بررسي تطبيقي ظرافتهاي بياني در مرثيه¬هاي مستوره اردلان و احمد بيگ کوماسي

الموضوعات :

آرزو برومندي ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی, واحد سنندج، دانشکده علوم انسانی ,دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران

تاريخ الإرسال : 13 الجمعة , شوال, 1446 تاريخ التأكيد : 19 الأربعاء , صفر, 1447 تاريخ الإصدار : 21 الجمعة , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: کليد واژه¬ها: مستوره اردلان, احمد بيگ کوماسي, ادبيات تطبيقي, مرثيه.,

ملخص المقالة :

 مرثيه شعري است که در ماتمِ درگذشتگان و تعزيت خويشاوندان و ياران و اظهار تأسّف بر مرگ شاهان و بزرگان و سران قوم و ذکر مصائب پيشوايان ديني سروده مي­شود. بيشتر شاعران در زبانهاي گوناگون تجربياتي از اين نوع شعر داشته­اند. در ادب کُردي مراثيِ مستوره اردلان (1264- 1220هـ.ق) براي خسروخان ناکام، همسرش، بسيار مشهور است. او در اين مرثيه­ها پرشورترين و احساسي­ترين مفاهيم را در رثاي همسرش به کار مي­برد. از طرف ديگر، احمد بيگ کوماسي (1295- 1212 هـ.ق) شاهر هم عصر مستوره نيز در رثاي بانوي باوفايش، مرثيۀ سوزناکي سروده است. اين مرثيه­ها که به زبان کرديِ هورامي سروده شده از زبان دوشاعرِ مرد و زن گفته شده، تا حدودي منِ زنانۀ مستوره و احساسات مردانۀ احمد بيگ کوماسي در آنها تجلّي پيدا کرده است. نگارنده در اين مقاله که با روش توصيفي – تحليلي با استفاده از منابع کتابخانه­اي انجام مي­شود، ضمن معرفي اين مرثيه­ها، قصد دارد به سبک و بيان دوشاعر از منظر بلاغي بپردازد و آنها را از نظر تصاوير شعري، دخالت جنسيت در هنرسازه­ها و همچنين سوزوگداز مندرج در آنها با یکديگر برآورد کند.

المصادر:

احمدي، جمال(1395). تاریخ ادبیات کردي از آغاز تا جنگ جهاني اول. کردستان. سقز:گوتار.
اصيل، حجت الله (1376). فرهنگ نامة فارسي به سرپرستي حسن انوشه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
بێخود. مەلا مەحموود (۱۹۷۰). دیوانی بێخود. کۆکردنەوە و ڕێکخستنی حەمەی مەلا کەریم. بغداد: سلمان الاعظمی.
خانی. ئەحمەد (۲۰۰٨). مەم و زین. ئامادەکردن وپەراوێز بەستنی: هەژار. هەولێر: ئاراس.
خەزنەدار. مارف (۲۰۱۰). مێژووی ئەدەبی کوردی. بەرگی سيهم. هەولێر: ئاراس.
داد، سيما،(1380). فرهنگ اصطلاحات ادبي. تهران: مروارید.
زرين کوب، عبدالحسين(1371). سيري در شعر فارسي. تهران: علمي.
فتوحي رودمعجني، محمود (1385). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
فورست، ليليان (1394). ناتوراليسم. ترجمه: حسن افشار. تهران: مرکز.
کوماسي، احمد بيک (2012). دیوان شعر. تصحیح محمد علي سلطاني. عراق: سلیمانیه
کوماسي، احمد بيگ (1390). ديوان احمد بيگ. تصحيح: حکيم ملا صالح. سنندج: کردستان.
گازراني، ايوب (2005). مستوره¬ اردلان زندگي و معرفي آثار. اربيل: آراس.
مدرس، ملاعبدالکريم(1385). يادي مردان. سنندج: کردستان.
مستوره، ماه شرف خانم،(1390). دیوان شعر. تصحیح ماجد مردوخ روحاني. تهران: آنا.
مولوي کرد، عبدالرحيم (1389). ديوان مولوي. تصحيح ملا عبدالکريم مدرس. سنندج: کردستان.
هەژار. عبدالرحمن شرفکندی (۱۳٨٥). بۆ کوردستان. سنندج: هژار.

Resources
Ahmadi, Jamal (2015). The history of Kurdish literature from the beginning to the First World War. Kurdistan. Turpentine: Gutar.
Asil, Hojjatullah (1376). Persian dictionary under the supervision of Hassan Anoushe. Tehran: Printing and Publishing Organization.
automatically Mahla Mahmoud (1970). Diwani by himself. The rise and rise of Hama Mullah Karim. Baghdad: Salman al-Azami.
house Ahmad (2008). Mam and Zain Preparing and serving ice cream: 1,000. Howler: Aras.
treasurer Marf (2010). Kurdish literary magazine. Onion leaves Howler: Aras.
Dad, Sima, (2008). Dictionary of literary terms. Tehran: Pearl.
Zarrin Koob, Abdol-Hossein (1992). A Journey through Persian Poetry. Tehran: Elmi.
Fatouhi Rudmoejni, Mahmoud (2006). Rhetoric of Image. Tehran: Sokhan.
Forest, Lilian (2015). Naturalism. Translated by: Hassan Afshar. Tehran: Markaz.
Kumasi, Ahmad Beg (2012). Poetry Collection. Edited by Mohammad Ali Soltani. Iraq: Sulaymaniyah
Kumasi, Ahmad Beg (2011). Poetry Collection. Edited by Hakim Molla Saleh. Sanandaj: Kurdistan.
Gazrani, Ayub (2005). Mastooreh Ardalan: Life and Introduction to Works. Erbil: Aras.
Modarres, Molla Abdul-Karim (2006). Yadi Mardan. Sanandaj: Kurdistan.
Mastooreh, Mah Sharaf Khanum, (2011). Poetry Collection. Edited by Majid Mardukh Rouhani. Tehran: Anna.
Molavi Kurd, Abdol-Rahim (2009). Diwan Maulvi Correction of Mullah Abdul Karim Modares. Sanandaj: Kurdistan.
thousand Abdulrahman Sharafk

نص كامل:



دو فصلنامه مطالعات زبان و ادبيات کردي دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج دوره ١، شماره 1، پیاپی ١، بهار و تابستان 140٤

بررسی تطبيقی ظرافتهای بيانی در مرثيه­های مستوره اردلان و احمد بيگ کوماسی

آرزو برومندي¹

استاديار گروه زبان و ادبيات فارسي، دانشکده علوم‌انسانی، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد سنندج، سنندج: ايران.

DOI:
تاريخ دریافت: 21/1/1404 تاريخ پذیرش: 22/5/1404	صفحات: 45-66	بەرواری وەرگرتن: 10/4/2025 بەرواری قبووڵ: 13/8/2025

 چکیده

   مرثيه شعري است که در ماتمِ درگذشتگان و تعزيت خويشاوندان و ياران و اظهار تأسّف بر مرگ شاهان و بزرگان و سران قوم و ذکر مصائب پيشوايان ديني سروده مي­شود. بيشتر شاعران در زبانهاي گوناگون تجربياتي از اين نوع شعر داشته­اند. در ادب کُردي مراثيِ مستوره اردلان (1264- 1220هـ.ق) براي خسروخان ناکام، همسرش، بسيار مشهور است. او در اين مرثيه­ها پرشورترين و احساسي­ترين مفاهيم را در رثاي همسرش به کار مي­برد. از طرف ديگر، احمد بيگ کوماسي (1295- 1212 هـ.ق) شاهر هم عصر مستوره نيز در رثاي بانوي باوفايش، مرثيۀ سوزناکي سروده است. اين مرثيه­ها که به زبان کرديِ هورامي سروده شده از زبان دوشاعرِ مرد و زن گفته شده، تا حدودي منِ زنانۀ مستوره و احساسات مردانۀ احمد بيگ کوماسي در آنها تجلّي پيدا کرده است. نگارنده در اين مقاله که با روش توصيفي – تحليلي با استفاده از منابع کتابخانه­اي انجام مي­شود، ضمن معرفي اين مرثيه­ها، قصد دارد به سبک و بيان دوشاعر از منظر بلاغي بپردازد و آنها را از نظر تصاوير شعري، دخالت جنسيت در هنرسازه­ها و همچنين سوزوگداز مندرج در آنها با یکديگر برآورد کند. 

کليد واژه­ها: مستوره اردلان، احمد بيگ کوماسي، ادبيات تطبيقي، مرثيه.

 

لێکۆڵینەوەیەکی بەراوردکاری لە وردبینییە ڕیتۆریکییەکان لە ئەلێژیەکانی مەستوور ئەردەڵان و ئەحمەد بەگ کوماسی

ئارزوو بوروومه­ندی

پرۆفیسۆری یاریدەدەر، بەشی زمان و ئەدەبی فارسی، فاکەڵتی زانستە مرۆڤایەتییەکان، زانکۆی ئازادی ئیسلامی، لقی سنە، سنە: ئێران.

شینگێڕی شیعرێکە بۆ ماتەمینی بۆ کۆچکردوو نووسراوە و هاوخەمی بۆ خزم و دۆستان دەردەبڕێت و پەشیمانی بۆ کۆچی دوایی پاشا و پیر و سەرکردەکانی گەل دەردەبڕێت و باس لە ئازارەکانی پیاوانی ئایینی دەکات. زۆربەی شاعیران بە زمانە جۆراوجۆرەکان ئەزموونیان لەگەڵ ئەم جۆرە شیعرەدا هەبووە. لە ئەدەبی کوردیدا، شینگێڕییيەکانی مەستوورە ئەردەڵان (١٢٦٤-١٢٢٠ی کۆچی) بۆ خوسرەو خان ناکامی هاوسەری زۆر بەناوبانگە. لەم شینگێڕییەدا سۆزدارترین چەمکەکان لە شیواندا بۆ هاوسەرەکەی بەکاردەهێنێت. لە لایەکی دیکەوە ئەحمەد بەگ کوماسی (١٢٩٥-١٢١٢ی کۆچی) کە هاوچەرخی مەستوورەیە، هەروەها لە شینگێڕی هاوسەری دڵسۆزیدا شینێکی زەق و بەرجاوی وتووە. ئەم شینگێڕییانە کە بە زمانی کوردی زاراوەی هەورامی نووسراون و دوو شاعیرکە یەکیان پیاوەو ئەوی دیکە ژن قسەیان کردووە، تا ڕادەیەک ئیگۆی ژنانەی مەستوورە و هەستی پیاوسالاری ئەحمەد بەگی کوماسییان دەرخستووە. لەم وتارەدا کە بە میتۆدێکی وەسفیی-شیکاریی بە کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوەکانی کتێبخانە بەڕێوەدەچێت، نووسەر وێڕای ناساندنی ئەم شینانە، بە نیازە لە ڕوانگەیەکی ڕیتۆریکییەوە باس لە شێواز و دەربڕینی ئەو دوو شاعیرە بکات و لە ڕووی وێنەی شیعرییەوە، تێوەگلانی ڕەگەز لە پێکهاتە هونەرییەکان و ئەو ناوەڕۆکە سووتێنەرەی کە تێیدا هاتووە، لەگەڵ یەکتردا بەراوردیان بکات.

وشە سەرەکییەکان: مەستوورە ئەردەڵان، ئەحمەد بەگ کۆماسی، ئەدەبی بەراورد، شینگێڕی

 

 

1.مقدمه

1-1 بيان مسأله

از زماني که بشر رنج ازدست‌دادن عزيزان را بر خود ديد، حسرت نداشتن آنها روحش را آزار داد و زماني که کلام را وسيله­اي براي ابراز احساساتش يافت، دريغاگويي و اندوه سرايي درمان درد بي­درمان مرگ شد. مرثيه شعري است در ماتم درگذشتگان و تعزيت ياران و خويشان و يا اظهار تأسف بر مرگ شاهان و بزرگان و همچنين ذکر مصائب پيشوايان دين. (داد، 1380: ذيل مرثيه) مرثيه نقطه مقابل مديحه است. اگر مديحه نشاط دروني شاعر به‌واسطة نشاط و شعف ممدوح است؛ مرثيه اندوه و غم شاعر در مقابل حسرت و افسوس ممدوح و يا عزيزان خود شاعر است. هرچه رابطۀ بين شاعر و شخص درگذشته عمیق‌تر و احساسي­تر باشد، مرثيه اندوه­بار و جگرسوزتر است. مرثيۀ شاعر براي شاهان و بزرگان به‌خاطر احترام و جايگاه آنان است و بسته به نوع رابطۀ شاعر با آنان - يا حتي احترامي که آن بزرگان در ميان ديگران کسب کرده­اند- است. حال اگر شاعري از درد جانسوز مرگ عزيزش درتب‌وتاب باشد، شعرش نيز به‌مراتب شغب­ناک­تر و اندوه­ناک­تر خواهد بود. مرثيه بر حسب مناسبات سراينده با شخص درگذشته به مرثيۀ رسمي، شخصي و مذهبي تقسيم مي­شود. مرثيۀ رسمي در سوک ارباب قدرت، يعني پادشاهان، وزيران و بزرگان لشکر يا وابستگان آنهاست و چون معمولاً بنا بر وظيفه سروده مي­شود، پرتکلف و خشک و بي­روح است. در مرثيۀ شخصي شاعر به مناسبت ازدست‌رفتن يکي از خويشاوندانش، به‌واسطة پيوند عاطفي با شخص درگذشته معمولاً از سر اخلاص مرثيه مي­گويد که تراوش دلي سوخته و طبعي اندوهگين است. ازاین‌رو پرمايه و گيرا و جانسوز و پرسوزوگداز است. نوع ديگر مرثيه مرثيۀ مذهبي است که شاعران در سوک رهبران مذهبي، عالمان ديني يا مصيبت امامان مي­سرايند. اين نوع مرثيه، قدمت چنداني ندارد و تقريباً با رسميت يافتن مذهب شيعه در ايران هم زمان است. (اصيل، 1376: ذيل مرثيه) در مرثيۀ شخصي سخن از مرگ فرزند، برادر، پدر، مادر، خواهر و نزديکان ديگر يا معشوق است. مرگ معشوق که مي­تواند همسر شاعر باشد، دردي جانکاه است که توأم با حسرتي بي­پايان است.

 

2-1. پيشينه

پژوهشهايي که در باب مستوره انجام شده نسبت به برخي از شاعران تا حدودي قابل‌توجه است. شايد يکي از مهمترين عوامل اين توجه به مستوره، ذو ابعاد بودن آثار و شخصيت مستوره است. او صرف‌نظر از اينکه همسر خسروخان اردلان بوده، آثار متعددي در زمينه­هاي تاريخ، ادبيات، اصول دين و تذکره دارد. قديمي­ترين کسي که مستوره را به‌عنوان شاعري بزرگ مطرح کرد، عموي مستوره، ميرزا عبدالله رونق بود که در تذکرۀ امان­اللهي از او نام برده، بيش از دويست و پنجاه بيت از اشعار مستوره را نيز نقل کرده است. ناصر آزادپور نيز تاريخ اردلان مستوره را در دهۀ سي هجري چاپ و منتشر کرد. بعدها عبدالله مردوخ کتاب شرعيات مستوره را تصحيح، چاپ و منتشر کرد. محمد ماجد مردوخ روحاني ديوان اشعار مستوره را تصحيح و منتشر کرد. در سال2005 ميلادي در اربيل عراق همايش چند روزه برگزار شد و مجموعه مقالات آن همايش در مجلدي همراه ساير آثار مستوره چاپ و منتشر شد. در اين مجموعه مقاله، مقاله­اي تحت عنوان: «مه­ستووره و دامه­زراندني ژانري شيوه­ن بيژي» از نجم الدين جباري چاپ شد که با اين نوشته مي­تواند پيوند داشته باشد. در مقالۀ جباري ويژگيهاي شعر فارسي مستوره بررسي شده تقريباً بخش اعظم مقاله را به خود اختصاص داده سپس به زبان زنانۀ مستوره در مراثي، اشاره داشته است. اکر در باب مستوره، به دلايل گوناگون، پژوهشهايي نسبتاً قابل توجه انجام شده، در بارۀ احمد بيگ کوماسي چندان پژوهش نشده است. تا آنجا که بررسيهاي نگارنده نشان داده است، جز در کتابهاي تاريخ ادبيات همچون آثار: مارف خزندار و علاءالدين سجادي و صديق صفي زاده و جمال احمدي تحقيق چنداني در مورد احمد بيگ نشده است. همچنين در تذکره­هايي چون: تاريخ مشاهير کرد و شاعران نامدار کرد، مختصري به احمد بيگ پرداخته­اند. در اين کتابها البته تا حدودي جوانب شعري احمد بيگ به ويژه به مرثيۀ مشهور او پرداخته شدi است. البته ناگفته پيداست که دو تصحيح از ديوان احمد بيگ منتشر شده است که يکي از آنها حکيم ملا صالح و آن ديگري را محمد علي سلطاني انجام داده­اند.  همچنين به سال 1394 همايشي در بارۀ احمد بيگ کوماسي در مريوان برگزار شد و تعدادي مقاله در آن همايش ارائه شد، اما هيچ گاه مجموعه مقالات آن چاپ و منتشر نشد.

 

2. مرثيه

1-2. تاريخچۀ مرثيه در ادب کردي و فارسي

عبدالحسين زرین‌کوب در يکي از آثار خود، قديمي­ترين شعر جهان را مرثيۀ حضرت آدم براي هابيل مي­داند که توسط قابيل کشته شده بود. او اين سه بيت عربي را که به‌احتمال برگرداني از زبان سرياني بوده، به آدم نسبت داده است:

تغيرت البلاد و من عليها تغيرَ کلُ ذي طعمٍ و لونٍ فوا اسفا علي هابيل ابني

فوجه الارض مغبر قبيح و قل بشاشه الوجه الصبيح قتيلٌ قد تضمنه الضريح

(زرين­کوب، 1371: 455)

باتوجه‌به اين سه بيت مي­توان گفت که مرثيه و مرثیه‌سرایی از قديمي­ترين نوع ادبي است. در واقع مي­توان همچون لالايي و ترانه‌خوانی مادران براي فرزندانشان، مرثيه را به قدمت بشر عقب برد. در ادبيات ملل، مرثيه هم مي­تواند جزو ادبيات عاميانه باشد و هم جزو ادبيات منشيانه. بسياري از مراثي ادبيات عاميانه متأسفانه ثبت و ضبط نشده و در طي قرون از بين رفته است، اما مراثي فراواني در ديوانهاي شعري شاعران ثبت شده است. در ادبيات فارسي سابقۀ مرثیه‌گویی به رودکي، شاعر سدۀ چهارم مي­رسد. او در رثاي دوستان و نزديکان، شعر سروده است. از جمله: مرثيه در مرگ ابوالحسن مرادي و يا رثا در گذرجواني و آمدن پيري که اين نيز خود نوعي مرثيۀ شخصي است. بزرگاني چون فردوسي، خاقاني، نظامي، حافظ، سعدي، جامي، مسعود سعد نيز در مرثيه­هاي شخصي اشعاري قابل‌توجه دارند.

ادبيات کردي هم از آن دسته ادبياتهاست که مرثیه‌سرایی در آن بسيار رايج بوده است. در اينجا براي تمهيدي بر بحث اصلي به چند شاعر و نمونۀ مرثيه­هايشان اشارۀ مختصري مي­کنم:

احمد خاني (1650- 1707م) شاعر کردزبان کردستان عثماني در جزيره و بوتان، مرثيۀ بسيار زيبايي در منظومۀ عاشقانۀ مم و زين دارد. در اين منظومه، وقتي مم در زندان مير وفات مي­کند، نه‌تنها زين، بلکه تمامي مردم جزيره در رثاي مم، داد و فغان سر مي­دهند:

دەیگوت ئەوی شینی بۆ مەمێ کرد بوو شین و شەپۆڕ لە ناو جزیرێ بۆتانی لە گەورە تا بچووکان دارا و نەدار، بڵند و نزمان دەروێش و بە ڕێش و مەستی بادە کوێخاو بەراڵاو هەڵەو شەل و گێڕ

ئەو رۆژە کە ئەو هەژارە پێ مرد گش پیاو و ژنێک و لاو و پیرێ  زاواو خەسوو خەزوور و بووکان زانا و نەزان نەناس و خزمان پاک و بە چڵک بە کوڵک و سادە گشتی وەکوو یەک بووبوونە شینگێڕ

(خاني، 2007: 477)

مولوي کرد از شاعراني است که در ديوان شعر هورامي خود، بيشترين مراثي را سروده است. او در حدود 28 مرثيه در رثاي شخصيتهاي گوناگون سروده است. از جملۀ اين مراثي، 8 مرثيه را در رثاي عنبر خاتون، همسر باوفايش سروده که در نهايت اعجاز و هنرنماييهاي لفظي و معنوي است. در اين مراثي سعي کرده است که مفاهيم مرگ را با مظاهر طبيعت کردستان چنان به هم گره بزند که که از مرگ نيز بوي زندگي استشمام شود. به علاوه تصاوير بديع هنري را نيز در اين مراثي مي­توان به وضوح ديد:

ئیمسال نەووەهار چون خەزان سەرد مشیو تاڵەی من خیلاف ئه­نگيز بۆ بۆی عه­نبه­ر نه تۆی دەماخم دوور کەرد

بەرگ وەرد باغ مەعدووم به­رد په­ی هه­رد وەرنە کەی؟ کێ دی؟ وەهار گوڵڕیز بۆ ج فرسه­تش ئاورد هه­وای وه­بای ده­رد ج

(مولوي، 1383: 146)

مولوي نيز زماني که در سال 1300 هـ.ق وفات مي­کند، بسياري از علما و دانشمندان در رثاي او مرثيه­هاي سوزناک مي­سرايند. از جملۀ آنها ملاحامد کاتب است که علاوه بر دوستي با مولوي، کاتب شيخ عثمان سراج الدين بود و صاحب آثاري چون شرح مبسوط مثنوي مولانا جلال الدين است. در رثاي مولوي مي­گويد:

آسمان گر خون ببارد بر وفات مولوي مجمع علم و عبادت مخزن صدق و صفا پيرو شرع محمد شيخ اولاد حسين فارسي نظم و قصايد در حقيقت در مجاز بهر تاريخ وفاتش آنقدر کرديم فکر ج

زيبد ار برگ سيه پوشند اهل دنيوي مظهر عقل و درايت مير ملک معنوي سالک راه طريقت در طريق اخروي ج ريزه چين خوان جودش صد امير دهلوي جج کاسمان غش کرد بر مرگ جناب مولوي ج

(مدرس، 1385: 366)

يکي از زيباترين مراثي ادب کردي، مرثيۀ ملا محمود مفتي، متخلص به بيخود (1965- 1878م) براي برادر زاده­اش است که در دجله غرق شده بود. شاعران بسياري در ادب کردي به استقبال اين مرثيه رفته­اند:

لەو ڕۆژەوە ڕۆیشتووە تۆراوە دڵی من هەرچەند ئەگەڕێم بێ سەر و شوێن ماوە دڵی من ئاخۆ بە چ شاخێکەوە گیرساوە دڵی من یا خۆ بە چ شاخێکەوە سووتاوە دڵی من ئەو هەمدەمی غەمخوار و نەدیمی منە یا ڕەب ئەو مەحرەمی ئەسرار و قەدیمی منە یا ڕەب ئەو گەوهەر و شەهوار و یەتیمی منە یا ڕەب کەوتۆتە چ بەرێکەوە، خنکاوە دڵی من

(بيخود، 1393: 65)

از ديگر مرثيه سرايان ادب کردي، هژار مکرياني است که مرثيه­هاي بلند و رفيعي براي ملا مصطفي بارزاني سروده است. او پس از وفات ملا مصطفي هر سال مرثيه­اي براي او مي­سرود. جمعاً يازده مرثيه در رثاي ملا مصطفي سروده است:

بارزانی! باوکی پیرۆزم ئەوە ماوەی یازدە ساڵە هەر بە ڕواڵەت لێم تەریکی

جێی فەخر و شانازی و هۆزم کە لە من سەدهەزار ساڵە وەکی دیش هەر لێم نزیکی

(هژار، 1385: 361)

2-2. مراثي مستوره اردلان و احمد بيگ کوماسي

1-2-2.مرثيه­هاي مستوره براي خسروخان

ماه شرف خانم متخلص به «مستوره» از خاندان قادريهاي سنندج در سال 1220 هـ. ق/ 1804م، در سنندج متولد شد. ابوالحسن پدر مستوره با دربار حاکمان اردلان رفت و آمد داشت و جزو بزرگان شهر به شمار مي­آمد. مستوره در اوان کودکي به مکتب مي­رفت و تحصيل مي­کرد. اگرچه در آن دوران کسب علم و دانش براي زنان رواج نداشت، او زني فرهيخته و ساعي بود که علوم ادبي و ديني و خوشنويسي را به خوبي آموخت و در دوران کوتاه عمرش که کمتر از پنجاه سال بوده است هرآنچه که مي­توانست آموخت. مستوره ذوق و استعداد شاياني در سرودن شعر به زبانهاي فارسي و کردي با دو گويش هورامي و سوراني داشت. از انبوه ابيات او تنها 2000 بيت آن باقي است. علاوه بر شعر، در نثر نيز يد طولايي داشت. منشآت زيباي او، گوياي اين فرهيختگي و توانايي است. علاوه بر علوم ادبي در علوم شرعي نيز توانمند بود و کتابي بر اصول و فروع دين بر اساس مذهب شافعي نوشته است که در آن به تمامي اصول و فروع دين که مورد نياز و سؤال مسلمانان بوده است بسيار به اختصار پرداخته است. شايد بتوان گفت که مستوره در زمان خود راهنماي ديني مورد اعتماد مردم به ويژه بانوان بوده است. از علوم ادبي و شرعي که بگذريم، ماه شرف خانم در نوشتن تاريخ نيز درخشش داشته است. او در کتاب «تاريخ الاکراد» به شرح و توضيح در بارۀ حکومت اردلانها از آغاز تا زمان حيات خود پرداخته است. بر اساس نوشته­هاي خانم اوگينا واسيلي آوا، مستوره تحت عنوان همسر دوم با خسرو خان اردلان، (مشهور به خسرو ناکام) ازدواج کرد و خسرو را بسيار دوست مي­داشت. و باعث شد تا دوستي و محبت فراواني در قلب خسروخان نيز ظاهر شود. (گازراني، 2005: 24) اين عشق و دلدادگي، آنچنان عميق بود که بعد از مرگ خسروخان نيز همچنان مستوره را احاطه کرده بود و باعث شد تا ماه شرف خان وفادار و عاشق به سرودن مرثيه­هاي سوزناک و دل انگيزي در ماتم عزيز از دست رفته بپردازد. عمر گرانمايۀ مستوره تنها 43 سال بود که با آه و حسرت و بيماري در ديار غربت به پايان مي­رسد. و پيکرش را در آرامستان «گردي­سيوان» نزديک سليمانيه به خاک مي­سپارند. آثار برجسته و در دسترس او، ديوان اشعار، منشآت فارسي، کتاب شرعيات، تاريخ الاکراد و مجمع الادبا است. متأسفانه از کتاب مجمع الادباي او اثري برجاي نمانده است.

 

2-2-2. ويژگيهاي مراثي مستوره

ماه بانوي آسمان ادب کردي، کلامي شيرين و استوار دارد که صلابت و اصالت را در خود نهفته است. شعر مستوره در عين شيوايي و سادگي از ظرافتهاي هنري، ادبي و بياني فراواني برخوردار است. واژه­هاي مناسب و تراش خورده، شعر او را آبدار و قابل توجه کرده است. کلمات به کار برده شده در ابيات، مناسب موضوع و به اندازه است. کاستي و يا افزايشي در به کار گيري واژه­ها وجود ندارد. و سخن همانجايي به پايان مي­رسد که واژه­ها به اتمام رسيده­اند. به کارگيري عبارات مشخص و گوش آشنا در شعر، نشان از مطالعه در آثار ديگر شاعران نيز دارد. بانوي شعر دوست کردستان، آثار پيشينيان را خوانده است و به خوبي توصيفات و استعارات آنها را درک کرده، در شعر خويش به کار برده است: باد عنبر بيز، نوش لعل، سرو خرامان، سيل اشک، پير ميخانه، نرگس مستانه، مغ بچۀ ترسا، غاليه سا، نافه گشا و تعبيرات فراوان ديگري که در ديوان شعرش به وفور ديده مي­شود. مستوره در مرثيه­هايش حضوري پررنگ دارد و حساسيت عاطفي شاعر در پديده­هاي اطرافش به خوبي نمايان است. مستوره در غمنامه­هاي خود، کاملاً شاعري رمانتيک است که روح غم و غصۀ ناشي از مرگ خسرو را در پيکرۀ شعر خود وارد کرده است و به آن جان بخشيده است. مرثيۀ مستوره، مرثيه­اي رمانتيک و شخصي است که ناشي از تنهايي، عشق، هجران، سفر و شکستهاي شخصي است. شاعر دغدغۀ جمعي و انساني ندارد او سرگردان و مضطرب، مرثيه­گوي دل ديوانۀ خويش است.

تصويرها در زبان مستوره به قدري لطيف و زنانه است که مي­توان لقب تصوير مؤنث را بر آنها نهاد. (فتوحي، 1385: 142)

جگەر کەیل هوون هەناسەسەردم ­­­­­­­­		ئەسرین سەروازان نە چێهرەی زەردم

(مستوره، 1390: 313)

اين سرگشتگي و شوريدگي ناشي از غم و اندوه فراوان در سراسر مرثيه حاکم است و گويي زنجيري است که هر بيت حلقه­اي از آن زنجير است و پيوستگي تصاوير پرداخته شده را ايجاد مي­کند. احساسات مستوره کم‌کم خود را در شعر نشان مي­دهد و با ترکيبي درست و منطقي پيش مي­رود تا به اوج خود مي­رسد و شاعر تجربيات روحي خود را بازگو مي­کند. گفت‌وگوهای پی‌درپی شاعر با معشوق تصاوير زيبايي مي­آفريند و در اين راه از همۀ اشيا و اماکن اطراف خود کمک مي­گيرد و با احساسات خود در کالبد آنها روح مي­دمد تا جان بگيرند و در بيان اين اندوه بي­پايان ياريگرش باشند. مستوره به زيبايي و با مهارتي خاص اشياء را جان مي­بخشد. به‌ویژه امکاني را که خسرو در آنها حضور داشته است.

کولاه فەرەنگی بێ­سا‌حێب مەندەن خەم ڕیچەی شادیش جەبێخ هۆر کەندەن مەگرەوۆ پەی بەخت سیای وێش تەلار نمەیۆش نە گۆش سەدای مووسیقشق ج کتێبخانەت چۆڵ بێ زەوق و شەوقەن بێ دەماخی ئەو جەگشت مافەوقەن

(مستوره، 1390: 319)

ليليان فورست معتقد است شاعر رمانتيک سعي دارد موضوع و محتوايي عاطفي و احساسي را در شکل و صورتي تخيلي و خلاقانه به تصوير درآورد. (فورست، 1375: 20) مستوره آرزومند گفت‌وگوی مجدد با خسرو است و به مدد خيال و با شيوه­اي زيبا و خلاقانه اين بار خواب را به کمک مي­گيرد. شيون و گريه­هاي شبانه مانند دارويي خواب‌آور شاعر را به خوابي طولانی فرو مي­برد تا در خواب به زماني ديگر برود، به آن زماني که خسرو زنده است و مانند گذشته در عمارتش رفت‌وآمد مي­کند و دوستان وفادار خويش را به حضور مي­طلبد و به شادماني مي­پردازد.

پەرەی ناکامیت مەگرەوام وە تاو جە بەدبەختی وێم سەر نیام وە خاو دیم جەو خاو مەرگ، شای جەم وەقارم مەسرووری دەروون ریش زامارم جە کتێبخانە چون هەردە جاران نە دەورت دڵشاد جەم بەستەن یاران

(مستوره، 1390: ۳۱۴)

مستوره به زيبايي و با مهارتي خاص و دقتي کم نظير همۀ حالات و رفتارهاي خسرو را به تصوير مي­کشد و گويي خسرو زنده است و خود ايفاگر نقش است. با اطرافيان مجلس عيش و سرور دارد و مانند گذشته غرق در شادي و غرور خسروانه است. مستوره که نظاره گر اين شادماني و بزرگي است، از فرصت استفاده مي­کند و يک بار ديگر وفاداري و دلدادگي خويش را به خسرو يادآور مي­شود:

سەوگەندم بە زات حەی بیچوونەن مەیلم چەنی تۆ جەی وەر ئەفزوونەن ج

(مستوره، ۱۳۹۰: ۳۱۵)

غم مرگ نا به هنگام خسرو آن‌قدر سنگين است که مستوره به تنهايي توانايي تحمل و به دوش کشيدن آن را ندارد. بنابراين با زيبايي و حسي شاعرانه در يکي از مرثيه­ها، بهار و گلها و گياهان را به ياري مي­طلبد تا با يکديگر به سوک بنشينند:

سپای گولاڵان خوار و نگوون بان شەقايق ره­نگ زه­رد جگه­ر پر هوون بان نه­سيم سه­با نه­يۆ وە چەمەن نە شانۆ شەونم وە ڕووی نەستەرەن

(مستوره، 1390: 321)

او افسوس خود را در قالب آرزويي غير ممکن بيان مي­کند. آرزوي نيامدن بهار و نروييدن گلها و گياهان. گويا شاعر مي­خواهد اندوه و حسرت خود را به تمام کائنات تعميم دهد و همۀ آنها را در غم از دست دادن محبوبش شريک بداند. مستوره ساده و صميمي سوکواري مي­کند و نرد عشق مي­بازد. اگر چه شعرش رمانتيک است اما در مرثيه­هايش استعاره به کار نمي­برد او دلالت ضمني و اشاري در تصويرسازيهايش ندارد. صريح و مستقيم و در مقام تشبيه تصوير سازي مي­کند.

شعر رمانتيک و زبان زنانه در مرثيه­هاي مستوره به نمايش درآمده است. برخلاف اشعار فارسي او که خبري از زنانگي و احساسات لطيف زنانه نيست، در مرثيه­ها لطافت و رقت احساسات به حدي است که بي­شک هر خوانندۀ ناآشنا نيز مي­تواند رد پاي يک زن را در آن پيدا کند. استفاده از تعابير و اصطلاحات سوکوارانه­اي که ويژۀ زنان است و همچنين شرطهايي که عموماً بانوان در مرگ عزيزان براي خود الزام مي­کنند و البته به آن نيز پايبند هستند.

سا وێم بە قوربان تاريکی يانه­ت ئه­و ماواي ده­يجوور چۆڵ وێرانەت جە زبان لاڵ بام وێنەی نەقش سه­نگ پەی چێش جات گرتەن تۆ نە قه­ور ته­نگ

 (مستوره، 1390: 317)

کلام مستوره بعد از مرگ خسرو سياه پوش مي­شود و نواي سنگين عزا را مي­نوازد.

باقی تا ئه­وڕۆ عومر به­رجام بۆ شەرت بۆ پەی خەسرەو هەر واوەیلام بۆ تا خالق گێرۆ دیوان مه­حشه­ر شين مه­ستووره جه شيرين به­ته­ر

 (مستوره، 1390: 319)

3-2. احمد بيگ کوماسي  

احمد بيگ(بگ) کوماسي در سال 1798 م، در روستاي «بردسپي» از نواحي مريوان ديده به جهان گشود. از نام خانوادگيش پيداست که از طايفۀ کوماسيهاست که از نظر مالي مشهور بودند. او مقدمات علوم را خوانده است و مدتي را در سنندج کسب علم کرده. با مولوي کرد ارتباطاتي داشته است و مولوي از او با نام «خالوي کوماسي» ياد کرده است. شعر کوماسي هجايي است و گاهي در ميانۀ هجاها سکته نيز ديده مي­شود. محتواي اشعار او عشق و وصف است و به نظر مي­آيد براي معشئوقي مشخص که احتمال دارد شيرين يا ليلا نام داشته شعر سروده است (احمدي، 1395: 224) توصيفات زيبا و دقيق نشان از طبعي لطيف و ذوقي سرشار دارد. اگر چه احمد بيگ ابيات زيادي نسروده است اما مرثيۀ بسيار زيبايي دارد که از نظر مينورسکي از بسياري جهات و جنبه­هاي هنري بر مراثي ديگر زبان فارسي داراي برتري و زيبايي است.

کوماسي در رثاي همسرش و يا معشوش مرثيۀ هورامي زيبايي سروده است. «گلکوي تازه­ي له­يل» نام مرثيه­اي است که احمد بيگ کوماسي در رثاي معشوق خود سروده است. اين شعر در مدت زمان اندکي آن قدر مشهور شد که گاهي احمد بيگ را تحت عنوان شاعر : «گلکوي تازه­ي له­يل» خطاب مي­کردند و مي­شناختند.

سرانجام احمد بيگ در سال 1878 م، در زادگاهش ديده از جهان فرو بست.­ طبق نامه­اي که ابوالوفاي کردستاني براي محمد مکري نوشته است، محل دفن احمد بيگ، گورستان تايلۀ سننندج است. (حکيم ملا صالح، 1390: 6)

 

4-2. ويژگيهاي مرثيۀ احمد بيگ

شاعر مرثيۀ خود را در خطاب به قبر معشوق آغاز مي­کند.

گڵکۆی تازەی لەیل گڵکۆی تازەی لەیل ج ئارۆ شیم وەسەر گڵکۆی تازەی لەیل

 (احمد بيگ، 2012: 131)

در ابيات آغازينش آنچه را که مي­بيند مورد خطاب قرار مي­دهد. و آه و اندوه خود را با سنگ مزار معشوقش

درميان مي­گذارد:

شیم وەسەرینش وەدڵەی پڕ جۆش ج سەنگی مەزارش گرتم نە ئاغووش

(همانجا)

گله و شکايت شاعر بيشتر بابت تنهايي و بازماندگي خود است تا رفتن و ناکام ماندن معشوق:

سەر هۆر دە نە خاک سەوڵ خەرامان من مەجنوونی تۆم وەی تەور پێم ئامان کۆچی بێوادەت کاری پێم کەردەن بێزارم جە گیان رازیم وە مەردەن

 (احمد بيگ،2012 :132)

کوماسي با بهره­گيري از صنعت تلميح در جاي جاي مرثيه­اش، با قيس بن ملوح و با اشاره به داستان ليلي و مجنون، هم ذات پنداري مي­کند و اندوه خود را همانند اندوه او سنگين و جگرسوز مي­داند. اودر هشت بيت، خود را مجنون ناميده است:

واتم ئەی دڵسۆز قه­يس لونگ وه­کۆڵ مەبارەکت بۆ یانەی بیدی چۆڵ سەر هۆر دە نە خاک سەوڵ خەرامان من مەجنوونی تۆم وەی تەور پێم ئامان ج

 (احمد بيگ،2012: 131-132)

گله و شکايت از روزگار ظالم و بي مروت خواندن آن يکي از بسامدهاي بالاي مرثيه­خواني است که در شعر شاعران کرد نيز به فراواني وجود دارد. گويي تنها مقصر همۀ اتفاقات بد و ناخواسته، روزگار است. و البته نيم نگاهي هم به انديشۀ جبرگرايي دارد:

جەو ساوە گەردش چەرخ پڕ ستەم من و تۆ وەی تەور جیا کەرد جە هەم تۆ بەردەن وە خاک سیای تەنگ و تار من مام پەی ئازار جەفای ڕۆژگار

 (احمد بيگ،2012: 132)

تشبيهات و استعارات زيبايي در مرثيۀ احمد بيگ وجود دارد که گوياي کلامي شيوا و سخته است. چشمان آهووش معشوق و ابروي همچون کمان سياه که هر لحظه تير نگاه را پرتاب مي­کند:

ئەو دیدەی مەخموور ئاهوو بێز تۆ ئەو قه­وس قه­تران شه­رئه­نگيز تۆ

 (احمد بيک،2012: 135)

و با افسوس مي­گويد:

ئیسە لە گەردش چەرخ نیلی رەنگ بێ رەونەق بييه­ن چوون نه­قش رووي سه­نگ

 

 (احمد بيک،2012: 136)

احمد بيگ مرثيه را به چاشني گله و شکايت مي­پروراند و با مهارتي خاص بعد از ابياتي مشحون از اندوه ناشي از سکوت معشوق، مناظره­اي برپا مي­کند:

هام وە سەرینت زار زار مناڵوو خاک یانەی نۆت وە چەم مەماڵوو تۆ هیچ نیت وە تەنگ بێ قه­راری من جه ئەڵویدای سەخت شین و جاری من

 (احمد بيک،2012: 137)

وقتي از معشوقش پاسخي نمي­شنود، همچون عاشق سرگشته­اي که قصدش به سخن آوردن معشوق سنگدل است با کلامش معشوق را وادار به دفاع از خود مي­کند و بالاخره به سخن مي­آيد:

نمەدەی جواو نوختەی خاڵ بێگەرد مەعلوومەن جە لات مریلم بییەن سەرد

 (احمد بيک،2012: 137)

تيرش به هدف مي­خورد و معشوق در مقام دفاع از خود به گفتگو مي­نشيند:

دیم سەدایی نەرم نە تۆی خاکەوە نە یانەی تازەی حه­سره­تناکه­وه ئامانه گۆشم چوون هەردە جاران واتش ئەی مەجنوون وێڵی کۆساران

 (احمد بيگ،2012: 138)

احمد بيگ ادامۀ مناظره با معشوق را به مباحث فلسفي و پرمعنايي در رابطه با مرگ و جبر ناشي از آن سوق مي­دهد. و اين بار معشوق در مقام دانايي سخندان ظاهر مي­شود و شاعر را به آرامش و تفکر دربارۀ رويداد ناگزير مرگ دعوت مي­کند:

---

[1]  . [e-mail]

---