تاریخ تکوین فقه در عصر خلیفه دوم از منظر مردم شناسی حقوق: مسئله تحریم متعه حج

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

حمیدرضا آذری نیا ¹ (دکتری مردم‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
احسان بهراملو ² (کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه تهران و دانش‌آموخته سطح سه حوزه علمیه قم، قم، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/04/27 تاریخ پذیرش : 1401/09/01 تاریخ انتشار : 1401/09/28

کلید واژه: تاریخ ‌فقه, تاریخ حقوق‌‌ اسلامی, مردم‌شناسی ‌حقوق, سنت‌ نبوی, عمر بن خطاب, متعه‌ حج,

چکیده مقاله :

اگرچه شکل گیری مکاتب فقهی به اوایل سده دوم هجری برمی گردد، تکوین گرایش های فقهی در زیست‌دینی متنوع صحابه و تابعین در قرن اول ریشه دارد. فقه و حقوق اسلامی در قرن اول، ماهیتی فرهنگی و تنیده در زندگی روزمره داشت. همچنین، تکوین حقوق اسلامی توأم با تنش و منازعه اجتماعی در درون جامعه مسلمان بود. سرانجام، این تنش ها طیفی از مکاتب فقهی با منطق و ساختارهای حقوقی گونه گون را شکل دادند. تحلیل مردم شناختی زیست فقهی-حقوقی صحابه و تابعین برای درک تمایزات مکاتب فقهی قرن دوم، مسئله این پژوهش است. دستاورد این مقاله، تمایز عاملیت های فقهی-حقوقی صدر اسلام است. در این نوشته با تفکیک شبکه کنش گران حقوقی، دو عاملیت حقوقی با آرمان های متفاوت و جهان بینی و ارزش های متمایز، شناسایی شدند. نظام فقهی-حقوقی بدوی از فرهنگ حاکم بر شبه جزیره نمایندگی می‌کرد و با تلفیق ارزش های اسلامی به نفع ارزش های حاکم بر جامعه بنا گردید. نظام نبوی نیز برآمده از وحی قدسی و قداست نبوی بود. نگارندگان با رویکرد مردم شناسی حقوق در عصر خلیفه دوم، مسئله متعه حج را از منظر دو عاملیت مذکور بررسی کرده و تفاوت بنیادین منابع و منطق فقهی-حقوقی آن دو را نشان داده اند. هر دو عاملیت نبوی و بدوی در قرن اول به حیات خود ادامه دادند و در ابتدای قرن دوم در صورت بندی مکاتب فقهی پنج گانه اثر مستقیم گذاردند.

چکیده انگلیسی:

Although the beginning of the formation of jurisprudence schools in the early second century is officially reported in the history of Islam, but the development of different jurisprudential tendencies is rooted in the diverse religious life of the Companions and tabi’in in the first century. Islamic jurisprudence and law in the first century had a cultural nature and was woven into everyday life. Also, the development of Islamic law was accompanied by tension and social conflict within the Muslim society. Finally, these tensions formed a range of jurisprudence schools with different logics and legal structures. Therefore, the anthropological-cognitive analysis of the bio-jurisprudence of the Companions and followers to understand the differences between the jurisprudence schools of the second century is the problem of this study. The achievement of this article is the differentiation of jurisprudential-legal agencies of early Islam. In this article, by separating the network of legal activists, two legal agencies with different ideals and worldviews and distinct values were identified. The primitive jurisprudential system represented the ruling culture of the peninsula and was built by combining Islamic values for the benefit of the ruling values of the society. The prophetic system was also derived from holy revelation and prophetic sanctity. With the approach of legal anthropology in the era of the second caliph, the authors have examined the issue of Mut’ah-Hajj from the perspective of the aforementioned two agencies and have shown the fundamental difference between the sources and their jurisprudential-leg l logic. Both prophetic and primitive agency continued to exist in the first century and at the beginning of the second century they had a direct effect on the formation of the five schools of jurisprudence.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آذری­نیا، حمیدرضا و احسان بهراملو، «شناسایی نظام­های فقهی مکه در نیمه­ دوم قرن ­اول با تحلیل مردم­شناختی؛ مسئله­­متعتان در منازعات آل­زبیر و ابن­عباس»، تاریخ ­اسلام، (دردست چاپ).

آیتی، محمدابراهیم، تاریخ ­پیامبر اسلام، به­کوشش ابوالقاسم گرجی، دانشگاه تهران، تهران، 1378ش.

ابن­ابی­حاتم، عبدالرحمن، تفسیر القرآن ­العظیم، به­کوشش حکمت­ بن­بشیر، دارابن ­الجوزی، ریاض، 1439ق.

ابن­ابی­عروبة، سعید، کتاب ­المناسک، به­کوشش عامر حسن ­صبری، دارالبشائر الاسلامیة، بیروت، 1421ق.

ابن­حبیب بغدادی، محمد، المنمق فی اخبار قریش، به­کوشش خورشید أحمدفارق، عالم الکتب، بیروت، 1405ق.

ابن­سعد، محمد بن­­سعد بن­منیع، الطبقات الکبرى، به­کوشش محمد عبدالقادر عطاء، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1410ق.

ابن­قتیبة دینوری، عبدالله بن­مسلم، غریب ­الحدیث، به­کوشش نعیم زرزور، دارالکتب ­العلمیة، بیروت، 1408ق.

ابن­ماجه، محمد بن­یزید، السنن، به­کوشش شعیب ­الارنووط و دیگران، الرساله ­العالمیة، دمشق، 1430ق.

ابوداود، سلیمان بن الأشعث السجستانی الأزدی، سنن ­أبی­داود، به­کوشش  شعیب ­الأرنؤوط و محمد کامل قره­بللی، دارالرسالة العالمیة، دمشق، 1430ق.

ابی­نعیم الاصبهانی، احمد بن­عبدالله، حلیة ­الاولیاء و طبقات ­الاصفیاء، به­کوشش مصطفی عبدالقادر عطاء، دارالکتب ­العلمیة، بیروت، 2010م.

أحمد بن­حنبل، مسند الامام أحمد بن­حنبل، به­کوشش احمد معبد عبدالکریم، دارالمنهاج، سعودی، 1432ق.

ازرقی، ابوالولید محمد بن­عبدالله، أخبار مکة، به­کوشش عبدالملک­ بن­هدیش، مکتبة ­الاسدی، مکه، 1424ق.

بخاری، محمد بن­اسماعیل، صحیح ­بخاری، دارالتاصیل، قاهره، 1433ق.

بزار، ابوبکر احمد بن­عمرو، البحر الزخار المعروف بمسند البزار، به­کوشش محفوظ ­الرحمن زین­الله، موسسه علوم ­القرآن، بیروت، مکتبة العلوم­ والحکم، مدینة، 1409ق.

بلاذری، احمد بن­یحیی، انساب ­الاشراف، به کوشش یوسف ­المرعشلی، معهدالآلمانی ­للابحاث الشرقیة، بیروت، 1429ق؛ به کوشش عبدالعزیز دوری، معهدالآلمانی ­للابحاث ­الشرقیة، بیروت، 1430ق.

همو­، فتوح ­البلدان، دار و مکتبة ­الهلال، بیروت، 1998م.

بیهقی، ابوبکرأحمد بن­الحسین­، السنن ­الکبری، به کوشش مکتبة ­البحوث­ والدراسات، دارالفکر، بیروت، 1416ق.

ترمذی، محمد بن­عیسی، سنن ­الترمذی، به کوشش عزت ­عبیدالدعاس، دارابن­کثیر، بیروت، 1428ق.

حاکم نیشابوری، محمد بن­عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش اشرف بن­ محمد نجیب المصری، دارالمنهاج ­القویم­، دمشق، 1439ق.

طبرانی، سلیمان بن­أحمد، مسند الشامیین، به کوشش حمدی بن­عبدالمجید السلفی، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1416ق.

طبری، ­محمد بن­جریر، تاریخ ­الطبری، دارالکتب­ العلمیه، بیروت، 1415ق.

همو، تفسیر­الطبری: جامع­البیان عن تاویل آی­ القرآن، به­کوشش عبدالله بن­ عبدالمحسن الترکی، دار عالم ­الکتب، ریاض، 1424ق.

طحاوی، ابوجعفر أحمد بن­محمد، شرح مشکل الآثار، به­کوشش شعیب ­الأرنؤوط، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1427ق.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، دار الساقی، بیروت، 1422ق.

قاسم بن­سلام، ابوعبید، الناسخ و المنسوخ فی القران العزیز، به­کوشش محمد بن­صالح ­مدیفر، مکتبة الرشد ناشرون، ریاض، 1418ق.

دارمی، عبدالله بن­عبدالرحمن، مسند الدارمی، به­کوشش حسین­سلیم ­اسدالدارانی، ریاض، دارالمغنی، 1431ق.

سعید ­بن­منصور ­الخراسانی، سنن­ سعید­بن­منصور، به کوشش حبیب ­الرحمن ­الأعظمی، دارالسلفه، هند، 1403ق.

مقاتل بن­سلیمان، تفسیر مقاتل بن­سلیمان، به کوشش عبدالله­ محمود شحاته، داراحیاء التراث ­العربی، بیروت، 1423ق.

مسلم بن­الحجاج، صحیح ­مسلم، به کوشش خلیل­ مامون­ شیحا، دارالمعرفة، بیروت، 1422ق.

میرصادقی، محمدحسین، «درباره نسی»، مقالات و بررسی­ها، شماره77، 1384ش.

نسائی، أحمد بن­شعیب، کتاب ­السنن المعروف بالسنن ­الکبری، دارالتاصیل، قاهره، 1433ق.

یاقوت­ حموی، یاقوت بن­ عبدالله، معجم ­البلدان، دارالصادر، بیروت، 1395ق.

Emirbayer and Mische, “What Is Agency?”, Journal of Sociology, American.

Pirie, Fernanda, The Anthropology of Law, Oxford University Press, 2013.

Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Clarendon Press, Oxford, UK, 1950.

Qurān karīm.

Ādharī Nīyā, Ḥamīdriḍā, Bahrāmlū, Iḥsān, “Shināsāīy-i Niẓāmhāy-i Fiqhī Makkih dar Nīmiy-i Duwwum-i Qarn-i Awwal ba Taḥlīl-i Mardumshinākhtī; Masʼaliy-i Mutaʻtān dar munāziʻāt-i Āl-i zubayr wa Ibn Abbās”, Tārīkh Islām, (Dar Dast-i çāp).

Āyatī, Muḥammad Ibrāhīm, Tārīkh-i payāmbar-i Islām, bi Kūshish-i Abū al-Qāsim Gorjī, Danishgāh-i Tihrān, Tihrān, 1378 SH.

Ibn abī Ḥātam, ʻAbd al-Raḥmān, Tafsīr-u l-Qurān-i l-ʻAẓīm, bi Kūshish-i Ḥikmat b. Bashīr, Dār Ibn al-Jawzī, Rīyāḍ, 1439 AH.

Ibn abī ʻArūba, Saʻīd, Kitāb-u l-Manāsik, bi Kūshish-i ʻAmir Ḥasan Ṣabrī, Dār l-Bashāʼir l-Islāmīya, Biyrūt, 1421q.

Ibn Saʻd, Muḥammad b. Saʻd b. Manīʻ, al-Ṭabqāt-u l-kubrā, bi Kūshish-i Muḥammad ʻAbd al-Qādir ʻAṭāʼ, Dār l-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 1410 AH.

Ibn Qutayba Dīnawarī, ʻAbdullāh b.Muslim, Gharīb-u l-ḥadīth, bi Kūshish-i Naʻīm Zarzūr, Dār l-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 1408 AH.

Ibn Māja, Muḥammad b. yazīd, al-Sunan, Shuʻayb l-Arnaūṭ wa Dīgarān, al-Risālat-u l-ʻAlamīya, Dimashq, 1430 AH.

Abū Dāwūd, Sulaymān b. l-ʼAshʻath al-Sijistānī al-azdī, Sunan abī Dāwūd, bi Kūshish-i Shuʻayb al-Arnaūṭ wa Muḥammd kāmil Qara Balilī, Dār l-Risālat l-ʻAlamīya, Dimashq, 1430 AH.

Abī Naʻīm l-Iṣbahānī, Aḥmad b.ʻAbdillāh, Ḥilyat-u l-Awlīyāʼ wa Ṭabqāt-u l-Aṣfīyāʼ, bi Kūshish-i Muṣṭafā ʻAbd al-qādir ʻAṭāʼ, Dār l-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 2010 AD.

Aḥmad b. Ḥanbal, Musnad-u l-Imām Aḥmad b. Ḥanbal, bi Kūshish-i Aḥmad Maʻbad ʻAbd al-karīm, Dār l-Minhāj, Saʻudī, 1432 AH.

Azraqī, Abū al-walīd Muḥammad b. ʻAbdillāh, Akhbār-u  Makka, bi Kūshish-i ʻAbd al-Malik b. Hadīsh, Maktabat  al-Asadī, Makka, 1424 AH.

Bukhārī, Aḥmad b.Ismāʻīl, Ṣaḥīḥ Bukhārī, Dār al-Taʼṣīl, Qāhira, 1433 AH.

Bazzār, Abūbakr Aḥmad b. ʻAmr, al-Baḥr l-Zakhkhār al-maʻrūf bi Musnad l-Bazzār, bi Kūshish-i Maḥfūẓ al-Raḥmān Zaynullāh, Muʼassīsah ʻUlūm l_qurān, Biyrūt, maktabat l-ʻulūm wa-l-Ḥikam, Madīna, 1409 AH.

Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb-u l-Ashrāf, bi Kūshish-i Yūsif l-Marʻashī, Maʻhad-u l-Ālmānī lil- abḥāth al-sharqīya, Biyrūt, 1429 AH; bi Kūshish-i ʻAbd al-ʻazīz Dawrī, Maʻhad l-Ālmānī lil-abḥāṯ l-sharqīya, Biyrūt, 1430 AH.

Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Fotūḥ-u l-Buldān, Dār wa maktabat-u l-hilāl, Biyrūt, 1998 AD.

Biyhaqī, Abū bakr Aḥmad b. l-Ḥusayn, al-Sunan-u l-kubrā, bi Kūshish-i maktabat l-Buḥūth wa l-Dirāsāt, Dār al-Fikr, Biyrūt, 1416 AH.

Tirmadhī, Muḥammad b.ʻīsā, Sunan-u l-Tirmadhī, bi Kūshish-i ʻEzzat ʻUbayd l-Duʻās, Dār Ibn kathīr, Biyrūt,1428 AH.

Ḥākim Niyshābūrī, Muḥammad b. ʻAbdillāh, al-Mustadrak ʻalā al-ṣaḥīḥayn, bi Kūshish-i Ashraf b. Muḥammad b. Najīb al-miṣrī, Dār al-minhāj al-qawīm, Dimashq, 1439 AH.

Ṭabarānī, Sulaymān b. Aḥmad, musnad-u l-Shāmīyīn, bi Kūshish-i Ḥamdī b. ʻAbd al-Majīd al-Salafī, muʼasisat al-risālat, Biyrūt, 1416 AH.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tārīkh-u l-Ṭabarī, Dār al-kutub l-ʻIlmīya, Biyrūt, 1415 AH.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tafsīr Ṭabarī, Jāmiʻ l-Bayān ʻan taʼvīl āy al-Qurān, bi Kūshish-i ʻAbdullāh b. ʻAbd al-muḥsin al-turkī, Dār ʻālam al-kutub, Rīyāḍ, 1424 AH.

Ṭaḥāvī, Abū jaʻfar Aḥmad b. Muḥammad, sharḥ-u mushkil-i l-Āthār, bi Kūshish-i Shuʻayb al-Arnaūṭ, Muʼasisat al-risālat, Biyrūt, 1416 AH.

ʻAlī, javād, al-Mufaṣṣal fī Tārīkh l-ʻArab qabl l-Islām, Dār al-Sāqī, Biyrūt, 1422 AH.

Qāsim b. Salām, Abū ʻUbayd, al-Nāsikh-u wa l-Mansūkh fī l-Qurān-i l-ʻAzīz, bi Kūshish-i Muḥammad b. Ṣāliḥ, maktabat al-Rushd Nāshirūn, Rīyāḍ, 1418 AH.

Dārimī, ʻAbdullāh b. ʻAbdilraḥmān, Musnad al-Dārimī, Taḥqīq: Ḥusayn Salīm Asad al-Dārānī, Rīyāḍ, Dār al-Muḡnī, 1431AH.

Saʻīd b. Manṣūr al-khurāsānī, Sunan Saʻīd b. Manṣūr, bi Kūshish-i Ḥabīb al-Raḥmān al-ʻUẓmā, dār al-Salafa, Hind, 1403 AH.

Maqātil b. Sulaymān, Tafsīr Maqātil b. Sulaymān, bi Kūshish-i ʻAbdullāh Maḥmūd Shiḥata, dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, Biyrūt, 1423 AH.

Muslim b. al-Ḥajāj, Ṣaḥīḥ Muslim, bi Kūshish-i khalīl Maʼmūn Shiyḥā, Dār al-Maʻrefa, Biyrūt, 1422 AH.

Mīrṣādiqī, Muḥammad Husiyn, “Darbāriyi Nasy”, Maqālāt wa Barrasīhā, Shumāriy-i 77, 1384 SH.

Nisāyī, Aḥmad b. Shuʻayb, Kitāb-u l-Sunan al-Maʻrūf bi-l-Sunan-i l-Kubrā, Dār al-Taʼṣīl, Qāhira, 1433 AH.

Yāqūt Ḥimavī, Yāqūt b. ʻAbdillāh, Muʻǰam-u l-Buldān, Biyrūt, Dār al-Ṣādir, 1395 AH.