واکاوی نمود مضامین تعویذ جام چهل¬کلید در دورۀ صفوی
الموضوعات :
فرزانه واحد دهکردی
1
(استادیار، گروه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی قم، قم، ایران)
الکلمات المفتاحية: باورهای عامیانه, تعویذ, چهلکلید, فلزکاری صفوی, مضامین شیعی,
ملخص المقالة :
اشیاء فلزی، مانند لوحهای حاوی پیامهای تصویری، نوشتاری و رمزگونه هستند. جامهای فلزی زیادی، منقش به دعا و طلسم از قرون گذشته به جا مانده که از مهمترین آنها میتوان، جام چهلکلید یا جام چهل‌بسمالله را نام برد. جام چهلکلید، نمونه‌ای از تعاویذ دورۀ صفویه است که شکل و کاربردی متفاوت از طلسم و دعا دارد و برای پناهجویی و دورکردن شرّ جن و انس بهکار میرفته‌است. پژوهش حاضر، با هدف "واکاوی نمود مضامین تعویذ جام چهلکلید در دورۀ صفوی" به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد کیفی انجام شده و برای جمعآوری اطلاعات، از منابع کتابخانهای و اسنادی و مشاهده آثار بهره جسته‌است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤالات است که: 1- جام چهلکلید چیست و چه انواعی داشته‌است؟ 2- مضامین تعویذی چگونه در جام چهلکلید نمود یافته‌است؟ یافتهها نشان میدهد جام چهلکلید در اشکال گوناگون، به‌عنوان ابزار تعویذ، موارد استفاده متعددی داشته و اشکال آن بهدلیل آویزهای کلیدمانند، با سایر جامهای پیشگویی، طاسِ باطلِ سحر و جامهای جادویی دیگر متفاوت بوده و بر اساس باورهای عامیانه، ابزاری برای پیشگیری و درمان بیماری، خوشیُمنی و فتح و گشایش در امور و مهمتر از همه به‌عنوان باطل سحر و دفع چشمزخم بهکار میرفته‌است. مضامین تعویذی در این جام بهصورت باورهای عامیانه در قالب علائم نجومی و رمل، استفاده از عدد چهل و اعداد و حروف ابجد دیده میشود؛ همچنین مضامین شیعی بهصورت آیات و سورههای قران، ادعیه و اسماء متبرکه در آن نمود یافته‌است.
احسانی، محمد تقی. (1391). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
اسدیان، محمد. (1399). آداب و آیین¬های گذر. تهران: انتشارات هنوز.
اسدیان‌خرم‌آبادی، محمد و دیگران. (1358). باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام. ج۱، تهران: مرکز مردم‌شناسی وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
افروغ، محمد و نوروزی¬طلب، علیرضا. (1389). هویت اسلامی- ایرانی در فلزکاری عصر صفوی: با تأکید بر کتیبه¬های موجود بر آثار فلزی. فصلنامه مطالعات ملی، سال 11، شماره 4، 100-73.
افوشته¬ای ¬نظری، محمود. (1373). نقاوه‌الاثار فى ذكر الاخيار در تاریخ صفویه به اهتمام احسان اشراقی. تهران: علمی و فرهنگی.
بلوکباشی، علی. (1381). باطل سحر. دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 11، مرکز دانشنامه جهان اسلام.
تناولی، پرویز. (1385). طلسم. گرافیک سنتی ایران، تهران: بنگاه.
دانلدسن، بس¬آلن. (1399). اسفند وحشی: پژوهشی درباره سحر و جادو در فرهنگ عامه ایران (ترجمه ابوالقاسم‌سری). تهران: نشر فرهنگ جاوید.
دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، فخرالدین. (1402ه.ق). التفسیرالکبیر. بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
رحمانیان، داریوش و حاتمی، علی. (1391). سحر و جادو، طلسم و زنان در عصر قاجار. تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم.
سیوری، راجر. (1372). ایران عصر صفویه (ترجمۀ کامبیز عزیزی). ج چهارم، تهران: نشر مرکز.
شریعت‌زاده، علی‌اصغر. (1371). فرهنگ مردم شاهرود. ناشر: مؤلف.
شکورزاده، ابراهیمی. (1363). عقاید و رسوم مردم خراسان. تهران: سروش.
شهری‌باف، جعفر. (1381). طهران قدیم. تهران: معین.
عربستانی، مهرداد. (1387). تعویذ. دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 15، تهران: مرکز دانشنامۀ جهان اسلام.
عموئین، فروغ و بلخاری قهی، حسن و آژند، یعقوب. (1399). مضامین شیعی در کاسه¬های فلزی دورۀ صفوی. فصلنامۀ شیعه‌شناسی، سال 1، شماره 72، 164-137.
فریزر، جیمز جورج. (1386). شاخۀ زرین (ترجمه کاظم فیروزمند). تهران: نشر آگاه.
کولیوررایس، کلارا. (1366). زنان ایرانی و راه و رسم آنان (ترجمه اسدالله آزاد). مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
مادیسون، فرانسیس و ساواژ اسمیت، امیلی. (1387). ابزار آلات علمی (ترجمه غلام¬حسین علی مازندرانی). جلد 11 از مجموعه هنر اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی، تهران: کارنگ.
موسی پور، ابراهیم. (1387). دوازده + یک: سیزده پژوهش درباره طلسم تعویذ و جادو. تهران: نشر کتاب.
نجفی، ابوالحسن. (1399). فرهنگ فارسی عامیانه. تهران: نیلوفر.
نسخه خطی امان¬البلیه. ش 665 /ف. کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
هدایت، صادق. (1312). نیرنگستان. تهران: انتشارات جاویدان.
Melikoff, I., (1993) Uyur idik uyardilar Alevilik-Bektasilik arast1rmalar1. Tercume: Turan Alptekin, Istanbul, Cem Yay1nevi
Melvin-Koushki, M., (2020) “Is (Islamic) Occult Science Science?” Technollogy and Science, Vol.2, no 18.
Savage-Smith, E. & Smith, M. B., (2004). Magic and Divination in early Islam, USA, Ashgate.
Shaked, S & Naveh, J., (1987). Bowls Magic & Amulets, Aramaic Incantation of Late Antiquity, Magness Press.
