بررسی بازتاب نزاع سیمرغ و اژدها در قالی‌های ایرانی با تکیه بر اسطوره‌ها و متون ادبی

محورهای موضوعی : اسطوره

زهرا عسگری ¹ , فریده داوودی مقدم ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش محض) دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شاهد

تاریخ دریافت : 1397/03/21 تاریخ پذیرش : 1397/03/21 تاریخ انتشار : 1397/03/01

کلید واژه: اسطوره, مهر, سیمرغ, اژدها, قالی‌های ایرانی,

چکیده مقاله :

نقوش قالی‌های ایرانی، حاوی روایاتی نمادین است که با الهام از اسطوره‌های ملی در متن و حاشیۀ قالی‌ها به زیبایی به تصویر کشیده شده‌اند. نزاع سیمرغ و اژدها یکی از این نقوش است که به شکل گرفت‌وگیر و در هیئت تقابل، رخ نموده است. بازتاب‌های نمادین هر یک از این دو اسطوره شامل شاخصه‌هایی چون نمادهای اهورایی و اهریمنی، نیکی و شر، زمین و آسمان، مرگ و زندگی و روح و نفس است که با الویّت‌بخشی به اسطوره‌های بومی و در نظرگرفتن مواردی چون تکرار، بسامد و اصالت در این پژوهش مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرند. یافته‌های پژوهش ناظر بر این است که ریشة اصلی این نزاع، بیانگر مفهوم خیر و شر برخاسته از تقابل اهورایی و اهریمنی این دو اسطوره و تأثیر رویکرد آیینی در شکل‌گیری این نزاع است. نزاعی که در آن، اهریمن با نماد مار و اژدها در حال ستیز با آیین تازه‌ای به نام مهر با نماد سیمرغ است.

چکیده انگلیسی:

The designs on Persian carpets include symbolic narratives, which have been beautifully depicted on the carpets by inspiration from the national myths. The fight between the dragon and Simorgh is one of these designs that are displayed in the form of "gereft-o-gir" (literally “captured and pinned,”). Each of these two myths has symbolic reflections; they refer to symbols of Ahura and Ahreman, good and evil, earth and heaven, life and death, and soul. The present article examines Iranian native myths by considering factors such as repetition, frequency, and originality. The findings of the research show the fight between the dragon and Simorgh which refers to the concepts of good and evil and the fight of Ahura and Ahreman. Also, the ritualistic approach is involved in the formation of this fight that in which the snake and the dragon (as the symbols of Ahreman) are in conflict with the Simorgh (as the symbol of Ahura).

منابع و مأخذ:

آزاد برمکی، تقی. 1381. نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: سروش.

اسدی طوسی، ابونصر. 1354. گرشاسب‌نامه. به کوشش حبیب یغمایی. تهران: طهوری.

باقرپور، سعید. 1391. «بررسی نمادشناسی نقش مار در تمدّن‌های باستانی». کتاب ماه هنر. ش167.صص 100-108.

بصارم، سیّد جلال‌الدّین. 1375. رؤیای بهشت هنر قالی بافی ایران. تهران: یساولی.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر به هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75. صص 125-114.

پورداوود، ابراهیم. 1380. آناهیتا. به کوشش میترا مهرآبادی. چ1. تهران: افراسیاب.

پورنامداریان، تقی.1386. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی فرهنگی.

تبریزی، محمّد حسین بن خلف. 1361. برهان قاطع. تصحیح محمّد معین. تهران: امیرکبیر.

جابز،گرترود. 1380. سمبل‌ها. ترجمة محمّد رضا بقاپور. تهران: مترجم.    

جمالی، منوچهر. 1997. جام جم (بینش سه زنخدای در ایران. سیمرغ، ناهید، آرمیتی). لندن.

حسامی، وحیده.1390. «تجلّی نقش‌مایة شیر در قالی‌های دورة صفوی». پژوهش هنر اصفهان. س1. ش2. صص16-1.

حسینی روح‌الله و اسدالله محمّدزاده. 1385. «بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه». پژوهش ادبیّات معاصر جهان. ش31. صص 64-43.

خزائی محمّد و فریناز فربود. 1382. «بررسی تصویر نماد سیمرغ». هنر و معماری. ش20. صص 14-4.

خسروی‌فر شهلا و امیرحسین چیت‌سازان.1390. «بررسی نماد و نقش پرنده در قالی‌های موزة فرش ایران». پژوهش هنر. س1. ش2. صص44-29.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. 1385. درآمدی بر اسطور‌‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: کلهر.

دشتگل، هلناشین. 1383. «تجلّی سیمرغ در عرفان و هنر اسلامی». مجموعه مقالات همایش عرفان، پلی میان فرهنگ‌ها. به کوشش شهرام یوسفی‌فر. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی. صص 117-98.

رزمجو، حسین. 1381. قلمرو ادبیّات حماسی ایران. ج2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رستگارفسایی، منصور. 1380. «اسطوره‌های پیکرگردانی». مطالعات ایران. س1. ش1. صص154-150.

ـــــــــــــــــــــ . 1379. اژدها در اساطیر. تهران: توس.

رضی، هاشم. 1371. مهرآئین. تهران: بهجت.

ریاضی، حشمت الله. 1384. برگردان روایت‌گونه داستان‌ها و پیام‌های فردوسی به نثر. تهران: اوحد.

سرلو، خوان دواردو. 1389. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.

سلطانی گردفرامرزی، علی. 1372. سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: مبتکران.

شایسته‌فر، مهناز و طیبه صبّاغ‌پور آرانی. 1388. «مفاهیم نمادین سیمرغ و اژدها و انعکاس آن در قالی‌های صفویّه». نامه هنرهای تجسّمی و کاربردی. س2. ش4. صص 118-98.

شریفیان، مهدی و رضا غفوری. 1387. «بازتاب مهرپرستی در شاهنامه فردوسی». مطالعات ایرانی. ش14. صص 146-131.

شکاری نیری، جواد. 1382. «جایگاه رنگ در فرهنگ و هنر اسلامی ایران». مجموعه مقالات نخستین همایش هنر اسلامی. به کوشش محمّد خزائی. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.صص 208-189.

طباطبایی، احمد. 1335. «سیمرغ در چند حماسه ملّی». مجلة دانشکده ادبیّات و علوم انسانی تبریز. س 8. ش36. صص51-44.

علمداری، مهدی. 1385. «مایه‌های پویانمایی در ادبیّات فارسی». هنر و معماری. س16. ش62. صص165-145.

فرای، نورتروپ. 1379. رمز کل کتاب مقدّس و ادبیّات. ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.

فربود، فریناز و فهیمه سهیلی‌راد. 1382. «بررسی تطبیقی سیمرغ در متون ادبی، حماسی و عرفانی». مجلة هنر. ش56. صص43-23.

فردوسی، ابوالقاسم. 1387. شاهنامه. به کوشش عبدالله اکبریان راد. چ14. تهران: الهام.

قائمی، فرزاد. 1389. «تفسیر انسان‌شناختی اسطورة اژدها». جستارهای ادبی. س43. ش171. صص 26-1.

کزّازی، میر جلال‌الدّین. 1370. مازهای راز. تهران: مرکز.

کویاجی، جهانگیرکوورجی. 1383. بنیادهای اسطوره و حماسة ایران.گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: آگه.

لافورگ، رنه.1387. نمادپردازی. ترجمة جلال ستّاری. مجموعه مقالات اسطوره و رمز. چ3. تهران: سروش.

محمّدی، محمّد. 1381. «تخیّل مقدّس و نامقدّس در اسطوره‌ها و افسانه‌های ایرانی». کتاب ماه هنر. ش43. صص 108-104.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه».. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش28. صص157-135.

میرزا امینی، سیّد محمّد مهدی و سیّد جلال‌الدّین بصام. 1390. «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران». گلجام. ش18. صص30-9.

واراتانی، ناهوکوتا. 1383. «سمبل مار در متون کلاسیک ادبیّات فارسی». زبان و ادبیّات. ش21. صص 160-147.

واحد دوست، مهوش. 1379. نمادینه‌های اساطیری در شاهنامه. تهران: سروش.

هینلز، جان. 1375. شناخت اساطیر ایران. ترجمة‌ ژاله‌ آموزگار و احمد تفضّلی. چ4. تهران: چشمه.

هال، جیمز. 1387. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیّه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها. 1377. به کوشش ابراهیم پورداوود. ج1. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Carducci, Bernardo J. (2009). The Psychology of Personality: Viewpoints, Research, and Applications. 2^nd ed. London: Blackwell.

 

 

 

 

 

References

Alamdārī, Mahdī. (2006/1385 SH). “Māye-hā-ye pūyānamāī dar adabīyat-e fārsī”. Honar va Me’mārī. 16^th Year.  No.62.  Pp. 145-165.

Asadī Tūsi, Abūnasr. (1975/1354SH). Garšab-nāme. With the effort of Habīb Yaqmāī. Tehrān: Tahūrī.

Āzād Barmākī, Taqī. (2002/1381 SH). Nazarīye- hā-ye jāme’e šenāsī. Tehrān: Sorūš.

Bīdmeškī, Maryam. (2004/1383 SH). “Mehr be haft xān-e rostam”. Ketāb-e Māh-e Honar. No.75. Pp. 114-125.

Bāqerpūr, Sa'īd. (2012/1391 SH). “Barrasī-ye nemād-šenāsī-ye naqš-e mār dar tamaddon-hā-ye bāstānī ”. Ketāb-e Māh-e Honar. No. 167. Pp. 100-108.

Basārem, Seyyed Jalāl al-dīn. (1996/1375 SH). Ro’yāy-e behešt-e honar-e qālī Bāfī-ye īrān. Tehrān: Bītā.

Cirlot, Juan Eduardo. (2010/1389 SH). Farhang-e nemād-hā(A dictionary of symbols).  Tr. by Mehrangīz Ohadī. Tehrān: Dastān.

Dādvar, Abolqāsem & Elhām Mansūrī. (2006/1385 SH). Darāmadī bar ostūre-hā va nemād-hā-ye īrān va hend dar ahd-e bāstān. Tehrān: Kalhor.

Daštegol, Helenāšīn. (2004/1383 SH). “Tajalī-ye sīmorq dar erfān va honar-e eslāmī”. Majmū’e Maqālāt-e Hamāyeš-e Erfān Polī Mīyan-e Farhang-hā. With the effort by Šahrām Yūsofīfar. Tehrān: Mo’asese-ye Tahqīqāt va Tose’e Olūm-e Ensānī.

Farbod, Farīnāz & Fahīmeh Soheilī Rād. (2003/1382 SH). “Barresī-ye tatbīqī-ye sīmorq dar motūn-e adabī, hemāsī va erfānī”. Majale-ye Honar. No.56. Pp. 23-43.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2008/1387 SH). Šāh-nāme. With the effort by Abdollāh Akbarīyan Rād. 4^th ed. Tehrān: Elhām.

Frye, Northrop. (2000/1379 SH). Ramz-e kol ketāb moqaddas va adabīyat(The great code: the Bible and literature).  Tr. by Sāleh Hosseinī. Tehrān: Nīlūfar.

Hall, James. (2008/1387 SH). Farhang-e negāreī nemād-hā dar honar-e šarq va qarb (Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art). Tr. by Roqaye Behzādī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.

Hesāmī, Vahīd. (2011/1390 SH). “Tajalī-ye naqš-e māye’e še’r dar qālī- hā-ye dore-ye safavī ”. Pažūheš-e Honar-e Esfahān. 1 ^st Year. No.2. Pp. 1-16.

Hinlez, John. (1996/1375 SH). Šenāxt-e asātīr-e īrān (Persian Mythology). Tr. by Žāleh Amūzgār & Amad Tafazzolī. 4^th ed. Tehrān: Češme.

Hosseinī, Rūhollāh & Asadollāh Mohamadzādeh. (2006/1385 SH). “Barrasī-ye sāxtār-e taqābol-e rostam va esfandīyar dar šāh-nāme”. Pažūheš-e Adabīyat-e Mo’āser-e Jahān. No. 31. Pp. 43-64.

Jabz, Gertrud. (2001/1380 SH). Namad-hā (Symbols). Tr. by Mohammad Rezā Baqāpūr. Tehrān: Motarjem.

Jamālī, Manūčehr. (1997/1376 SH). Jām-e jam (Bīneš-e se zan-xodā dar īrān, sīmorq, nāhīd, ārmītī). London: Bītā.

Kazzāzī, Mīr Jalāl al-dīn. (1991/1370 SH). Māz-hā-ye rāz. Tehrān: Markaz.

Koyajee, Jehangir Cooverjee. (2004/1383 SH). Bonyād-hā-ye ostūre va hemāse-ye īrān(Cults and legends of ancient Iran and China & studies in shahnameh). Ed. by Jalīl Dūstxāh. Tehrān: Āgāh.

Lafourg, Rene. (2008/1387 SH). Nemād-pardāzī (Majmo’e Maqālāt-e ostūre va ramz). Tr. by Jalāl Sattārī. 3^rd ed. Tehrān: Sorūš.

Mīrzā Amīnī, Seyyed Mohamad Mahdī & Seyyed Jalāl al-dīn Basām. (2011/1390 SH). “Barresī-ye naqš-e nemādīn toranj dar fārš-e īrān”. Goljām. No. 18. Pp. 9-30.

Mohammadī, Mohammad. (2002/1381 SH). “Taxayyol-e moqaddas va nāmoqaddas dar ostūre-hā va afsāne-hā-ye īrānī”. Ketāb-e Māh-e Honar. No.43. Pp. 104-108.

Mozafarīyan, Farzāneh. (2012/1391 SH). “Ostūre va qesse-hā-ye āmīyaneh”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 28. Pp. 135-157.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (2001/1380 SH). Ânāhītā. Correction by Mītrā Mehrābādī. First ed. Tehrān: Afrāsīyāb.

Pūrnāmdārīyān, Taqī. (2007/1386 SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī. Tehrān: Elmī Farhangī.

Qā’emī, Farzād. (2010/1389 SH). “Tafsīr-e ensān-šenāxtī-ye ostūre-ye eždehā”. Jostār-hā-ye adabī. 43^th. No. 171. Pp. 1-26.

Rastegār Fasāī', Mansūr. (2001/1380 SH). “Ostūre-hā-ye peykār- gardānī”. Motāle’āt-e Īrān. 1^st No. 1. Pp. 150-154.

____________________. (2000/1379 SH). Eždehā dar asātīr. Tehrān: Tūs.

Razmjū, Hossein. (2002/1381 SH). Qalamro-ye adabīyat-e hemāsī-ye īrān. Vol 2. Tehrān: Pažūheš-gāh-e Olūm-e Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Razī, Hāšem. (1992/1371 SH). Mehr āyīn. Tehrān: Behjat.

Rīyazī, Hešmatollāh. (2005/1384 SH). Bargardān-e ravāyat gūne-ye dāstān-hā va payām-hā-ye ferdowsī be nasr. Tehrān: Ohad.

Šarīfīyan, Mahdī & Rezā Qafūrī. (2008/1387 SH). “Bāztāb-e mehr parastī dar šāh-nāme-ye ferdowsī ”. Motāle’āt-e Īrānī. No.14. Pp. 131-146.

Šāyestefar, Farahnāz & Tayebe Sabbāqpūr Aārānī. (2009/1388 SH). “Mafāhīm-e nemādīn-e sīmorq va eždehā va en’ekās-e ān dar qalī-hā-ye safavīye”. Nāme-ye Honar-hā-ye Tajassomī va Kārbordī. No.4. Pp. 98-118.

Šekārī Nayerī, Javād. (2003/1382 SH). “Jāygāh-e rang dar farhang va honar-e eslāmī-ye īrān”. Majmū’e Maqālāt-e Noxostīn Hamāyeš-e Honar Eslāmī. With the effort by Mohamad Xazāī'. Tehrān: Mo’asese-ye Motāle’āt-e Honar-e Eslāmī.

Soltānī gord Farāmarzī, Alī. (1993/1372 SH). Sīmorq dar qalamro-e farhang-e īrān. Tehrān: Mobtakerān.

Tabātabāī, Ahmad. (1956/1335 SH). “Sīmorhg dar čand hemāse-ye mellī”. Dāneš-kade-ye Adabīyat va Olūm-e Ensānī-ye Tabrīz. No. 36. Pp. 44-51.

Tabrīzī, Mohammad ebn-e Xalaf. (1982/1361 SH). Borhān-e qāte’. Correction by Mohammad Mo’īn. Tehrān: Amīrkabīr.

Vārātānī, Nāhoukoutā. (2004/1383 SH). “Sambol-e mār dar motūn-e kelāsīk-e adabīyat-e fārsī”. Zabān va Adabīyat. No.21. Pp. 147-160.

Vāhed Dūst, Mahvaš. (2000/1379 SH). Nemādīne-hā-ye asātīrī dar šāh-nāme. Tehrān: Sorūš. 

Xazāīe, Mohammad & Farīnāz Farbod. (2003/1382 SH). “Barrasī-ye tasvīr-e nemād-e sīmorq”. Honar va Me’mārī. No. 20. Pp. 4-14.

Xosravīfar, Šahlā & Amīr Hossein Čītsāzān. (2011/1390 SH). “Barrasī-ye nemād va naqš-e parande dar qālī-hā-ye mūze-ye fārš-e īrān”. Pažūheš-e Honar. No. 2. Pp. 29-44.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far. (2007/1386 SH). Farhang-e asātīr va dāstānvāre-hā dar adabīyat-e fārsī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.

Yašt-hā. (1998/1377SH). With the effort Ebrāhīm Pūrdāvūd. Vol. 1. Tehrān: Asātīr.