نقد روان‌شناختی شخصیت ضحاک در شاه‌نامه

الموضوعات :

سپیده یزدان پناه ¹ ( مدرّس فوق لیسانس دانش‌گاه آزاد اسلامی ـ واحد رودهن. )

تاريخ الإرسال : 22 السبت , شوال, 1428 تاريخ التأكيد : 23 الجمعة , محرم, 1429 تاريخ الإصدار : 13 الأربعاء , صفر, 1429

الکلمات المفتاحية: ضحاک, ناخودآگاه جمعی, روان‌شناسی شخصیت, توتم, تابو, یونگ, فروید, سایه, نقاب, کشمکش‌های روانی, عقده‌ها,

ملخص المقالة :

در شاه نامه داستان هایی بی شمار می توان یافت که از بن مایه های ژرف اساطیری برخوردار است. داستان ضحاک از جمله این داستان هاست. ضحاک با درونی بسیار تاریک و روانی آشفته، موجودی هراس انگیز در میان اسطوره های ایرانی است. داستان ضحاک به دلیل برخوردار بودن از بن مایه های اساطیری در اوستا، بارها مورد نقد و بررسی واقع شده است. در این مقاله سعی شده است، این داستان از دیدگاه نقد روان شناسی مورد بررسی قرار گیرد. به این ترتیب که شخصیت ضحاک و ارتباط او با عناصر اطرافش از دیدگاه روان شناسی (بیش تر برپایه نظریه های یونگ و فروید) مورد توجه قرار گرفته است. از آن جا که نقد اسطوره گرا و نقد روان کاوانه پیوندی نزدیک با یکدیگر دارند، نگارنده در این مقاله کوشیده است به مفاهیمی چون توتم و تابو که عناصر کلیدی در نظریه فروید بوده توجهی ویژه نماید. هم چنین با پرداختن به انواع عقده ها نظیر پدرکشی و طغیان بر پدر که ریشه در ناخودآگاه جمعی دارد و از عمده ترین نظریات یونگ است به لایه های درونی شخصیت ضحاک نفوذ کرده تا توجیهی برای پاره ای از کنش ها، واکنش ها، تنش ها و کشمکش های روانی او بیابد و به بسیاری از پرسش ها در مورد شخصیت ضحاک و روان تاریک او پاسخ گوید.

المصادر:

-     اژدهایی به نام آز: دکتر بازرگان، محمد نوید، مقاله در پژوهش­نامه فرهنگ و ادب، نشریه دانش­کدة ادبیات دانش­گاه آزاد اسلامی ـ واحد رودهن، سال اول، شماره اول، پاییز و زمستان 1384.

-          اسطوره بازگشت جاودانه: الیاده، میرچا، ترجمه بهمن سرکاراتی ـ چاپ اول، انتشارات نیما، تبریز 1365.

-          تاریخ جامع ادیان: ناس، جان­بی، ترجمه علی­اصغر حکمت، چاپ چهارم، انتشارات انقلاب اسلامی، 1370.

-          تحلیل رویا: یونگ، کارل گوستاو، ترجمه رضا رضایی، چاپ اول، نشر افکار، 1377.

-          تن پهلوان و روان خردمند: مسکوب، شاهرخ، چاپ اول، انتشارات طرح نو، 1374.

-          خاطرات، اندیشه­ها، رویاها: یونگ، کارل گوستاو، ترجمه فریدون فرامرزی، چاپ اول، انتشارات آستان قدس مشهد، 1368.

-          دانش­نامه مزدیسنا: اوشیدری، جهانگیر، انتشارات مرکز، تهران، 1371.

-          رمز و مثل در روان­کاوی: ستاری، جلال، چاپ اول، انتشارات توس، 1366.

-          رمزهای زنده جان: دوبوکور، مونیک، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، نشر مرکز، تهران، 1373.

-          روان­شناسی شخصیت از دیدگاه مکاتب: ایزدی سرویس، دهخدا، تهران، 1356.

-          روان­شناسی و کیمیاگری: یونگ، کارل گوستاو، ترجمه پروین فرامرزی، چاپ  اول، انتشارات آستان قدس، مشهد، 1368.

-          روان­کاوی آتش: باشلار، گاستون، ترجمه جلال ستاری، انتشارات توس، تهران، 1364.

-          روان­کاوی و ادبیات: یاوری، حورا، چاپ اول، نشر تاریخ ایران، 1374.

-          رویا، حماسه، اسطوره: کزازی ـ میرجلال­الدین، چاپ دوم، نشر مرکز، 1376.

-          زبان رمزی قصه­های پریوار: دلاشو، م ـ نوفلر، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، انتشارات توس، تهران، 1366.

-          زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه: اسلامی ندوشن، محمدعلی، چاپ چهارم، انتشارات یزدان، 1363.

-          سایه­های شکار شده: سرکاراتی، بهمن، چاپ اول، نشر قطره، 1378.

-          شاه­نامه: فردوسی، ابوالقاسم، نسخه ژول مول.

-          فرهنگ اساطیر: یاحقی، محمدجعفر، چاپ اول، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی سروش، تهران، 1369.

-          فرهنگ نگاره­ای نمادها: هال، جیمز، ترجمه رقیه بهزادی، فرهنگ معاصر، 1380.

-          فرهنگ نمادها: شوالیه، ژان،‌ترجمه سودابه فضایلی، انتشارات جیحون، تهران؛ 1378.

-          مکتب­ها و نظریه­ها در روان­شناسی شخصیت: شاملو، سعید، چاپ هفتم، انتشارات رشد، تهران، 1382.

-          نقد ادبی: شایگانفر، حمیدرضا، انتشارات دستان، 1380.

-          نقد روان­کاوانه مدرن: رایت الیزابت، ترجمه حسین پاینده، مجله ارغنون، مرکز مطالعات.

-     نمیرم از این پس که من زنده­ام: ستوده، غلامرضا، مجموعه مقالات کنگره جهانی بزرگ­داشت فردوسی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1369.

-          وضعیت بهتر: هری، تامس، ترجمه احمد تقی­پور، چاپ اول، کسری، 1368.