Hataria in Iran, Cama oriental institute, Bombay, 1969.
- HUFF, D., Archaeological evidence of Zoroastrian funerary practices in Michael Strasberg(ed) Zoroastrian in context (593-630) Leiden, Brill. 2003.
- Mark R. Cohen, “Omar, Covenant of”, in Encyclopedia Judaica, 2nd ed., Detroit, 2007, vol. 15.
- Moazami, M., “Nasu”, Encyclopedia Iranica, available at online edition, demon-articles/ nasu http://www.iranicaonline.org. 2016.
_||_