جستاری در رابطۀ بینامتنی اشعار خطایی با اشعار حافظ شیرازی
الموضوعات :علی بابازاده غفاربی 1 , سیف الدین آب برین 2 , برات محمدی 3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ، ارومیه، ایران
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ، ارومیه، ایران
الکلمات المفتاحية: ادبیات تطبیقی, بینامتنیت, شعر فارسی, شعر ترکی آذری, حافظ, خطایی,
ملخص المقالة :
بینامتنیت با باور به اینکه هیچ متنی خودبسنده نیست روابط بین متون را میکاود. از منظر تئوریپردازان این نظریّه، هر متنی یک بینامتن بوده و همواره عناصری از متون پیشین و همعصرش را در خود جای میدهد. روابط بینامتنی علاوه بر اینکه بین متون یک زبان حاکم است، بین متون به زبان‌های مختلف نیز دیده میشود و اگر این متون در جوامعی با اشتراکات فرهنگی و تمدنی و جغرافیایی نگارش یافته باشند، این روابط هر چه گستردهتر ظهور و نمود می‌یابد. نمونۀ این روابط گسترده را در اشعار ترکی آذری و فارسی میتوان دید. ادبیات رسمی ترکی آذری و نمایندگان آن، شعر فارسی را به عنوان الگویی برای خود برگزیده و شعر ترکی آذری بر بنیاد شعر فارسی شکل گرفته و تکامل یافته است. به همین خاطر به شکلی گسترده روابط بینامتنی بین شاعران این زبان و زبان فارسی را میتوان دید. شاه اسماعیل صفوی(892ه.ق/ 930ه.ق) متخلّص به خطایی، از شاعران ترکی آذری در سدۀ دهم است که در شعر او تعاملات گستردۀ بینامتنی با حافظ شیرازی را میتوان دید. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی روابط بینامتنی بین حافظ و خطایی را بازکاویده و نتیجۀ پژوهش حاضر، دامنۀ گستردۀ روابط بینامتنی خطایی با حافظ را در ابعاد زبانی، تصویری و فکری آشکار ساخته است. خطایی، ترکیبات و واژه‌های بسیاری را از حافظ در نتیجۀ رابطۀ بینامتنی گرفته و در شعر خود وارد کرده است. بسیاری از تصاویر شعر خطایی در نتیجۀ رابطۀ بینامتنی با حافظ در شعرش وارد شده است و همچنین بسیاری از مضامین در شعر خطایی حاصل رابطۀ بینامتنی او با حافظ است و بالاخص مضامین زاهدستیزانه و مخالفت با واعظ، نتیجۀ تعامل او با حافظ است.
آلن، گراهام(1385). بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.
احمدی، بابک(1378). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
انوری، حسن(1385). صدای سخن عشق. تهران: سخن.
باربارو، جوزافا و دیگران(1349). سفرنامۀ ونیزیان در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. تهران: خوارزمی.
بهادری، محمد جلیل، و حسینی کازرونی، سید احمد(1395). بررسی و تحلیل تمثیل «آب حیات»(با نگاهی به غزلیات حافظ). تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، 30(8)، 59-78.
تربیت، محمدعلی(1314). دانشمندان آذربایجان. تبریز: اختر.
جهانمرد، محبوبه، آقابابایی، زهرا، و حسنعلیان، سمیه(1396). اشتراکات زیباییشناسی و مضمونپردازی زلف معشوق در شعر فارسی و عرب. پژوهشهای ادبیات تطبیقی، 5(3)، 97-
126.dor: 20.1001.1.23452366.1396.5.3.4.2 حافظ شیرازی، خواجه شمسالدین(1366).دیوان غزلیّات. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
خالقی مطلق، جلال(1375). زیبایی کمال مطلوب زن در فرهنگ ایران. ایران‌شناسی،8(4)، 716-703.
خرمشاهی، بهاءالدین(1361). ذهن و زبان حافظ. تهران: طرح نو.
خطایی، شاه اسماعیل صفوی(1380). دیوان خطایی( ترکی-فارسی). تصحیح رسول اسماعیل زاده. تهران: الهدی.
خواندمیر، غیاث الدین(1380). تاریخ حبیبالسّیر فی اخبار افراد بشر. ج4. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیّام.
دانشور، سیمین(1389). علم الجمال در ادب فارسی. تهران: قطره.
راستگو، سید محمد(1376). تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت.
زرقانی، مهدی(1384). تحلیلی بر مقدمۀ گلستان سعدی. مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز. 48(196)، 136-103.
زمردی، حمیرا(1387). نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی. تهران: زوار.
سخنور، جلال، و سبزیان مرادآبادی، سعید(1387). بینامتنیت در رمانهای پیتر اکروید. پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، 15(58)، 78-66.
سلمانینژاد، ساغر(1401). شگردهای گوناگون برای نونمایی بیان یک مضمون از ویژگیهای خاص کلام حافظ. سبک شناسی نظم و نثر فارسی. 15(71) ، 210-197. Doi:
10.22034/bahareadab.2022 .15 .6292 شاردن، ژان. (1345 ). سیاحتنامۀ شاردن. ج7. ترجمۀ محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شمیسا، سیروس.(1378). گزیده غزلیات مولوی. تهران: نشر و پژوهش دادار.
شفیعی کدکنی، محمدرضا(1375). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
صائب تبریزی، محمدعلی(1383). دیوان صائب تبریزی. به کوشش محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.
صیادکوه، اکبر، و رحمانیان، علی(1392). پیوند «زلف» و «دل» و کارکردهای هنری آن در دیوان حافظ. شعرپژوهی، 5(2)، 82-61.
عنصرالمعالی،کیکاووس بن اسکندر(1375). قابوسنامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.#3 گاژا، رامون، نکوبخت، ناصر، بزرگ بیگدلی، سعید، و هاجری، حسین (1391). بررسی تطبیقی چشم دلدار در غزلیات حافظ و ترانۀ نامه پترارکا. پژوهشهای زبان و ادبیات تطبیقی، 3(4)، 257-283.
گلگر،آملیا(1401). شاه اسماعیل صفوی در حکایت ترکی. ترجمۀ سمیه بیانی و محمدعلی رنجبر. پژوهش در تاریخ، 12(32)، 110-80.
نامور مطلق، بهمن (1390). بینامتنیت (نظریهها و کاربردها).تهران: سخن.
هاچن، لیندا(1383). «فراداستان تاریخ نگارانه: سرگرمی روزگار گذشته»، مدرنیسم و پسامدرنیسم در رمان. گزینش و ترجمۀ حسین پاینده، تهران: روزگار.
