بررسی تطبیقی حیله، مصادیق و راهکارهای مقابله با آن در فقه امامیه و حقوق ایران و فرانسه

الموضوعات :

بابک محمدی قهفرخی ¹ , داوود نصیران(نویسنده مسئول) ² , مسعود شیرانی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد؛اصفهان.
2 - استادیار، گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد؛ اصفهان.
3 - استادیار، گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد؛ اصفهان.

تاريخ الإرسال : 28 الأربعاء , ذو الحجة, 1443 تاريخ التأكيد : 14 الجمعة , محرم, 1444 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: فقه امامیه, راه‌های مقابله با حیله, حقوق ایران, حقوق فرانسه, حیله, مصادیق حیله,

ملخص المقالة :

حیله در فقه یعنی رسیدن به مطلوب شرعى و هدف مشروع؛ چه این‌که راه رسیدن به آن، امری حلال باشد یا راه مذکور، خود غیر مشروع باشد و در اصطلاح حقوق ایران به معنای استعداد استفاده از سکوت یا اجمال قانون به‌منظور اکتساب حق برای غیرمحق از راه‌هایی که مخالف با ماهیت قانون است و در اصطلاح حقوق فرانسه، به معنای عملی زیرکانه که با استفاده از عیوب مخفی و پنهانی قانون، فرد به دنبال انجام عملی به‌ظاهر قانونی است. این تعاریف مختلف، سبب تفاوت در مصادیق حیله و بالطبع آن راهکارهای مقابله با آن شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت پذیرفته و درصدد پاسخ به پرسش‌هایی از قبیل حیله، مصادیق و راهکارهای مقابله با آن در فقه امامیه، حقوق ایران و فرانسه چیست؟ است.مصادیق حیله در فقه امامیه به سه دسته تقسیم می‌شوند: مصادیق حیلۀ واقعى مثبت و مشروع؛ مصادیق حیلۀ واقعى منفى و مذموم؛ مصادیق حیلۀ صورى. مصادیق حیله در حقوق ایران و فرانسه را می‌توان به دو بخش مصادیق حیلۀ ناقض قوانین شکلی و مصادیق حیلۀ ناقض قوانین ماهوی تقسیم کرد.در فقه امامیه برای حیله‌های مباح راهکار مقابله وجود ندارد، اما برای حیله‌های حرام دو راهکار پیشنهاد شده است؛ راهکار اخلاقی، یعنی تقوا و راهکار فقهی، یعنی حکم به حرمت. راهکارهای مقابله با حیله در حقوق ایران عبارت‌اند از: نظریه انگیزه یا جهت؛ نظریه حسن نیت؛ نظریه منع سوءاستفاده از حق؛ نظریه نظم عمومی؛ قاعده تبعیت عقد از قصد؛ قاعده سد ذرایع؛ قاعده یعامل المکلف بنقیض مقصوده و در مورد راهکارهای مقابله با حیله در حقوق فرانسه می‌توان به اجرای قوانین اتحادیه اروپا؛ ایجاد نهادهای مختلفی برای مبارزه با حیله و تقلب؛ شناسایی نقاط پوشیده از چشم قانون توسط فناوری‌های دیجیتال؛ تعیین قوانین موردی و موضوعی؛ تعیین مجازات در قوانین کیفری اشاره کرد.

المصادر:

1.    ابن‌درید، محمد بن حسن. (1988م). جمهرة اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین.
2.    ابن‌سیده، على بن اسماعیل. (بی‌تا). المخصص، بیروت: دارالکتب العلمیة.
3.    ابن‌قیم، ابن عبدالله.(1973م). اعلام الموقعین، بیروت: دارالجیل.
4.    ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارصادر.
5.    ابوجیب، سعدى. (1408ق). القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً. دمشق: دارالفکر.
6.    ازهرى، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
7.    اسماعیل صینى، محمود. (1414ق). المکنز العربى المعاصر. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
8.    بحیری، عبدالوهاب. (1376). حیله‌های شرعی ناسازگار با فقه. (ترجمه حسین صابری). بی‌جا.
9.    بستانى، فؤاد افرام. (1375). فرهنگ ابجدى. تهران: اسلامی.
10.    بهوتی، منصور بن یونس. (1402ق). کشاف القناع. بیروت: دارالفکر.
11.    جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1387). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
12.    جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى. (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام. قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
13.    جمعى از مؤلفان. (بی‌تا). مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام (فارسى). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
14.    حکیم، سید محسن. (1416ق). مستمسک العروة الوثقى. (چاپ اول). قم: مؤسسه دارالتفسیر.
15.    حلّى، جعفر بن حسن‌. (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
16.    حمیرى، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. دمشق: دارالفکر.
17.    خمینى، روح‌الله. (1415ق). المکاسب المحرمة. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
18.    خوئی، سیدابوالقاسم. (1418ق). التنقیح فی شرح العروه الوثقی. قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی (قدس سره).
19.    دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
20.    دهقانی فیروزآبادی، حسین. (1397). حیله در دادرسی مدنی. تهران: فکرسازان.
21.    دیلمی، احمد. (1389). حسن نیت در مسئولیت مدنی. تهران: نشر میزان.
22.    زمخشرى، محمود بن عمر. (1386). مقدمة الأدب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
23.    سبحانی، جعفر. (1419ق). مصادر الفقه الاسلامی و منابعه. بیروت: دارالاضواء.
24.    سنهوری، عبدالرزاق. (بی‌تا). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
25.    شهید ثانی، زین‌الدین علی. (1423ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
26.    شهیدثانی، زین الدین بن علی. (1413ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
27.    شهیدی، مهدی. (1385). حقوق مدنی. تهران: انتشارات مجد.
28.    طاهرى، حبیب‌الله. (1418ق). حقوق مدنى (طاهرى). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
29.    طباطبایی مجاهد، سید محمد. (بی‌تا). کتاب المناهل. بی‌جا: بی‌نا.
30.    طریحى، فخرالدین بن محمد. (1375). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
31.    طوسی، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی الفقه الامامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
32.    ظهیری، عباس. (1382). معتمد تحریر الوسیلة (ظهیرى). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
33.    عاملى، جواد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
34.    علامه حلی، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
35.    فخرالمحققین، محمد بن حسن. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
36.    فیروزآبادى، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة.
37.    فیومى، احمد بن محمد. (1414ق). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. قم: مؤسسه دارالهجرة.
38.    قاسمی، رسول. (1391). حیله و تقلب نسبت به قانون. تهران: جنگل.
39.    قرشى، سیدعلى‌اکبر. (1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
40.    قرشى، سیدعلى‌اکبر. (1412ق). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
41.    کاتوزیان، ناصر. (1376). قواعد عمومی قراردادها. تهران: شرکت انتشار.
42.    کاتوزیان، ناصر. (1378). الزام‌های خارج از قرارداد. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
43.    کاشانی، سیدمحمود. (1352). نظریه تقلب نسبت به قانون«حیل». تهران: بی‌نا.
44.    کاشانی، محمود. (1354). نظریه تقلب نسبت به قانون. تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.
45.    کاشف الغطاء، حسن. (1422ق). أنوار الفقاهة (کتاب المکاسب). نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء.
46.    کلانتری طهرانی، ابوالقاسم. (1425ق). مطارح الأنظار. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
47.    محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اساعیلیان.
48.    مرادى، مجید. (1376). فقه و شریعت از دریچه مقاصد. قم: دو هفته‌نامه پگاه حوزه.
49.    مراغى، میرعبدالفتاح. (1417ق). العناوین الفقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
50.    مرتضى زبیدى، محمد بن محمد. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
51.    مظاهری، حسین. (بی‌تا). مقایسه‌ای بین سیستم‌های اقتصادی. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
52.    مقدّس اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
53.    مکارم شیرازی، ناصر. (1411ق). القواعد الفقهیة. قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع).
54.    مکارم شیرازی، ناصر. (بی‌تا الف). انوار الأصول. بی‌جا.
55.    مکارم شیرازى، ناصر. (1427ق). دائرة‌المعارف فقه مقارن‌. قم: مدرسه الامام على بن ابی‌طالب(ع).
56.    مکارم شیرازى، ناصر. (1428ق). حیله‌های شرعى و چاره‌جویى‌هاى صحیح‌. قم: مدرسه الامام على بن ابی‌طالب(ع).
57.    مکارم شیرازى، ناصر. (بی‌تا). بررسى طرق فرار از ربا. قم: بی‌جا.
58.    موسوی ‌اردبیلی، سیدعبدالکریم. (1423ق). فقه القضاء. قم: جامعة المفید
59.    موسوی بجنوردی، سید محمد. (1375). «قاعده اقدام». فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی. ش2.
60.    موسى، حسین یوسف. (1410ق). الإفصاح فى فقه اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
61.    مهنا، عبدالله على. (1413ق). لسان اللسان: تهذیب لسان العرب. بیروت: دارالکتب العلمیة.
62.    نجفی جواهری، محمدحسن. (1362). جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
63.    نجفى، محمدحسن. (1415ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
64.    نراقى، احمد. (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
65.    نصیری، محمد. (1384). حقوق بین‌الملل خصوصی. تهران: نشر آگه.
66.    نوری، حسین بن محمدتقی. (1366). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع)، الاحیا التراث.
67.    وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل. (1417ق). حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسه العلامة المجدد الوحید البهبهانی.

_||_