تحولات علم‌شناسی در ایران و غرب (با تأکید بر علوم اجتماعی و انسانی)
الموضوعات :
1 - استادیار دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی
الکلمات المفتاحية: سنت تحلیلی, سنت قاره‌ای, پارادایم, زمینه‌گرایی, پوزیتیویسم, نظریه علمی, عینیت باوری علم, پدیدارشناسی, علم دینی.,
ملخص المقالة :
مطالعات علم نگاهی ویژه به تاریخ علم دارد. به مدد تاریخ علم، فراز و نشیب‌های آن را رصد می‌کنیم و در فلسفه‌ورزی از آن بهره می‌بریم. از اوایل شکل‌گیری فلسفه تا زمان نیوتن و تا امروز، علم‌شناسان بسیاری در اطراف استقراء‌گرایی، گرد آمدند و در قرن بیستم این ابطال گرایان بودند که برگرمی کار خود افزودند. با این حال تاریخ علم نشان از آن دارد که توقف بر استقراء‌گرایی و ابطال‌گرایی، رافع مشکل نبوده است. در واقع پوزیتویسم که بر شانه نیوتن استوار بود، مواجه با چالش‌های جدی گردید. از سوی دیگر فلسفه‌های علم متأخر به ما می‌گویند که فرایند نظریه‌پردازی متکی به «پارادایم» (در معنای چهارگانۀ «هستی‌شناسی »، «معرفت شناسی »، «روش‌شناسی » و «ارزش شناسی ») معطوف به موضوعی است که آن نظریه‌پردازی پیرامون آن انجام می‌گیرد. همچنین به ما می‌گوید که نمی توانیم رفتارهای انسانی و اجتماعی را با الگوی علم فیزیک مطالعه کنیم و به عبارت دیگر نظریه‌های علوم انسانی و اجتماعی ارزش باره هستند. در مقاله حاضر کوشیده‌ایم معنای علم را در ایران پس از اسلام مورد توجه قرار داده و اوج و حضیض آنرا نشان دهیم و متناظر با احوالات سانحه در ایران، احوالات غرب را نیز مورد توجه قرار دهیم. مطالعه حاضر نشان میدهد که در دوران زرین علم (قرون نخست اسلامی) علم‌شناسی فیلسوفان مسلمان ایرانی اثرات وسیعی بر اندیشه غربیان داشته، لکن برای مدت قریب به 800 سال پس از آن، مواجه با انحطاط گردیده است. اگرچه در این 200 سال اخیر از آن انحطاط قدری کاسته شده، اما هنوز گفتگو و هم پرسگی میان فیلسوفان علم مسلمان ایرانی و غربی (بدلیل نا هم زبانی و اختلاف سطح) وجود ندارد. مضافاً تأخیر فاز علم‌شناسی نسبت به اندیشه‌های غربی در ایران وجود دارد و از این منظر ضرورت تحول، احساس می‌شود. در پایان مقاله، درس‌هایی از تحولات تاریخ علم‌شناسی در ایران گرفته شده و زیر عنوان رهیافت ارائه گردیده است.
منابع
ابوزید، نصرحامد(1383)، نقد گفتمان دینی،ترجمه: حسن یوسفی اشکوری و محمد جواهر کلام، تهران، دیدآورد، چاپ اول
احمدی حاجیکلایی، حمید،(1389) جریان‌شناسی چپ در ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
احمدی روحانی، حسین: سازمان مجاهدین خلق، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384.
اسپنسر، لوید و اندرژ کروز، 1382، روشنگری، ترجمه مهدی شکیبانیا، شیرازه
آرتوربرت، ادوین، 1374، مبادی مابعدالطبیعی علوم نوین، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
برزین، سعید،(1374)، زندگی نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز
بیدهندی، محمد، درآمدی بر فلسفه علم وجودی ملاصدرا ، راهبرد، تابستان 1393 (شماره 71).
پازوکی، شهرام، (1391)، عمل‌گرایی مدرن در دین، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی بزرگداشت روز جهانی فلسفه مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
پوپر، کارل ریموند، (1379) اسطوره چارچوب، ترجمه علی پایا، تهران، طرح نو
توفیق، ابراهیم (1387)، مبانی معرفت‌‌شناختی و روش‌شناختی علوم فرهنگی در سنت آلمانی: بررسی کوشش‌‌های تأسیس دیلتای و ریکرت، همایش «روش‌شناسی مطالعات فرهنگی»
توفیق، ایراهیم (1368)، بحران علوم اجتماعی و گفتمان پسااستعمار، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری.
جزنی بیژن: تاریخ سی‌ساله ایران، تهران، انتشارات رحمن، 1357.
حائری،عبدالهادی (1372)، نخستین رویاروییهای اندیشه‌گران ایران: با دو رویه تمدن بورژوازی غرب،تهران، امیرکبیر
حائری یزدی، مهدی (1361). کاوش‌های عقل عملی (فلسفه اخلاق). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
حسینی بهشتی، علیرضا (1377) روش‌شناسی در حوزه اندیشه سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 9
خاتمی، محمود (1395)، مدخل فلسفه ارزش، تهران، نشر علم
خسروپناه، عبدالحسین، (1388) نظام معرفت‌شناسی صدرایی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
درخشه، جلال،(1393)، گفتمان سیاسی شیعه در ایران معاصر، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)
دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال، (1387)، نظریه انتقادی: چارچوبی برای تحلیل سیاست خارجی، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره دوم، بهار 1387، 161- 125.
رستگار، کریم، تصویر نظم در فیزیک جدید و جهان‌بینی دیالکتیکی، تهران، اته واحده، بی‌تا.
سایر، آندرو، (1388)، روش در علوم اجتماعی: رویکرد رئالیستی، ترجمه عماد افروغ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سروش، عبدالکریم (1374)، درس‌هایی در فلسفه علم اجتماع؛ روش تفسیر در علوم اجتماعی، تهران، نشر نی.
شعبانی‌ورکی، بختیار، 1386، رئالیسم استعلایی و ثنویت کاذب در پژوهش تربیتی، فصلنامه نوآوری‌های آموزشی، شماره 20، سال ششم
صادقی، رضا، (1389)، نقدهای پوپر و مشکلات ابطال‌پذیری، معرفت فلسفی، سال 8، شماره 2، 150- 125.
صفا،ذبیح‌الله، 1374، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، چاپ پنجم، تهران، دانشگاه تهران
عنایت، حمید(1389)، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران، امیرکبیر
فی، برایان، (1389) فلسفه امروزین علوم اجتماعی، تهران، طرح نو.
کاسیرر، ارنست، (1370)، فلسفه روشنگری، ترجمه یداله موقن، نیلوفر
کوهن، تامس، (1369)، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات سروش.
گلشنی، مهدی، دیدگاه‌های فلسفی فیزیک‌دانان معاصر، تهران، نشر امیر کبیر، 1369
لازی، جان، درآمدی تاریخی به فلسفه علم، ترجمه: علی پایا، تهران، سمت.
مطهری، مرتضی (b1373) تعلیم و تربیت در اسلام، قم، انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (b1373)، اسلام و مقتضیات زمان، قم، انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (b1373)، انسان کامل، قم، انتشارات صدرا.
معصومی همدانی، حسین(1397)، تاریخ و فلسفه علم: مقالات از رشدی راشد و درباره او، تهران، هرمس و پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران
معینی علمداری، جهانگیر، (پاییز 1388)، نظریه انتقادی جدید، فصلنامه‌پژوهش سیاست‌نظری، شماره 6.
ملایری، محمدحسین، (1389)، «فلسفه علم پدیدارشنای هرمنوتیک و پژوهش کیفی»، فصلنامه راهبرد، شماره 54.
ملایری، محمد حسین،(1394) محل‌های نزاع در بحث علم دینی، تهران، پنگان
ملایری، محمدحسین، (1396)، فلسفه علم پدیدارشناسی هرمنوتیک، چاپ دوم، تهران، ققنوس
هاف،توبی.ای،(1384)، خاستگاه نخست علم جدید، اسلام، چین و غرب، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی
نشریه ویژه بحث بین دو سازمان- چریکهای فدایی خلق ایران، اردیبهشت، 1356.
سایت کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت(ایتپرا) www.ipta.ir
سایت ایکنا. www.ikna.ir
سایت اندیشه و پیکار www.peykar.info
سایت آرشیو دکتر ابراهیم توفیق www.towfigh.blogfa.com
Al Khalili, (2009) Science and Islam, BBC
Avari, B., (2007) India: the Ancient Past, Rowtledge.
Babich, Babette, (2003a), Continental Philosophy of Science: Mach, Duhem and Bachelard, Routledge philosophy of Science.
Babich, Babette, (2003b), "From Flecks Denkstil to Kuhns parakiam", International Studies in the philosophy of Science, Routledge, Vol. 17, No. 1.
Babich, Babette, (2007), "Philosophy of Science", The Edinburgh Companion to the Twenteeth Century philosophy. Edinburgh: University of Edinburg press.
Baron, Margaret. E,( 1969) the Origins of the I nfenistimal Calculus, pergamon Press.
Glock, H.J. (2008). what is Analytic Philosophy, Cambridge University Press.
Grant, Edward (2007). A History of Natural philosophy: From the Ancient world to the Nineteenth Century. Cambridge Universty Press.
Groth, Hans, ed. (2012), population Dynamics in Muslim Counties: Assembling the Jigsaw Springer ,Science & Business Media.
Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (1994), "Comparing Paradigms in qualitative research", in N. K. Denzin and Y. S. Lincoln (eds.), Handbook of Qualitative Research, Thousand, CA: Sage, pp. 105-117.
Hag, seyde, (2009), Scieche and Islam, Oxford Dictionary of the Meddle Ages.
Heelan, P. A. (1967), "Horizon. Objectivity and Reality in the Physical Sciences”, International Philosophical Quarterly, 7, 375-412.
Heelan, patrick (1998), "Scope of Hermeneutics in the philosophy of Natural Science", studies in the History and philosophy of science.
Heelan, Patrick ,& Schulkin, J., (1998), "Hermeneucal philosophy and pragmatism: A philosophy of Science", Synthese, (153).
Prioreschi, P., (1996), A History of Medicine, Horatius Press
Rabin, Sheila (2004), "Nicolaus Copernicus" (http:// setis. Library. Usydu. edu. au/ stanford / entries/ copernicus/ index. Html).Stanford Encyclopedia of philosophy, Metaphysics Research Lab, CSLI, Stanford University. Retreved 24 June 2012 .
Rafiabadi, Hamid Naseem, ed. (2007), challenges to Religions and Islam: A Study of Muslim Movements, personalities, Issues and Trends, Part I sarup & Sons.
Ricoeur, Paul, (1981), Hermeneutics and the Human Sciences, Trans by J. B. Thompson, Cambridge: Cambridge University Press.
???Rorty
Robinson, Francis, ed. (1996) The Cambridge lllustrated History of the Islamic world. Cambridge University press.
Turner, J. H. (1989), Theory Building in Sociology: Assessing Theoretical Accumulation, NewBury, (CA: Sage).
