بررسی بازتاب نزاع سیمرغ و اژدها در قالی‌های ایرانی با تکیه بر اسطوره‌ها و متون ادبی

الموضوعات :

زهرا عسگری ¹ , فریده داوودی مقدم ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش محض) دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شاهد

تاريخ الإرسال : 27 الإثنين , رمضان, 1439 تاريخ التأكيد : 27 الإثنين , رمضان, 1439 تاريخ الإصدار : 07 الثلاثاء , رمضان, 1439

الکلمات المفتاحية: اسطوره, مهر, سیمرغ, اژدها, قالی‌های ایرانی,

ملخص المقالة :

نقوش قالی‌های ایرانی، حاوی روایاتی نمادین است که با الهام از اسطوره‌های ملی در متن و حاشیۀ قالی‌ها به زیبایی به تصویر کشیده شده‌اند. نزاع سیمرغ و اژدها یکی از این نقوش است که به شکل گرفت‌وگیر و در هیئت تقابل، رخ نموده است. بازتاب‌های نمادین هر یک از این دو اسطوره شامل شاخصه‌هایی چون نمادهای اهورایی و اهریمنی، نیکی و شر، زمین و آسمان، مرگ و زندگی و روح و نفس است که با الویّت‌بخشی به اسطوره‌های بومی و در نظرگرفتن مواردی چون تکرار، بسامد و اصالت در این پژوهش مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرند. یافته‌های پژوهش ناظر بر این است که ریشة اصلی این نزاع، بیانگر مفهوم خیر و شر برخاسته از تقابل اهورایی و اهریمنی این دو اسطوره و تأثیر رویکرد آیینی در شکل‌گیری این نزاع است. نزاعی که در آن، اهریمن با نماد مار و اژدها در حال ستیز با آیین تازه‌ای به نام مهر با نماد سیمرغ است.

المصادر:

آزاد برمکی، تقی. 1381. نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: سروش.

اسدی طوسی، ابونصر. 1354. گرشاسب‌نامه. به کوشش حبیب یغمایی. تهران: طهوری.

باقرپور، سعید. 1391. «بررسی نمادشناسی نقش مار در تمدّن‌های باستانی». کتاب ماه هنر. ش167.صص 100-108.

بصارم، سیّد جلال‌الدّین. 1375. رؤیای بهشت هنر قالی بافی ایران. تهران: یساولی.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر به هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75. صص 125-114.

پورداوود، ابراهیم. 1380. آناهیتا. به کوشش میترا مهرآبادی. چ1. تهران: افراسیاب.

پورنامداریان، تقی.1386. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی فرهنگی.

تبریزی، محمّد حسین بن خلف. 1361. برهان قاطع. تصحیح محمّد معین. تهران: امیرکبیر.

جابز،گرترود. 1380. سمبل‌ها. ترجمة محمّد رضا بقاپور. تهران: مترجم.    

جمالی، منوچهر. 1997. جام جم (بینش سه زنخدای در ایران. سیمرغ، ناهید، آرمیتی). لندن.

حسامی، وحیده.1390. «تجلّی نقش‌مایة شیر در قالی‌های دورة صفوی». پژوهش هنر اصفهان. س1. ش2. صص16-1.

حسینی روح‌الله و اسدالله محمّدزاده. 1385. «بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه». پژوهش ادبیّات معاصر جهان. ش31. صص 64-43.

خزائی محمّد و فریناز فربود. 1382. «بررسی تصویر نماد سیمرغ». هنر و معماری. ش20. صص 14-4.

خسروی‌فر شهلا و امیرحسین چیت‌سازان.1390. «بررسی نماد و نقش پرنده در قالی‌های موزة فرش ایران». پژوهش هنر. س1. ش2. صص44-29.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. 1385. درآمدی بر اسطور‌‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: کلهر.

دشتگل، هلناشین. 1383. «تجلّی سیمرغ در عرفان و هنر اسلامی». مجموعه مقالات همایش عرفان، پلی میان فرهنگ‌ها. به کوشش شهرام یوسفی‌فر. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی. صص 117-98.

رزمجو، حسین. 1381. قلمرو ادبیّات حماسی ایران. ج2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رستگارفسایی، منصور. 1380. «اسطوره‌های پیکرگردانی». مطالعات ایران. س1. ش1. صص154-150.

ـــــــــــــــــــــ . 1379. اژدها در اساطیر. تهران: توس.

رضی، هاشم. 1371. مهرآئین. تهران: بهجت.

ریاضی، حشمت الله. 1384. برگردان روایت‌گونه داستان‌ها و پیام‌های فردوسی به نثر. تهران: اوحد.

سرلو، خوان دواردو. 1389. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.

سلطانی گردفرامرزی، علی. 1372. سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: مبتکران.

شایسته‌فر، مهناز و طیبه صبّاغ‌پور آرانی. 1388. «مفاهیم نمادین سیمرغ و اژدها و انعکاس آن در قالی‌های صفویّه». نامه هنرهای تجسّمی و کاربردی. س2. ش4. صص 118-98.

شریفیان، مهدی و رضا غفوری. 1387. «بازتاب مهرپرستی در شاهنامه فردوسی». مطالعات ایرانی. ش14. صص 146-131.

شکاری نیری، جواد. 1382. «جایگاه رنگ در فرهنگ و هنر اسلامی ایران». مجموعه مقالات نخستین همایش هنر اسلامی. به کوشش محمّد خزائی. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.صص 208-189.

طباطبایی، احمد. 1335. «سیمرغ در چند حماسه ملّی». مجلة دانشکده ادبیّات و علوم انسانی تبریز. س 8. ش36. صص51-44.

علمداری، مهدی. 1385. «مایه‌های پویانمایی در ادبیّات فارسی». هنر و معماری. س16. ش62. صص165-145.

فرای، نورتروپ. 1379. رمز کل کتاب مقدّس و ادبیّات. ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.

فربود، فریناز و فهیمه سهیلی‌راد. 1382. «بررسی تطبیقی سیمرغ در متون ادبی، حماسی و عرفانی». مجلة هنر. ش56. صص43-23.

فردوسی، ابوالقاسم. 1387. شاهنامه. به کوشش عبدالله اکبریان راد. چ14. تهران: الهام.

قائمی، فرزاد. 1389. «تفسیر انسان‌شناختی اسطورة اژدها». جستارهای ادبی. س43. ش171. صص 26-1.

کزّازی، میر جلال‌الدّین. 1370. مازهای راز. تهران: مرکز.

کویاجی، جهانگیرکوورجی. 1383. بنیادهای اسطوره و حماسة ایران.گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: آگه.

لافورگ، رنه.1387. نمادپردازی. ترجمة جلال ستّاری. مجموعه مقالات اسطوره و رمز. چ3. تهران: سروش.

محمّدی، محمّد. 1381. «تخیّل مقدّس و نامقدّس در اسطوره‌ها و افسانه‌های ایرانی». کتاب ماه هنر. ش43. صص 108-104.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه».. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش28. صص157-135.

میرزا امینی، سیّد محمّد مهدی و سیّد جلال‌الدّین بصام. 1390. «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران». گلجام. ش18. صص30-9.

واراتانی، ناهوکوتا. 1383. «سمبل مار در متون کلاسیک ادبیّات فارسی». زبان و ادبیّات. ش21. صص 160-147.

واحد دوست، مهوش. 1379. نمادینه‌های اساطیری در شاهنامه. تهران: سروش.

هینلز، جان. 1375. شناخت اساطیر ایران. ترجمة‌ ژاله‌ آموزگار و احمد تفضّلی. چ4. تهران: چشمه.

هال، جیمز. 1387. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیّه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها. 1377. به کوشش ابراهیم پورداوود. ج1. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Carducci, Bernardo J. (2009). The Psychology of Personality: Viewpoints, Research, and Applications. 2^nd ed. London: Blackwell.

 

 

 

 

 

References

Alamdārī, Mahdī. (2006/1385 SH). “Māye-hā-ye pūyānamāī dar adabīyat-e fārsī”. Honar va Me’mārī. 16^th Year.  No.62.  Pp. 145-165.

Asadī Tūsi, Abūnasr. (1975/1354SH). Garšab-nāme. With the effort of Habīb Yaqmāī. Tehrān: Tahūrī.

Āzād Barmākī, Taqī. (2002/1381 SH). Nazarīye- hā-ye jāme’e šenāsī. Tehrān: Sorūš.

Bīdmeškī, Maryam. (2004/1383 SH). “Mehr be haft xān-e rostam”. Ketāb-e Māh-e Honar. No.75. Pp. 114-125.

Bāqerpūr, Sa'īd. (2012/1391 SH). “Barrasī-ye nemād-šenāsī-ye naqš-e mār dar tamaddon-hā-ye bāstānī ”. Ketāb-e Māh-e Honar. No. 167. Pp. 100-108.

Basārem, Seyyed Jalāl al-dīn. (1996/1375 SH). Ro’yāy-e behešt-e honar-e qālī Bāfī-ye īrān. Tehrān: Bītā.

Cirlot, Juan Eduardo. (2010/1389 SH). Farhang-e nemād-hā(A dictionary of symbols).  Tr. by Mehrangīz Ohadī. Tehrān: Dastān.

Dādvar, Abolqāsem & Elhām Mansūrī. (2006/1385 SH). Darāmadī bar ostūre-hā va nemād-hā-ye īrān va hend dar ahd-e bāstān. Tehrān: Kalhor.

Daštegol, Helenāšīn. (2004/1383 SH). “Tajalī-ye sīmorq dar erfān va honar-e eslāmī”. Majmū’e Maqālāt-e Hamāyeš-e Erfān Polī Mīyan-e Farhang-hā. With the effort by Šahrām Yūsofīfar. Tehrān: Mo’asese-ye Tahqīqāt va Tose’e Olūm-e Ensānī.

Farbod, Farīnāz & Fahīmeh Soheilī Rād. (2003/1382 SH). “Barresī-ye tatbīqī-ye sīmorq dar motūn-e adabī, hemāsī va erfānī”. Majale-ye Honar. No.56. Pp. 23-43.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2008/1387 SH). Šāh-nāme. With the effort by Abdollāh Akbarīyan Rād. 4^th ed. Tehrān: Elhām.

Frye, Northrop. (2000/1379 SH). Ramz-e kol ketāb moqaddas va adabīyat(The great code: the Bible and literature).  Tr. by Sāleh Hosseinī. Tehrān: Nīlūfar.

Hall, James. (2008/1387 SH). Farhang-e negāreī nemād-hā dar honar-e šarq va qarb (Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art). Tr. by Roqaye Behzādī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.

Hesāmī, Vahīd. (2011/1390 SH). “Tajalī-ye naqš-e māye’e še’r dar qālī- hā-ye dore-ye safavī ”. Pažūheš-e Honar-e Esfahān. 1 ^st Year. No.2. Pp. 1-16.

Hinlez, John. (1996/1375 SH). Šenāxt-e asātīr-e īrān (Persian Mythology). Tr. by Žāleh Amūzgār & Amad Tafazzolī. 4^th ed. Tehrān: Češme.

Hosseinī, Rūhollāh & Asadollāh Mohamadzādeh. (2006/1385 SH). “Barrasī-ye sāxtār-e taqābol-e rostam va esfandīyar dar šāh-nāme”. Pažūheš-e Adabīyat-e Mo’āser-e Jahān. No. 31. Pp. 43-64.

Jabz, Gertrud. (2001/1380 SH). Namad-hā (Symbols). Tr. by Mohammad Rezā Baqāpūr. Tehrān: Motarjem.

Jamālī, Manūčehr. (1997/1376 SH). Jām-e jam (Bīneš-e se zan-xodā dar īrān, sīmorq, nāhīd, ārmītī). London: Bītā.

Kazzāzī, Mīr Jalāl al-dīn. (1991/1370 SH). Māz-hā-ye rāz. Tehrān: Markaz.

Koyajee, Jehangir Cooverjee. (2004/1383 SH). Bonyād-hā-ye ostūre va hemāse-ye īrān(Cults and legends of ancient Iran and China & studies in shahnameh). Ed. by Jalīl Dūstxāh. Tehrān: Āgāh.

Lafourg, Rene. (2008/1387 SH). Nemād-pardāzī (Majmo’e Maqālāt-e ostūre va ramz). Tr. by Jalāl Sattārī. 3^rd ed. Tehrān: Sorūš.

Mīrzā Amīnī, Seyyed Mohamad Mahdī & Seyyed Jalāl al-dīn Basām. (2011/1390 SH). “Barresī-ye naqš-e nemādīn toranj dar fārš-e īrān”. Goljām. No. 18. Pp. 9-30.

Mohammadī, Mohammad. (2002/1381 SH). “Taxayyol-e moqaddas va nāmoqaddas dar ostūre-hā va afsāne-hā-ye īrānī”. Ketāb-e Māh-e Honar. No.43. Pp. 104-108.

Mozafarīyan, Farzāneh. (2012/1391 SH). “Ostūre va qesse-hā-ye āmīyaneh”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 28. Pp. 135-157.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (2001/1380 SH). Ânāhītā. Correction by Mītrā Mehrābādī. First ed. Tehrān: Afrāsīyāb.

Pūrnāmdārīyān, Taqī. (2007/1386 SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī. Tehrān: Elmī Farhangī.

Qā’emī, Farzād. (2010/1389 SH). “Tafsīr-e ensān-šenāxtī-ye ostūre-ye eždehā”. Jostār-hā-ye adabī. 43^th. No. 171. Pp. 1-26.

Rastegār Fasāī', Mansūr. (2001/1380 SH). “Ostūre-hā-ye peykār- gardānī”. Motāle’āt-e Īrān. 1^st No. 1. Pp. 150-154.

____________________. (2000/1379 SH). Eždehā dar asātīr. Tehrān: Tūs.

Razmjū, Hossein. (2002/1381 SH). Qalamro-ye adabīyat-e hemāsī-ye īrān. Vol 2. Tehrān: Pažūheš-gāh-e Olūm-e Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Razī, Hāšem. (1992/1371 SH). Mehr āyīn. Tehrān: Behjat.

Rīyazī, Hešmatollāh. (2005/1384 SH). Bargardān-e ravāyat gūne-ye dāstān-hā va payām-hā-ye ferdowsī be nasr. Tehrān: Ohad.

Šarīfīyan, Mahdī & Rezā Qafūrī. (2008/1387 SH). “Bāztāb-e mehr parastī dar šāh-nāme-ye ferdowsī ”. Motāle’āt-e Īrānī. No.14. Pp. 131-146.

Šāyestefar, Farahnāz & Tayebe Sabbāqpūr Aārānī. (2009/1388 SH). “Mafāhīm-e nemādīn-e sīmorq va eždehā va en’ekās-e ān dar qalī-hā-ye safavīye”. Nāme-ye Honar-hā-ye Tajassomī va Kārbordī. No.4. Pp. 98-118.

Šekārī Nayerī, Javād. (2003/1382 SH). “Jāygāh-e rang dar farhang va honar-e eslāmī-ye īrān”. Majmū’e Maqālāt-e Noxostīn Hamāyeš-e Honar Eslāmī. With the effort by Mohamad Xazāī'. Tehrān: Mo’asese-ye Motāle’āt-e Honar-e Eslāmī.

Soltānī gord Farāmarzī, Alī. (1993/1372 SH). Sīmorq dar qalamro-e farhang-e īrān. Tehrān: Mobtakerān.

Tabātabāī, Ahmad. (1956/1335 SH). “Sīmorhg dar čand hemāse-ye mellī”. Dāneš-kade-ye Adabīyat va Olūm-e Ensānī-ye Tabrīz. No. 36. Pp. 44-51.

Tabrīzī, Mohammad ebn-e Xalaf. (1982/1361 SH). Borhān-e qāte’. Correction by Mohammad Mo’īn. Tehrān: Amīrkabīr.

Vārātānī, Nāhoukoutā. (2004/1383 SH). “Sambol-e mār dar motūn-e kelāsīk-e adabīyat-e fārsī”. Zabān va Adabīyat. No.21. Pp. 147-160.

Vāhed Dūst, Mahvaš. (2000/1379 SH). Nemādīne-hā-ye asātīrī dar šāh-nāme. Tehrān: Sorūš. 

Xazāīe, Mohammad & Farīnāz Farbod. (2003/1382 SH). “Barrasī-ye tasvīr-e nemād-e sīmorq”. Honar va Me’mārī. No. 20. Pp. 4-14.

Xosravīfar, Šahlā & Amīr Hossein Čītsāzān. (2011/1390 SH). “Barrasī-ye nemād va naqš-e parande dar qālī-hā-ye mūze-ye fārš-e īrān”. Pažūheš-e Honar. No. 2. Pp. 29-44.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far. (2007/1386 SH). Farhang-e asātīr va dāstānvāre-hā dar adabīyat-e fārsī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.

Yašt-hā. (1998/1377SH). With the effort Ebrāhīm Pūrdāvūd. Vol. 1. Tehrān: Asātīr.