بررسی بن‌مایه‌های اساطیری کهن‌الگوی سایه بر پایه نظریّة یونگ در50 داستان عامیانه

الموضوعات : فصلنامه بهارستان سخن

عباس سعیدی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
اسماعیل آذر ² (دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
حسن ذوالفقاری ³ (دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرّس، تهران، ایران.)

تاريخ الإرسال : 03 السبت , شوال, 1442 تاريخ التأكيد : 27 السبت , محرم, 1443 تاريخ الإصدار : 25 الثلاثاء , محرم, 1444

الکلمات المفتاحية: یونگ, کهن‌الگو, سایه, قصّه‌های عامیانه,

ملخص المقالة :

یکی از مهمّ‌ترین رویکردهای روانشناسی نقد ادبی معاصر، بررسی آثار ادبی از منظر کهن‌الگویی یونگ است. کهن‌الگوها مجموعه‌ای از تجربیّات، افکار غریزی و رفتارهای مشترک نسل بشری است که نمود آن را می‌توان در طول تاریخ به شکل رقص، آیین‌های جمعی و مذهبی، آثار ادبی و هنری مشاهده کرد. یکی از مهمّ‌ترین کهن‌الگوها از نظر یونگ کهن‌الگوی سایه است. سایه هرآن چیزی است که فرد از تأیید آن در مورد خودش سر باز می‌زند و همیشه از سوی آن تحت فشار است. این کهن‌الگو مسبب بروز رفتارهـای ناخوشـایند و نمود افکـار، خواسـته‌های ناپسند اجتماعی است که در مواقـع ضـعف و بحران ظاهر می‌شود و عدم توفیق در شناخت آن گاهی بشر را به نابودی مـی‌کشـاند. در این میان قصّه‌های عامیانه به عنوان اصلی‌ترین بستر نمود باورها و اعتقادات جمعی اقوام، مهمّ‌ترین منبع معتبر برای بررسی کهن‌الگوها و باورهای جمعی شناخته می‌شود که به صورت سینه به سینه و نسل به نسل روایت شده و به دست ما رسیده است و می‌توان از خلال آن به ریشه‌ها و عمق باورها و سنن جمعی یک قوم دست یافت. از این رو در این مقاله نویسندگان با انتخاب 50 داستان از قصّه‌های عامیانه و تحلیل آنها از منظر کهن‌الگویی، به بررسی نمود و رویکرد کهن الگوی سایه در آنها پرداخته‌اند. این داستان‌ها همگی از ویژگی مهمّ ما در داستان بودن برخوردارند. به طوری که ساختار و محتوای آنها قابل تعمیم به قصّه‌های دیگر است. در این پژوهش با بررسی میزان بسامد و بازتاب کهن الگوی سایه مطابق نظریۀ یونگ مشخّص شد که در متن قصّه ها دو بعد مثبت و منفی سایه به شکل 9 تیپ با کارکردهای مختلف حضور دارد.

المصادر:

• انجوی شیرازی، ابوالقاسم؛ وکیلیان، سیّداحمد(محقّق)، (1395)، دختر نارنج و ترنج؟، تهران: امیرکبیر.


• _______________ ، (1396)، گل به صنوبر چه کرد؟، تهران: امیرکبیر.


• برفر، محمّد، (1389)، آینه جادویی خیال، تهران: امیرکبیر.


• بیلسکر، ریچارد، (۱۳۸4)، اندیشۀ یونگ، ترجمة حسین پاینده، تهران: آشتیان.


• پالمر، مایکل، (1389)، فروید، یونگ و دین، ترجمة محمّد دهقان‌پور و غلامرضا محمّدی، تهران: رشد.

6-      پریشانی، زیبا، شیربچه، مسعود، (1388)، بن‌مایه‌ها و عناصر قصّه‌های عامیانه(پری‌وار) ایرانی، تهران:  آران.

• ترقّی، گلی، (1387)،بزرگ بانوی هستی(اسطوره- نماد- صورت ازلی) با مروری بر اشعار فروغ فرّخزاد، تهران: نیلوفر.


• جونز، ارنست و روبر، مارت، (1366)، رمز و مثل در روانکاوی، ترجمة جلال ستّاری، تهران: توس.


• خدیش، پگاه، (1387)،ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: علمی و فرهنگی.


• دقیقیــان، پــروین، (1390) روانشناسی تیپ‌های شخصیتی نـه گانـه(اینیـاگرام)، تهـران: آشیانۀ کتاب.


• رستگار فسایی، منصور، (1365)، اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.


• سرلو، خوان ادواردو، (1389)، فرهنگ نمادها، ترجمة مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.


• شمیسا، سیروس، (1383)، انواع ادبی، چاپ دهم. تهران: فردوس.


• شوالیه، ژان، (1382)،فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضایلی، تهران: جیحون.


• فرای، نورتروپ، (1379)، رمز کل: کتاب مقدّس و ادبیّات، ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.


• فوردهام، فریدا، (1388)،مقدّمه‌ای بر روا‌‌ن‌شناسی یونگ، ترجمة مسعود میربها، تهران: جامی. 


• فون فرانتس، م.ل، (1359)، فرآیند فردیّت، انسان و سمبول‌هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.


• کزّازی، میرجلال‌الدّین، (1376)، رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز.


• معقولی، نادیا، شیخ‌مهدی، علی، حسینعلی، قبادی، (1391)، «مطالعة تطبیقی کهن‌الگوی سفرِ قهرمان در محتوای ادبی و سینمایی»، نشریّة مطالعات تطبیقی هنر، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان.


• مورنو، آنتونیو، (1376)،یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة‌ داریوش مهرجویی، تهران: مرکز.


• هندرسن، ژوزف، (1359)، انسان و اسطوره­هایش، ترجمة حسن اکبریان طبری، تهران: دایره.


• الول ساتن، ل. پ، (1374)، قصّه‌های مشدی گلین‌خانم، به کوشش ا. مارزلف و دیگران، تهران: مرکز


• یاحقّی، محمّدجعفر وقائمی، فرزاد، (1386)، «نقد اساطیری شخصیّت‌جمشید از منظراوستا و شاهنامه»،نشریّة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، ش21(پیاپی 18): 305- 274.


• یاوری، حورا، (1387)،روانکاوی و ادبیّات (از بهرام گور تا راوی بوف کور)، تهران: سخن.


• یونگ، کارل گوستاو، (۱۳۷۷)، روان‏شناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمة احمدعلی امیری، تهران: علمی ‌و فرهنگی.


• ____________، (۱۳۷۹)، روح و زندگی، ترجمه لطیف صدقیانی، تهران: جامی.


• ____________، (۱۳۸۷)، انسان و سمبول‏هایش، ترجمة محمود سلطانیه، تهران: دیبا.


• ____________، (۱۳۸3)، روان‌شناسی و شرق، ترجمة لطیف صدقیانی، تهران: جامی.


• ____________، (۱۳۸9)، راز پیوند، ترجمة پروین فرامریو فریدون فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.


• J. E (2001), A Dictionary Of Symbols, translated from the Spanish by.


• Jack Sage, London, ROUTLEDGE , Second edition.