تاریخ تکوین فقه در عصر خلیفه دوم از منظر مردم شناسی حقوق: مسئله تحریم متعه حج
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
حمیدرضا آذری نیا
1
(دکتری مردم‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
احسان بهراملو
2
(کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه تهران و دانش‌آموخته سطح سه حوزه علمیه قم، قم، ایران)
الکلمات المفتاحية: تاریخ فقه, تاریخ حقوق اسلامی, مردم‌شناسی حقوق, سنت نبوی, عمر بن خطاب, متعه حج,
ملخص المقالة :
اگرچه شکل گیری مکاتب فقهی به اوایل سده دوم هجری برمی گردد، تکوین گرایش های فقهی در زیست‌دینی متنوع صحابه و تابعین در قرن اول ریشه دارد. فقه و حقوق اسلامی در قرن اول، ماهیتی فرهنگی و تنیده در زندگی روزمره داشت. همچنین، تکوین حقوق اسلامی توأم با تنش و منازعه اجتماعی در درون جامعه مسلمان بود. سرانجام، این تنش ها طیفی از مکاتب فقهی با منطق و ساختارهای حقوقی گونه گون را شکل دادند. تحلیل مردم شناختی زیست فقهی-حقوقی صحابه و تابعین برای درک تمایزات مکاتب فقهی قرن دوم، مسئله این پژوهش است. دستاورد این مقاله، تمایز عاملیت های فقهی-حقوقی صدر اسلام است. در این نوشته با تفکیک شبکه کنش گران حقوقی، دو عاملیت حقوقی با آرمان های متفاوت و جهان بینی و ارزش های متمایز، شناسایی شدند. نظام فقهی-حقوقی بدوی از فرهنگ حاکم بر شبه جزیره نمایندگی می‌کرد و با تلفیق ارزش های اسلامی به نفع ارزش های حاکم بر جامعه بنا گردید. نظام نبوی نیز برآمده از وحی قدسی و قداست نبوی بود. نگارندگان با رویکرد مردم شناسی حقوق در عصر خلیفه دوم، مسئله متعه حج را از منظر دو عاملیت مذکور بررسی کرده و تفاوت بنیادین منابع و منطق فقهی-حقوقی آن دو را نشان داده اند. هر دو عاملیت نبوی و بدوی در قرن اول به حیات خود ادامه دادند و در ابتدای قرن دوم در صورت بندی مکاتب فقهی پنج گانه اثر مستقیم گذاردند.
قرآن کریم.
آذرینیا، حمیدرضا و احسان بهراملو، «شناسایی نظامهای فقهی مکه در نیمه دوم قرن اول با تحلیل مردمشناختی؛ مسئلهمتعتان در منازعات آلزبیر و ابنعباس»، تاریخ اسلام، (دردست چاپ).
آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، بهکوشش ابوالقاسم گرجی، دانشگاه تهران، تهران، 1378ش.
ابنابیحاتم، عبدالرحمن، تفسیر القرآن العظیم، بهکوشش حکمت بنبشیر، دارابن الجوزی، ریاض، 1439ق.
ابنابیعروبة، سعید، کتاب المناسک، بهکوشش عامر حسن صبری، دارالبشائر الاسلامیة، بیروت، 1421ق.
ابنحبیب بغدادی، محمد، المنمق فی اخبار قریش، بهکوشش خورشید أحمدفارق، عالم الکتب، بیروت، 1405ق.
ابنسعد، محمد بنسعد بنمنیع، الطبقات الکبرى، بهکوشش محمد عبدالقادر عطاء، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1410ق.
ابنقتیبة دینوری، عبدالله بنمسلم، غریب الحدیث، بهکوشش نعیم زرزور، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1408ق.
ابنماجه، محمد بنیزید، السنن، بهکوشش شعیب الارنووط و دیگران، الرساله العالمیة، دمشق، 1430ق.
ابوداود، سلیمان بن الأشعث السجستانی الأزدی، سنن أبیداود، بهکوشش شعیب الأرنؤوط و محمد کامل قرهبللی، دارالرسالة العالمیة، دمشق، 1430ق.
ابینعیم الاصبهانی، احمد بنعبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بهکوشش مصطفی عبدالقادر عطاء، دارالکتب العلمیة، بیروت، 2010م.
أحمد بنحنبل، مسند الامام أحمد بنحنبل، بهکوشش احمد معبد عبدالکریم، دارالمنهاج، سعودی، 1432ق.
ازرقی، ابوالولید محمد بنعبدالله، أخبار مکة، بهکوشش عبدالملک بنهدیش، مکتبة الاسدی، مکه، 1424ق.
بخاری، محمد بناسماعیل، صحیح بخاری، دارالتاصیل، قاهره، 1433ق.
بزار، ابوبکر احمد بنعمرو، البحر الزخار المعروف بمسند البزار، بهکوشش محفوظ الرحمن زینالله، موسسه علوم القرآن، بیروت، مکتبة العلوم والحکم، مدینة، 1409ق.
بلاذری، احمد بنیحیی، انساب الاشراف، به کوشش یوسف المرعشلی، معهدالآلمانی للابحاث الشرقیة، بیروت، 1429ق؛ به کوشش عبدالعزیز دوری، معهدالآلمانی للابحاث الشرقیة، بیروت، 1430ق.
همو، فتوح البلدان، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1998م.
بیهقی، ابوبکرأحمد بنالحسین، السنن الکبری، به کوشش مکتبة البحوث والدراسات، دارالفکر، بیروت، 1416ق.
ترمذی، محمد بنعیسی، سنن الترمذی، به کوشش عزت عبیدالدعاس، دارابنکثیر، بیروت، 1428ق.
حاکم نیشابوری، محمد بنعبدالله، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش اشرف بن محمد نجیب المصری، دارالمنهاج القویم، دمشق، 1439ق.
طبرانی، سلیمان بنأحمد، مسند الشامیین، به کوشش حمدی بنعبدالمجید السلفی، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1416ق.
طبری، محمد بنجریر، تاریخ الطبری، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.
همو، تفسیرالطبری: جامعالبیان عن تاویل آی القرآن، بهکوشش عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، دار عالم الکتب، ریاض، 1424ق.
طحاوی، ابوجعفر أحمد بنمحمد، شرح مشکل الآثار، بهکوشش شعیب الأرنؤوط، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1427ق.
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، دار الساقی، بیروت، 1422ق.
قاسم بنسلام، ابوعبید، الناسخ و المنسوخ فی القران العزیز، بهکوشش محمد بنصالح مدیفر، مکتبة الرشد ناشرون، ریاض، 1418ق.
دارمی، عبدالله بنعبدالرحمن، مسند الدارمی، بهکوشش حسینسلیم اسدالدارانی، ریاض، دارالمغنی، 1431ق.
سعید بنمنصور الخراسانی، سنن سعیدبنمنصور، به کوشش حبیب الرحمن الأعظمی، دارالسلفه، هند، 1403ق.
مقاتل بنسلیمان، تفسیر مقاتل بنسلیمان، به کوشش عبدالله محمود شحاته، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1423ق.
مسلم بنالحجاج، صحیح مسلم، به کوشش خلیل مامون شیحا، دارالمعرفة، بیروت، 1422ق.
میرصادقی، محمدحسین، «درباره نسی»، مقالات و بررسیها، شماره77، 1384ش.
نسائی، أحمد بنشعیب، کتاب السنن المعروف بالسنن الکبری، دارالتاصیل، قاهره، 1433ق.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، دارالصادر، بیروت، 1395ق.
Emirbayer and Mische, “What Is Agency?”, Journal of Sociology, American.
Pirie, Fernanda, The Anthropology of Law, Oxford University Press, 2013.
Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Clarendon Press, Oxford, UK, 1950.
_||_Qurān karīm.
Ādharī Nīyā, Ḥamīdriḍā, Bahrāmlū, Iḥsān, “Shināsāīy-i Niẓāmhāy-i Fiqhī Makkih dar Nīmiy-i Duwwum-i Qarn-i Awwal ba Taḥlīl-i Mardumshinākhtī; Masʼaliy-i Mutaʻtān dar munāziʻāt-i Āl-i zubayr wa Ibn Abbās”, Tārīkh Islām, (Dar Dast-i çāp).
Āyatī, Muḥammad Ibrāhīm, Tārīkh-i payāmbar-i Islām, bi Kūshish-i Abū al-Qāsim Gorjī, Danishgāh-i Tihrān, Tihrān, 1378 SH.
Ibn abī Ḥātam, ʻAbd al-Raḥmān, Tafsīr-u l-Qurān-i l-ʻAẓīm, bi Kūshish-i Ḥikmat b. Bashīr, Dār Ibn al-Jawzī, Rīyāḍ, 1439 AH.
Ibn abī ʻArūba, Saʻīd, Kitāb-u l-Manāsik, bi Kūshish-i ʻAmir Ḥasan Ṣabrī, Dār l-Bashāʼir l-Islāmīya, Biyrūt, 1421q.
Ibn Saʻd, Muḥammad b. Saʻd b. Manīʻ, al-Ṭabqāt-u l-kubrā, bi Kūshish-i Muḥammad ʻAbd al-Qādir ʻAṭāʼ, Dār l-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 1410 AH.
Ibn Qutayba Dīnawarī, ʻAbdullāh b.Muslim, Gharīb-u l-ḥadīth, bi Kūshish-i Naʻīm Zarzūr, Dār l-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 1408 AH.
Ibn Māja, Muḥammad b. yazīd, al-Sunan, Shuʻayb l-Arnaūṭ wa Dīgarān, al-Risālat-u l-ʻAlamīya, Dimashq, 1430 AH.
Abū Dāwūd, Sulaymān b. l-ʼAshʻath al-Sijistānī al-azdī, Sunan abī Dāwūd, bi Kūshish-i Shuʻayb al-Arnaūṭ wa Muḥammd kāmil Qara Balilī, Dār l-Risālat l-ʻAlamīya, Dimashq, 1430 AH.
Abī Naʻīm l-Iṣbahānī, Aḥmad b.ʻAbdillāh, Ḥilyat-u l-Awlīyāʼ wa Ṭabqāt-u l-Aṣfīyāʼ, bi Kūshish-i Muṣṭafā ʻAbd al-qādir ʻAṭāʼ, Dār l-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 2010 AD.
Aḥmad b. Ḥanbal, Musnad-u l-Imām Aḥmad b. Ḥanbal, bi Kūshish-i Aḥmad Maʻbad ʻAbd al-karīm, Dār l-Minhāj, Saʻudī, 1432 AH.
Azraqī, Abū al-walīd Muḥammad b. ʻAbdillāh, Akhbār-u Makka, bi Kūshish-i ʻAbd al-Malik b. Hadīsh, Maktabat al-Asadī, Makka, 1424 AH.
Bukhārī, Aḥmad b.Ismāʻīl, Ṣaḥīḥ Bukhārī, Dār al-Taʼṣīl, Qāhira, 1433 AH.
Bazzār, Abūbakr Aḥmad b. ʻAmr, al-Baḥr l-Zakhkhār al-maʻrūf bi Musnad l-Bazzār, bi Kūshish-i Maḥfūẓ al-Raḥmān Zaynullāh, Muʼassīsah ʻUlūm l_qurān, Biyrūt, maktabat l-ʻulūm wa-l-Ḥikam, Madīna, 1409 AH.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb-u l-Ashrāf, bi Kūshish-i Yūsif l-Marʻashī, Maʻhad-u l-Ālmānī lil- abḥāth al-sharqīya, Biyrūt, 1429 AH; bi Kūshish-i ʻAbd al-ʻazīz Dawrī, Maʻhad l-Ālmānī lil-abḥāṯ l-sharqīya, Biyrūt, 1430 AH.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Fotūḥ-u l-Buldān, Dār wa maktabat-u l-hilāl, Biyrūt, 1998 AD.
Biyhaqī, Abū bakr Aḥmad b. l-Ḥusayn, al-Sunan-u l-kubrā, bi Kūshish-i maktabat l-Buḥūth wa l-Dirāsāt, Dār al-Fikr, Biyrūt, 1416 AH.
Tirmadhī, Muḥammad b.ʻīsā, Sunan-u l-Tirmadhī, bi Kūshish-i ʻEzzat ʻUbayd l-Duʻās, Dār Ibn kathīr, Biyrūt,1428 AH.
Ḥākim Niyshābūrī, Muḥammad b. ʻAbdillāh, al-Mustadrak ʻalā al-ṣaḥīḥayn, bi Kūshish-i Ashraf b. Muḥammad b. Najīb al-miṣrī, Dār al-minhāj al-qawīm, Dimashq, 1439 AH.
Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥmad, musnad-u l-Shāmīyīn, bi Kūshish-i Ḥamdī b. ʻAbd al-Majīd al-Salafī, muʼasisat al-risālat, Biyrūt, 1416 AH.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tārīkh-u l-Ṭabarī, Dār al-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 1415 AH.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tafsīr Ṭabarī, Jāmiʻ l-Bayān ʻan taʼvīl āy al-Qurān, bi Kūshish-i ʻAbdullāh b. ʻAbd al-muḥsin al-turkī, Dār ʻālam al-kutub, Rīyāḍ, 1424 AH.
Ṭaḥāvī, Abū jaʻfar Aḥmad b. Muḥammad, sharḥ-u mushkil-i l-Āthār, bi Kūshish-i Shuʻayb al-Arnaūṭ, Muʼasisat al-risālat, Biyrūt, 1416 AH.
ʻAlī, javād, al-Mufaṣṣal fī Tārīkh l-ʻArab qabl l-Islām, Dār al-Sāqī, Biyrūt, 1422 AH.
Qāsim b. Salām, Abū ʻUbayd, al-Nāsikh-u wa l-Mansūkh fī l-Qurān-i l-ʻAzīz, bi Kūshish-i Muḥammad b. Ṣāliḥ, maktabat al-Rushd Nāshirūn, Rīyāḍ, 1418 AH.
Dārimī, ʻAbdullāh b. ʻAbdilraḥmān, Musnad al-Dārimī, Taḥqīq: Ḥusayn Salīm Asad al-Dārānī, Rīyāḍ, Dār al-Muḡnī, 1431AH.
Saʻīd b. Manṣūr al-khurāsānī, Sunan Saʻīd b. Manṣūr, bi Kūshish-i Ḥabīb al-Raḥmān al-ʻUẓmā, dār al-Salafa, Hind, 1403 AH.
Maqātil b. Sulaymān, Tafsīr Maqātil b. Sulaymān, bi Kūshish-i ʻAbdullāh Maḥmūd Shiḥata, dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, Biyrūt, 1423 AH.
Muslim b. al-Ḥajāj, Ṣaḥīḥ Muslim, bi Kūshish-i khalīl Maʼmūn Shiyḥā, Dār al-Maʻrefa, Biyrūt, 1422 AH.
Mīrṣādiqī, Muḥammad Husiyn, “Darbāriyi Nasy”, Maqālāt wa Barrasīhā, Shumāriy-i 77, 1384 SH.
Nisāyī, Aḥmad b. Shuʻayb, Kitāb-u l-Sunan al-Maʻrūf bi-l-Sunan-i l-Kubrā, Dār al-Taʼṣīl, Qāhira, 1433 AH.
Yāqūt Ḥimavī, Yāqūt b. ʻAbdillāh, Muʻǰam-u l-Buldān, Biyrūt, Dār al-Ṣādir, 1395 AH.
