شناسایی مؤلفه‌ها و مفاهیم تأثیرگذار بر سبک زندگی و معماری خانه‌های ساخته‌شده در بافت تاریخی تبریز
الموضوعات :الناز اشرفی 1 , لیدا بلیلان اصل 2 , داریوش ستارزاده 3 , پریسا هاشم پور 4
1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 - استاد تمام، گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز، ایران
3 - دانشیار،گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز، ایران
4 - دانشیار،گروه معماری،دانشگاه هنراسلامی،تبریز، ایران
الکلمات المفتاحية: بافت تاریخی, تبریز, خانه, سبک زندگی, معماری,
ملخص المقالة :
سبک زندگی بازتابی از ابعاد عینی فرهنگ، شامل ارزش‌ها، هنجارها، باورها و الگوهای تعاملات اجتماعی در هر جامعه است و نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری معماری مسکن، به‌ویژه در بافت‌های تاریخی ایفا می‌کند. بافت تاریخی شهر تبریز را می‌توان، نمونه‌ای برجسته از تبلور معماری بومی و بازنمایی سبک زندگی ساکنان آن، در دوره‌های مختلف تاریخی دانست. با ورود جریان‌های نوین فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در سال‌های اخیر، تغییراتی محسوس در شیوه‌های زندگی و به‌تبع آن در الگوهای کالبدی مسکن در این بافت‌ها رخ داده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که چه مؤلفه‌ها و مفاهیم بنیادینی سبک زندگی و معماری خانه‌های شکل‌گرفته در بافت تاریخی تبریز را تحت‌تأثیر قرار داده‌اند؟ برای پاسخ به این پرسش، تحقیق با رویکردی کیفی و ماهیت بنیادی انجام شده است. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با نمونه‌گیری هدفمند از۱۴ نفر از خبرگان و متخصصین دانشگاهی که دارای ۲۰ تا ۳۰ سال تجربه تخصصی در حوزه‌های معماری، شهرسازی و جامعه‌شناسی هستند، گردآوری و با روش تحلیل مفهومی سه‌مرحله‌ای شوارتز-بارکات و کیم (2000) تحلیل گردیده است. یافته‌ها نشان داد، سبک زندگی تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته‌است و معماری خانه‌ها نیز در دو سطح عملکردی و نمادین و از منظر عوامل درونی و بیرونی قابل تحلیل است. در پایان، مدل مفهومی پژوهش شامل پنج بُعد، پنج مؤلفه اصلی و چهارده شاخص ارائه گردیده‌است که می‌تواند، مبنایی برای تحلیل و طراحی در فرآیند بازآفرینی بافت‌های تاریخی قرار گیرد.
اباذری، یوسف و چاوشیان، حسن. (1381).از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی رویکردهای نوین در تحلیل جامعه‌شناختی هویت اجتماعی. نامه علوم اجتماعی، (0) 20).
ابراهیمی، قربانعلی و بهنویی‌گدنه، عباس .(1389).سبک زندگی جوانان: بررسی جامعه‌شناختی سبک زندگی و مولفه‌های آن در بین دختران و پسران شهر بابلسر. مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 6(18)، 135-160. SID. https://sid.ir/paper/118095/fa
ازکیا، مصطفی وحسینی‌رودبارکی، سکینه .(۱۳۸۹).تغییرات نسلی سبک زندگی در جامعه روستایی. فصلنامه علمی–پژوهشی رفاه اجتماعی, ۱۰(۳۷).
بانی‌مسعود، امیر. (۱۳۹۱). معماری معاصر ایران. تهران: نشر هنر معماری قرن.
جاری نابی رعنا، رضایی باعثه. بررسی دیدگاه اعضای شورای شهرتبریز در مورد بهسازی و بازسازی بافت محله مقصودیه شهر تبریز بر مبنای روش سروکوال. عنوان نشریه. ۱۳۹۳; ۱۳ (۳۵) :۳۳-۴۲ URL: http://ijurm.imo.org.ir/article-
حاجیانی، ابراهیم .(۱۳۹۱). سبک زندگی و مطالعات راهبردی. الگوهای سبک زندگی ایرانیان (چاپ دوم، صص. ۷–۱۴). تهران: پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام.
حائری، محمدرضا. (۱۳۸۸). خانه، فرهنگ، طبیعت. دفتر معماری و طراحی شهری، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماریحسنی، محمدحسین، ذکایی، محمدسعید، طالبی، ابوتراب، و انتظاری، علی. (1396). مفهوم سازی سبک زندگی فرهنگی. جامعه پژوهی فرهنگی، 8(1 )، 23-45. SID. https://sid.ir/paper/241282/fa
حیرت، عاطفه ، فاتحی‌زاده، مریم السادات ،احمدی، سیداحمد ، بهرامی، فاطمه و اعتمادی، عذرا. (1393). بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی پرسش‌نامه سبک زندگی زوجین با رویکرد اسلامی؛یک مطالعه ترکیبی فصلنامه اندازه‌گیری تربیتی، 5 (17)،149-173.. doi: 10.22054/jem.2015.333
خواجه نوری, بیژن و مساوات, ابراهیم. (1398). مطالعه‌ی رابطه‌ی سبک زندگی و رفتار مصرف‌کننده (مطالعه‌ی موردی: زنان متأهل شهر شیراز). فصلنامه زن و جامعه, (10(38)، 238-302.
داداش‌پور، هاشم، و روشنی، صالح. (۱۳۹۲). ارزیابی بین‌فرد و محیط زندگی در محلات جدید با استفاده از سنجش کیفیت عینی و ذهنی. مطالعات شهری, ۶) ۳(.
ذکایی، ابوتراب، و انتظاری، علی. (۱۳۹۶). مفهوم‌سازی سبک زندگی فرهنگی. جامعه‌پژوهی فرهنگی, ۸(۱), ۲۳–۵. https://doi.org/10.22631/jicr.2017.1490.2196
ذكايي، محمدسعید. (۱۳۸۶). تحول الگوهای سبک زندگی جوانان ایران. الگوهای سبک زندگی ایرانیان. تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.
راپوپورت، آموس. (۱۳۹۲). انسان‌شناسی مسکن (فرد افضلیان، مترجم). تهران: کتابکده کسری.
شصتی، شیما، و فلامکی، محمدمنصور. (۱۳۹۴). رابطه میان سبک زندگی و مسکن ایرانی (با تکیه بر نظریه جامعه کوتاه‌مدت و نظریه راهبرد و سیاست سرزمینی جامعه ایران). فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی, ۶(۳), ۱۱۷–۱۳۷.
صداقتی، عاطفه، پیربابایی، محمدتقی، نوریان، فرشادوبیتی، حامد. (۱۴۰۰). ارزشیابی مسکن شهری برنامه‌ریزی‌شده در شهر تبریز از نگاه ساکنان. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی, ۳۲(۳), ۱–۳۰. https://doi.org/10.22108/gep.2021.126233.1376
صفری‌اصل، لیلا. (۱۴۰۱). طراحی داخلی با رویکرد زیبایی‌شناسی در مسکن معاصر. اندیشنامه معماری داخلی, ۲(۲), ۸۱–۹۵.
سرداری، مازیار، زارع، لیلا، طلایی، آویده، قبادیان، وحید.(1402).115-131سبک‌شناسی معماری دوره پهلوی دوم با رویکرد ارزیابی رفتار کالبدی آثار در هرسبک. فصلنامه آینده‌پژوهی شهری،3(2)، 115-131 DOI: 10.30495/uf.2023.1984061.1117
علیزاده، اعظم، دانش ،پروانه، ملکی ،امیر، و جواهری، فاطمه. (2020). رابطه مؤلفه های سبک زندگی سالم با سلامت روان زنان و مردان. سلامت اجتماعی. 7(3)،328-339. https://doi.org/10.22037/ch.v7i3.28929
فاریابی، فهیم، و یزدان‌فر، سیدعباس. (1399). تاثیر شیوه زندگی بر سازمان فضایی خانه (مطالعه موردی: شهرستان کرمان). معماری اقلیم گرم و خشک، 8(12 )، 197-220. SID. https://sid.ir/paper/954848/fa
فاضلی, نعمت الله . (1387). مدرنیته و مسکن ( رویکرد مردم‌نگارانه به مفهوم خانه، سبک زندگی روستایی و تحولات امروزین آن). فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران. 1(1)،25-63 . . doi: 10.7508/ijcr.2008.01.002
فاضلی، نعمت‌الله). ۱۳۹۱). فرهنگ و شهر؛ چرخش فرهنگی در گفتمان شهری. تهران: انتشارات تیسا.
فاضلی، محمد). ۱۳۸۲. (مصرف و سبک زندگی. قم: نشر صبح صادق.
فکوهی، ناصر. (۱۳۸۷). انسان‌شناسی شهری. تهران: نشر نی.
فلامکی، محمدمنصور (۱۳۷۹). مرمت شهری؛ چشم‌اندازها و نگرانی‌ها. فصلنامه هفت شهر، شماره ۱.
کامی شیرازی، سیده‌مهسا. ، سلطان‌زاده، حسین و حبیب، فرح. (۱۳۹۷). تأثیر سبک زندگی در سازمان فضایی معماری مسکونی در ایران (نمونه مورد مطالعه: آشپزخانه، حد فاصل سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷). پژوهش‌نامه زنان، ۹(۲ [پیاپی ۲۴])، ۳۳–۷۰. بازیابی از https://sid.ir/paper/382738/fa
مدهوشیان‌نژاد، محمد، و عسکری‌الموتی، حجت‌الله (1395). تمایزهای کیفی وکمی در سیر تحول ارسی‌های قاجاری تبریز.نشریه هنرهای زیبا،40(21)،77-84.
محمدی‌بیدسردره، ایمان و حیدری، شاهین. (۱۴۰۳). تأثیر جانمایی حیاط بر آسایش حرارتی بیرونی در ساختمان‌های مسکونی میان‌مرتبه شهر شیراز. نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، ۲۹(۳)، ۷–۳۰. https://doi.org/10.22059/jfaup.2025.386529.67302
میرزایی, مریم . (1401). بررسی تطبیقی الگوهای فضایی در معماری مسکن ایرانی و مسکن معاصر. فصلنامه پژوهشی شهرسازی و معماری هویت محیط, 3(12). . doi: 10.22034/(jupa-ei).2024.369329.1119
نوابخش، فرزاد. (1393). تغییرات سبک زندگی در فرآیند توسعه ابزارهای نوین فناوری. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 6(2 (مسلسل 22))، 45-63 . https://sid.ir/paper/231916/fa. SID
ولی‌زاده اوغانی، محمد باقر، و همایون، سیدسجاد. (۱۴۰۰). چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر). مهندسی ساختمان و علوم مسکن، ۱۴(۱)، ۱–۱۱.
وحدت‌طلب, مسعود , یاران, علی و محمدی خوش‌بین, حامد . (1399). ارزیابی ترجیحات بصری در نماهای مسکونی، مورد مطالعاتی: دوازده خانه تاریخی تبریز. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 13(32), 175-187. doi: 10.22034/aaud.2019.150473.1692
یونسی, گلزار , ارمغان, مریم و ثقفی, محمدجواد. (1402). بازتاب تحولات سبک زندگی در معماری خانه‌های طبقات شغلی شرکت‌شهرهای نفتی ایران قبل از دهۀ پنجاه (نمونۀ موردی: شرکت‌شهر آبادان). باغ نظر , 20 (118)23-36. doi:10.22034/bagh.2022.349486.5219
1. ian, Ervand. (2008). A history of modern Iran. Cambridge University Press.
Askarizad, Reza, & Mehrinejad, Esmaeel. (2020). Investigating the role of semi-open spaces on the sociability of residential environments. Frontiers of Architectural Research, 9(3), 616–630. https://doi.org/10.1016/j.foar.2020.03.005
Askarizad, Reza, & Mehrinejad, Esmaeel. (2024). The interaction of history and modern thought in the creation of Iran's architecture. International Journal of Architecture and Urban Development, 14(1), 12–25. https://doi.org/10.1016/j.ijaur.2024.01.002
Asri, Yuliana, Hayati, Yeni, & Pangesti, Nelly Rachmawati. (2021). Millennial women’s lifestyle in Metropop novels. In Proceedings of the 4th International Conference on Language, Literature, and Education (ICLLE-4 2021), Advances in Social Science, Education and Humanities Research, 604.
Beamish, Olivia, Goss, Richard, & Lee, Haejin. (2007). Influence of lifestyle on housing preferences of multifamily housing residents. Housing and Society, 34(1), 1–38.
Bianca, Stefano. (2000). Urban form in the Arab world: Past and present. Thames & Hudson.
Bourdieu, Pierre. (1984). Distinction: A social critique of the judgement of taste. Routledge & Kegan Paul.
Donaldson, Stephen. (1969). Life styles: Conformity, neighboring and hyper-activity. In The suburban myth (pp. 102–116). University of Columbia Press.
Douglas, Susan P., & Urban, Carol D. (1977). Life-style analysis to profile women in international markets. Journal of Marketing, 41(3), 46–54.
Dovey, Kim. (2010). Becoming places: Urbanism/architecture/identity/power. Routledge.
Earl, Peter E. (1986). Lifestyle economics: Consumer behaviour in a turbulent world. Wheatsheaf.
Evans, Robin. (2012). The projective cast: Architecture and its three geometries. MIT Press.
Filipcova, Blanka (Ed.). (1972). Special issue on socialist life style. Society and Leisure, 3.
Greenberg, Michael G., & Frank, Ronald E. (1983). Leisure lifestyle: Segmentation by interests, needs, demographics, and television viewing. American Behavioral Scientist, 26(4), 439–459.
Hakim, Catherine. (2002). Lifestyle preferences as determinants of women's differentiated labor market careers. Work and Occupations, 29(4), 428–459. https://doi.org/10.1177/07308884020290040
Keddie, Nikki R. (2003). Modern Iran: Roots and results of revolution. Yale University Press.
Kline, Rex B. (2010). Principles and practice of structural equation modeling (3rd ed.). Guilford Press.
Mehrotra, Sanjay, & Wells, William D. (1977). Psychographics and consumer behavior: Theory and recent empirical findings. In Arch G. Woodside et al. (Eds.), Consumer and industrial buying behavior (pp. 49–65). North Holland/Elsevier.
Mitchell, Arnold. (1985). The nine American lifestyles. Collier Macmillan.
Montazeri, Farideh, & Askarizad, Reza. (2009). Reading urban spaces by the space-syntax method: A proposal for the analysis of historical urban spaces. Cities, 26(6), 337–344. https://doi.org/10.1016/j.cities.2009.07.002
Rapoport, Amos. (2005). Culture, architecture and design. Locke Science Publishing.
Safari, Maryam. (2022). Social patterns and traditional courtyard houses in Iran. Journal of Architectural Heritage, 26(3), 275–292.
Tomlinson, Alan. (1990). Introduction: Consumer culture and the aura of the commodity. In Alan Tomlinson (Ed.), Consumption, identity and style (pp. 1–40). Comedia/Routledge.
Wright, Gwendolyn. (1981). The politics of design in French colonial urbanism. University of Chicago Press.
