نقد نگرش پراگماتیسمی به ادب تعلیمی در تقابل اخلاق و سیاست (با تکیه بر کلیله و دمنه)

الموضوعات : فصلنامه بهارستان سخن

رسول کاظم زاده ¹

1 - دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، تبریز، ایران.

تاريخ الإرسال : 10 الأربعاء , ربيع الثاني, 1442 تاريخ التأكيد : 28 السبت , شعبان, 1442 تاريخ الإصدار : 19 الأحد , رجب, 1443

الکلمات المفتاحية: کلیله و دمنه, ادب تعلیمی, پراگماتیسم, کلید واژه‌ها: نقد, تقابل اخلاق و سیاست,

ملخص المقالة :

چکیده کلیله و دمنه در قیاس با سایر متون هم دستِ خود از جایگاه ویژه ای در مباحث نقد روز برخوردار است و به سبب اصول تعلیمی مطرح شده با قالب قصه های متنوع و دیالوگ های موجود در اثنای قصه ها نظر منتقدان را به خود جلب کرده است. پراگماتیسم دیدگاهی است که نتایج عملی عقاید را به عنوان معیار تعیین ارزش و صدق آنها به کار می برد. این مقاله بر آن است با روش توصیفی - تحلیلی با استناد به متن کلیله و دمنه و مباحث نقد روز به این نکته اشاره کند که باید با عنایت به فراداستان ها، متن را با توجّه به شکل زبانی – روایی سنجید و از برش جملات از بطن داستان و جاری کردن حکم دربارۀ آن خودداری کرد. آنچه گاه با نقد سطحی، عبارات شخصیّت های منفی داستان ها را به عنوان ضدّ ارزش مطرح می کند، در ادامه در تقابل خیر و شرّ رنگ می بازد و جای خود را بر نتیجه ای اخلاقی و ارزشی می دهد. کلیله و دمنه در واقع روایتگر وضعیت اجتماعی– اخلاقی عصر خویش است و نسخه ای که ارائه می دهد چه بسا با ماکیاولیسم و پراگماتیسم که محصولی چون اومانیسم دارد، بسیار متفاوت است. بررسی ساختار روایی داستان ها نشان می دهد سطح زیرداستانی در تبیین ایده اصلی و اندیشه غالب فراداستان است و هر چندگاه روساخت عبارات داستانی کلیله در نگاه اوّل پراگماتیستی باشد ولی با توجّه به فضای داستان و گفتمان حاکم در لایه‌های روایی و نتیجه داستان نمی توان عبارت پراگماتیسمی یا ماکیاولیستی را بدان اطلاق کرد.

المصادر:

فهرست منابع و مآخذ

الف: کتب

1. احمدی، بابک، (1393)، ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.


2. پالمر، فرانک ر، (1391)، نگاهی تازه به معنی شناسی، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: مرکز.


3. حافظ، شمس‌الدّین محمّد، (1385)، دیوان حافظ، به تصحیح: رشید عیوضی، تهران: امیرکبیر.


4. راغب، محمّد، (1391)، دانشنامة روایت­شناسی، تهران: علمی.


5. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1391)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن، چاپ اوّل.


6. فتوحی، محمود، (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.


7. فرای، نروتروپ، (1372)، تخّیل فرهیخته، ترجمة سعید ارباب­شیرانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم.


8. کلیگز، مری، (1388)؛ درسنامة نظریّه ادبی، ترجمه:­ جلال سخنور/ الاهه دهنوی/ سعید سبزیان، تهران: اختران.


9. منشی، ابوالمعالی نصرالله، (1383)، کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح: مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.


10. مولوی، جلال­الدّین محمّد، (1380)؛ مثنوی، به تصحیح و مقدمه قوام­الدّین خرمشاهی، تهران: دوستان.


11. نبیه­حجاب، محمّد، (1961م)، مظاهرالشّعوبیة فی الادب العربی حتّی نهایة القرن الثّالث الهجری، الطَّبعة الاولی، القاهره: مکتبه نهضة مصر.

 

ب: مقالات

1. آهی، محمّد و مهربانی ممدوح، فاطمه، (1393)، «عمل­گرایی (پراگماتیسم) در کلیله و دمنه»، متن پژوهی ادبی، سال 18، شماره 61، صص: 82- 63.


2. خاتمی، محمود، (1381)، «پراگماتیسم و اومانیسم»، فصلنامة علمی پژوهشی فلسفه و کلام دانشگاه تهران، شمارة 4 و 5، صص: 112-97.


3. درّی، زهرا، (1389)، «مقایسة موضوعی کلیله و دمنه (بهرامشاهی) و حدیقه سنایی»، پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، شمارة هشتم، زمستان، صص: 172- 147.


4. دهقانیان، جواد و نیکوبخت، ناصر، (1390)؛ «نقد اخلاق گرایی در کلیله و دمنه با نیم نگاهی به اندیشه‌های ماکیاولی»، فصلنامة علمی – پژوهشی نقد ادبی، سال 4، شمارة 14، تابستان، صص: 159 –


5. رضوانیان، قدیسه و غفوری، عفت­سادات، (1394)، «تبیین شکاف بین سیاست و اخلاق بر مبنای نظریّه ماکیاولی با بررسی پند و اندرز در داستان شیر و گاو کلیله و دمنه»، پژوهشنامة ادبیّات تعلیمی، سال هفتم، شماره بیست وپنجم، بهار 94، صص: 58- 41.


6. رضوی­فر، املی و غفاری، حسین، (1390)، «نشانه­شناسی پیرس در پرتو فلسفه، معرفت­شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم»، نشریّة فلسفه، سال 39، شمارة 2، پاییز و زمستان، صص: 36 –


7. سبزیان­پور، وحید، (1385)، «تأثیر ترجمة عربی کلیله و دمنه بر ادب عربی»، معارف، دوره بیست و دوم، شماره 1و2، صص: 113-85.


8. ــــــــــــــ ، (1387)؛ «بررسی ریشه­های ایرانی کلیله و دمنه»، فصلنامة علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزّهرا (س)، سال هجدهم، شماره 73، پاییز، صص: 104- 77.


9. عبدالهی، محبوبه، (1393)، «تمثیل روایی و انواع آن»، پژوهش­های ادبی، دورة 2، شمارة 2، صص: 129 –


10. مشهور، پروین­دخت و زهرا شاهسونی، (1390)، «شیوه و سبک قصّه­گویی و شخصیّت‌پردازی در کلیله و دمنه»، فصلنامة تخصصی سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 4، شماره 4، شماره پیاپی 14، صص: 234 –


11. نورایی، الیاس و مجتبی یاور، (1392)؛ «نسبت اخلاق و سیاست در اندیشة سعدی شیرازی»، پژوهشنامه ادبیّات تعلیمی، سال پنجم، شمارة هجدهم، تابستان، صص: 170 –


12. وفایی، عبّاسعلی و سمیه آقابابایی، (1392)؛ «بررسی کارکرد تمثیل در آثار ادب تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیّات تعلیمی، سال پنجم، شمارة هجدهم، تابستان، صص: 46 –


13. یعقوبی جنبه­سرایی، پارسا و فاتح احمدپناه، (1390)، «ساختار روایی کلیله و دمنه بر اساس گفتمان کاویِ تعاملِ رای و برهمن»، ادب پژوهی، شمارة هجدهم سال 90، زمستان، صص: 100 –