ترسیم الگوی راهبردی برای تحقق توسعه پایدار روستایی ( مورد مطالعه: روستاهای شهرستان خلخال)

محورهای موضوعی : در این فصلنامه موضوعات جامعه شناختی در اولویت چاپ هستند و موضوعات نزدیک به جامعه شناسی در اولویتهای بعد قرار می گیرند

بهراد عزیزی ^{1 *} , ولی اله رستمعلی زاده ² , نادر مطیع حق شناس ³

1 - دانشجوی دکتری تخصصی، گروه علوم اجتماعی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران
2 - موسسه تحقیقات جمعیت کشور
3 - استادیار جمعیت شناسی، مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، ایران .

تاریخ دریافت : 1403/11/19 تاریخ پذیرش : 1403/12/13 تاریخ انتشار : 1404/02/28

کلید واژه: توسعه پایدار, الگوی راهبردی, محرومیت, مسائل توسعه روستایی.,

چکیده مقاله :

مقدمه: با گذشت نیم قرن از به­ کارگیری مدل­های مختلف توسعه روستایی، همچنان بختک فقر بر پیکره جوامع روستایی ایران سایه افکنده و مشکلاتی همچون کمبود امکانات اجتماعی از جمله خدمات بهداشتی و آموزشی، کمبود درآمد و نیز مهاجرت بی­رویه به شهرها کاملاً مشهود است. این پژوهش با هدف ارائه الگوی راهبردی برای تحقق توسعه پایدار روستایی در شهرستان خلخال در سال1403انجام شده است.

روش: این پژوهش از  نوع کیفی و از تکنیک نظریه زمینه­ ای استفاده شده است. برای انتخاب نمونه آماری از روش هدفمند استفاده شد. گردآوری داده ها از طریق  مصاحبه نیمه ساختاریافته با 12نفر صاحب نظر تا رسیدن به اشباع نظری انجام و فرایند کدگذاری داده­های جمع آوری شده با نرم ­افزار مکس­ کیودا، انجام شد.

یافته ­ها: در کدگذاری باز تعداد249 رویداد شناسایی و در مرحله کدگذاری محوری، در سطحي انتزاعي تر موارد مشابه باتوجه به مشابهت­شان در محتوا ادغام و حول 63مقوله فرعي و پنج مقوله عمده سازماندهي شدند. عناصر الگوی پارادایمی توسعه پایدار روستایی عبارتند از؛ شرایط علّی (مسائل اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، نهادی و فیزیکی)، زمینه­­ها (فاصله روستا تا مرکز شهر و موقعیت جغرافیایی روستا)، شرایط مداخله­گر (شهرگرایی، مهاجرت و بی­توجهی به قابلیت روستا)، اقدامات و راهبردها ( آموزشی، حمایتی، تشویقی و توسعه­ای)، پیامدها (کاهش فاصله طبقاتی، ایجاد اشتغال، سبک زندگی پایدار، مدیریت بهینه آب، توسعه زیرساخت­ها و حفاظت پایدار منابع زیستی).

نتیجه­ گیری: مطابق نتایج، تدوین و استفاده از الگوهای راهبردی تحقق توسعه پایدار روستایی می­تواند به عنوان عامل و محرک توسعه پایدار مناطق روستایی عمل کند.

چکیده انگلیسی:

Introduction: This research was conducted with the aim of presenting a strategic model for realizing sustainable rural development in Khalkhal County in 1403.

Method: This research is qualitative and uses the grounded theory technique. A purposive method was used to select the statistical sample. Data collection was carried out through semi-structured interviews with 12 experts until theoretical saturation was reached, and the coding process of the collected data was carried out with MAXQDA software.

Findings: In open coding, 249 events were identified, and in the axial coding stage, similar cases were merged at a more abstract level based on their similarity in content and organized around 63 subcategories and five major categories. The elements of the paradigmatic model of sustainable rural development are; Causal conditions (economic, social, environmental, institutional and physical issues), contexts (distance of the village to the city center and geographical location of the village), intervening conditions (urbanization, migration and disregard for the village's capabilities), measures and strategies (educational, supportive, encouraging and developmental), consequences (reducing class gaps, creating employment, sustainable lifestyle, optimal water management, developing infrastructure and sustainable conservation of biological resources).

Conclusion: According to the results, the development and use of strategic models for achieving sustainable rural development can act as a factor and driver of sustainable development in rural areas.

منابع و مأخذ:

• ازکیا، مصطفی، (۱۳۸۴). مقدمه ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی. تهران: نشر اطلاعات
• آزادی، یونس، بیک محمدی، حسن.(۱۳۹۱). تحلیل و طبقه بندی سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان¬های استان ایلام. برنامه ریزی فضایی.۲(۲)،۴۵-۲۰
• بدخشان، زینب؛ مهرابی، حسین؛ میرزایی، حمیدرضا. (۱۳۹۷). بررسی تاثیر توسعه زيرساخت¬ها بر توسعه روستايی ايران. مجله اقتصاد کشاورزی، ۱۲(۴)، ۱۴-۱
• پورطاهري، مهدي، نعمتي، رضا(۱۳۹۱). اولویت بندي مسائل توسعه روستایي با تأکيد بر دیدگاه روستایيان، مطالعه موردي: بخش مرکزي شهرستان خرم آباد، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستايي، ۷(۲)، ۲۲-۳۹.
• تودارو، مايكل. (۱۳۶۴). توسعه اقتصادي درجهان سوم، جلداول، ترجمه غلامعلي فرجادي. تهران: سازمان برنامه وبودجه.
• خراسانی، محمدامین، خراسانی، منوچهر .(۱۳۹۰). نگرشی بر مدیریت منابع آب روستایی، رشد آموزش جغرافیا، ۲۵ ، ( ۹۵)، ۳۲-۳
• دستورپور، مریم، بسطامی نیا، امیر. امیدی¬پور، کورش. (۱۳۹۴). بررسی علل و پیامدهای مهاجرت به شهر یاسوج، دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، ترکیه، استانبول.
• صبوری کزج، پرویز.(۱۳۹۸). گونه شناسی ادراک عدالت جنسیتی با تأکید بر عامل قومیت. فصلنامه زن در فرهنگ و هنر. ۱۱(۳)،۴۵۷-۴۳۳.
• عباسی، حسن (۱۳۹۲). تحلیلی بر اثرات اجرای طرحهای مهار آب؛ مطالعه موردی: دهستانهای درام و چورزق شهرستان طارم، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان به راهنمایی دکتر بهروز محمدی یگانه.
• عزمی،آئیژ؛ نوری، مجتبی. (۱۳۹۸). بررسی نقش فاصله روستا از شهر در کیفیت زندگی روستاییان. فصلنامه برنامه¬ریزي رفاه توسعه اجتماعی، ۱۱ (۴۱)،۲۹۴-۲۵۳.
• علوانی، ناصر؛ سواری، مسلم. (۱۴۰۱). راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار روستایی با در نظر گرفتن روابط شهری و روستایی در استان خوزستان. جغرافیا و روابط انسانی، ۵، (۱).
• علیاری، محمدصادق؛ عزیزی، سمیه. (۱۳۹۷). بررسی و ارزیابی توان¬های محیطی در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان وکیل آباد شهرستان بافت استان کرمان). فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی،۱۳، (۴)،۹۳۳-۹۱۳.
• فاضل نیا، غریب؛ نسیمی، حمیدرضا (۱۴۰۰). ارزیابی وضعیت شهرگرایی در روستاهای پیراشهری. دوفصلنامه جغرافیای شهری، ۸ (۱)،۱۹۲-۱۷۳.
• فعلی، سعید؛ صدیقی، حسن؛ پزشکی راد، غلامرضا؛ میرزایی، آرزو. (۱۳۹۸). چالش‌های جوامع روستایی ایران برای دستیابی به توسعه پایدار روستا و توسعه، ۱۳(۴)، ۹۴-۱۲۰.
• فلیک، اووه. (1399). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشرنی.
• كرسول، جان دبيليو. (۱۳۹۷). طرح پژوهش: رويكردهاي كيفي، کمّی و تركيبي. ترجمه عليرضا كيامنش، تهران: جهاد دانشگاهي دانشگاه علامه طباطبايي.
• کوربین، جولیت؛ استراوس، انسلم. (۱۳۹۵). مبانی پژوهش کیفی. تهران: نشر نی.
• لطیفیان، احمد؛ مولوی، هما. (۱۳۹۴). بررسی تأثیر مهاجرت بر توسعه نیافتگی روستایی، اولین همایش بین¬المللی علوم مدیریت پیشرفت¬ها، نوآوری ها و چالش¬ها، مؤسسه عالی علوم و فناوری خوارزمی، شیراز، ایران.
• محمدپور، احمد. (۱۳۹۷). روش تحقیق کیفی ضد روش (منطق و طرح در روش شناسی کیفی). تهران: جامعه شناسان.
• مرکز آمار ایران. (۱۳۹۵). سالنامه آماری استان اردبیل.
• مروج الاحکامی، فائزه. (۱۳۹۶). اولویت بندی مسائل توسعه روستایی از دیدگاه روستاییان( مطالعه موردی: دهستان آشیان، شهرستان لنجان استان اصفهان). دانشگاه پیام نور: مرکز پیام نور تهران شرق، پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
• Doan, K. H. (2022). Bibliometric Analysis of Indigenous Entrepreneurship. Ecoforum, 11(1), 1 - 12.
• Li, T., Feng, C., Xi, H., & Guo, Y. (2022). Peer Effects in Housing Size in Rural China. Land, 11(2), 172.
• World Bank, (2019). Rising Global Interest in Farmland: Can it yield sustainable and equitable benefits? http://www.donorplatform.org/content/view/457/2687, 09.09.2019 .

متن کامل:



 

 

پژوهش‌های جامعه شناختی، سال نوزدهم/شماره اول / بهار ۱۴۰۴

Journal of Sociological Researches, 2025 (Spring), Vol.19, No.1

  ............................................................................. 

 

 

DOI: 10.71854/soc.2025-1207235 

 

 

Designing a strategic model for sustainable rural development

(Case of study: Villages of Khalkhal city)

 

Behrad Azizi  0009-0009-1710-1645

Ph.D. Candidate in Sociology, Department of Sociology, Khalkhal Branch, Islamic Azad University, Khalkha, Iran

Valiollah Rostamalizadeh¹ 0000-0001-5688-1941

Associate Professor of Development Sociology, National Institute for Population Research, Iran. 

Nader Motie Haqshenas 0000-0002-3646-5745

Assistant Professor of Demography, National Institute for Population Research, Iran

 

Abstract

Despite implementing various rural development models for half a century, poverty still casts a shadow over rural communities in Iran. This research aims to provide a strategic model for achieving sustainable rural development in Khalkhal County in 2024. The research method is grounded theory. The sample was selected purposefully, meaning individuals with information on the subject were chosen. We implemented snowball sampling to clear the size of the samples. Data was collected through semi-structured interviews with 12 experts until theoretical saturation was reached, and the process of coding the collected data was done using MAXQDA software. According to the findings, 249 incidents were identified in open coding, and in axial coding, similar cases were merged and organized around 63 subcategories and five major categories. The elements of the sustainable rural development paradigm include causal conditions (economic, social, environmental, institutional, and physical issues), contexts (distance from the village to the city center and the village’s geographical location), intervening conditions (urbanization, migration, and disregard for the village’s capabilities), actions and strategies (educational, supportive, encouraging, and developmental), and outcomes (reducing class differences, creating jobs, sustainable lifestyle, optimal water management, infrastructure development, and sustainable protection of biological resources).

Keywords: rural development issues, sustainable development, strategic model, Deprivation.

 

 

 

 

ترسیم الگوی راهبردی برای تحقق توسعه پایدار روستایی

( مورد مطالعه: روستاهای شهرستان خلخال)

بهراد عزیزی

دانشجوی دکتری تخصصی، گروه علوم اجتماعی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

ولی اله رستمعلی زاده²

دانشیار جامعه شناسی توسعه، مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، تهران، ایران. 

نادر مطیع حق شناس 

استادیار جمعیت شناسی، مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، ایران .

                                    تاریخ ارسال: ۱۹-۱۱-۱۴۰۳ تاریخ پذیرش: ۲۰/۱۲/۱۴۰۳

چکیده

باگذشت نیم قرن از به­کارگیری مدل­های مختلف توسعه روستایی، همچنان بختک فقر بر پیکره جوامع روستایی ایران سایه افکنده است. این پژوهش با هدف ارائه الگوی راهبردی برای تحقق توسعه پایدار روستایی در شهرستان خلخال در سال۱۴۰۳انجام شده­است. روش این پژوهش از نوع کیفی و از تکنیک نظریه زمینه­ای استفاده شده­است. برای انتخاب نمونه آماری از روش هدفمند استفاده شد، به­عبارتی آن دسته از افرادی که اطلاعاتی در زمینه موضوع این پژوهش داشتند (شوراهای روستایی، دهیارها، بخشدار، کارشناسان بنیاد مسکن، جهاد کشاورزی و غیره) انتخاب و سپس بر مبنای روش نمونه­گیری گلوله برفی تعداد نمونه­ها مشخص شد. برای گرداوری داده­ها از  مصاحبه نیمه ساختاریافته با ۱۲نفر صاحب نظر تا رسیدن به اشباع نظری استفاده شد و فرایند کدگذاری داده­های جمع آوری شده با نرم­افزار مکس­کیودا، انجام شد. بنابر یافته­ها، در کدگذاری باز تعداد۲۴۹رویداد شناسایی و در مرحله کدگذاری محوری، در سطحي انتزاعي­تر موارد مشابه باتوجه به مشابهت­شان در محتوا ادغام و حول ۶۳مقوله فرعي و پنج مقوله عمده سازماندهي شدند. عناصر الگوی پارادایمی توسعه پایدار روستایی عبارتند از: شرایط علّی (مسائل اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، نهادی و فیزیکی)، زمینه­­ها (فاصله روستا تا مرکز شهر و موقعیت جغرافیایی روستا)، شرایط مداخله­گر (شهرگرایی، مهاجرت و بی­توجهی به قابلیت روستا)، اقدامات و راهبردها ( آموزشی، حمایتی، تشویقی و توسعه­ای)، پیامدها (کاهش فاصله طبقاتی، ایجاد اشتغال، سبک زندگی پایدار، مدیریت بهینه آب، توسعه زیرساخت­ها و حفاظت پایدار منابع زیستی).

کلمات کلیدی: توسعه پایدار، الگوی راهبردی، محرومیت، مسائل توسعه روستایی.

 

 

 

 

 

مقدمه

برنامه­ریزی و تعیین اهداف و سیاست­ها برای توسعه پایدار روستاها، یکی از مهم­ترین پیشران­های اساسی در توسعه و رشد جوامع روستایی تلقی می­شود. نگاه آینده­نگر به مناطق روستایی به چند دلیل حائز اهمیت است. نخست اینکه، طبق اعلام بانک جهانی، بیش از ۴۶ درصد جمعیت جهان(۳.۹میلیارد نفر) در مناطق روستایی زندگی می­کنند (بانک جهانی،۲۰۲۱). دوم، توزیع نامناسب ثروت بین نقاط شهری و روستایی، مردم روستاها را با آسیب­های اقتصادی و اجتماعی زیادی مواجه ساخته است (علوانی و سواری،۱۴۰۱ :۱۵۹) که امروزه مهاجرت به شهر، فقر، بیکاری، طلاق و مانند آن، نمونه­ای از این مسائل است (عزیزی، رستمعلی­زاده  و مطیع­حق شناس ،۱۴۰۲). همچنین طبق آمار بانک جهانی، (۳۷.۷درصد) زمین­های زراعی جهان در مناطق روستایی واقع شده است که عامل توسعه بخش صنعت و کشاورزی کشورها است ( بانک جهانی،۲۰۱۹). بنابراین ایجاد اشتغال، توزیع بهینه امکانات، توزیع مناسب درآمد، بهره­برداری بهینه از منابع، نقش مهمی در توسعه روستایی دارد (لی³ و همکاران،۲۰۲۲). به همین خاطر، امروزه توسعه روستاها در کانون طیفی از ابتکارات، تلاش­ها و برنامه ها در سطح محلی و ملّی قرار گرفته است (دوآن⁴،۲۰۲۲: ۲) که مستلزم تدوین الگوها و سیاست­ها­ است.

در ایران نیز علیرغم سکونت بخش عمده­ای از جمعیت کشور (۲۶درصد۲۰میلیون و۷۳۰هزار نفر) در روستاها، (مرکز آمار ایران ،۱۳۹۵) وضعیت روستاهای کشور مناسب نبوده و بعضی از روستاها، محروم از توسعه می­باشند که باعث روستاگریزی و مهاجرت­های روستائیان به شهرها شده و شرایط نامطلوب حاشیه­نشینی در اطراف شهرها و ناهنجاری­های ناشی از آن را به­دنبال آورده­است (حیدرپور و همکاران،۱۳۹۹ :۱۳۹). از سوی دیگر توسعه روستایی ضرورتی بنیادین برای توسعه ملی است، حتی نقش و جایگاه توسعه روستایی بر توسعه شهری تقدم دارد (ازکیا،۱۳۸۴ :۳۳). ضرورت تقدم به دلیل این است که راه­حل­های نهایی مسأله بیکاری شهری و تراکم جمعیت، بهبود محیط روستایی است (تودارو⁵،۱۳۶۴: ۳۴)، ولی هنوز برنامه­ریزی­های توسعه روستایی- شهری به شکل کاملاً مجزا و « دیدگاه بخشی» صورت می­گیرد (شفیعی ثابت و میرواحدی،۱۳۹۹ :۱۸۵). و در برنامه­های کشور ما با گذشت نیم قرن از به­کارگیری مدل­های مختلف توسعه روستایی، همچنان بختک فقر بر پیکره جوامع روستایی کشور سایه افکنده است و مشکلاتی همچون کمبود امکانات اجتماعی از جمله خدمات بهداشتی و آموزشی، کمبود درآمد و نیز مهاجرت بی­ر­ویه به شهرها کاملاً مشهود است (مسیبی و همکاران،۱۳۹۷: ۱۸۰).‬‬‬‬‬‬‬‬

 روستاهای شهرستان خلخال نیز مثل اکثر روستاهای ایران، متأثر از همین برنامه­ها است. در دهه­های اخیر، علیرغم اینکه چهره روستاهای شهرستان خلخال با ورود برق، گاز، تلفن، کشاورزی با استفاده از تراکتور و بازسازی سکونتگاه­های روستایی و اجرای طرح­های هادی تغییراتی داشته است، اما مسائل و مشکلات اساسی در حوزه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی همچنان پابرجا است؛ به­طوری­که براساس داده­های مرکز آمار ایران در طول پنج سال(۱۳۹۵-۱۳۹۰)، از مجموع ۸۶۷۳۱ نفر از جمعیت شهرستان خلخال تعداد ۱۰۲۹۰نفر مهاجرت نموده­اند. همچنین طبق اطلاعات به­دست آمده از اداره ثبت احوال شهرستان خلخال، در سال ۱۴۰۱ تعداد واقعه طلاق ثبت شده ۱۸۷ مورد بوده که نسبت به سال گذشته (۵.۳ درصد) افزایش داشته­است. نیز مقایسه آمار ازدواج و طلاق شهرستان خلخال نشان می‌دهد که از هر ۱۰ ازدواج در این شهرستان،(۳.۴) مورد منجر به طلاق شده است (عزیزی، رستمعلی­زاده  و مطیع­حق شناس ،۱۴۰۲). که نشان می­دهد استراتژی جامع برای پیشرفت و توسعه پایدار بلند مدت نبوده­است.

بنابر مطالب بیان شده، برای رهایی از وضعیت موجود و توسعه پایدار روستاها در آینده لازم است که روستاهای کشور از یک اقتصاد راکد به یک اقتصاد پویا و در حوزه اجتماعی نیز به سطح مطلوبی از زندگی باکیفیت و رفاه اجتماعی دست یابند. لازمه این امر، دستیابی به چشم انداز توسعه پایدار روستایی با تدوین و طراحی الگوی جامع راهبردی برای تحقق آن است. پرداختن به این نوع از الگوها ضمن توسعه آینده نگر روستایی در کشور کاهش فقر و نابرابری برای کشور به ارمغان می آورد.

براساس هدف مطرح شده، مسأله اصلی این پژوهش این است که الگوی راهبردی برای تحقق توسعه پایدار روستایی کدام است؟

پیشینه پژوهش

در چند دهه اخیر باتوجه به اهمیت امر توسعه اجتماعی به­ویژه با رویکرد محلی و ناحیه ای، موجب شده پژوهش­ها و مطالعات مختلفی چه در داخل کشور و چه در خارج از کشور صورت گیرد که در ادامه به مواردی پرداخته می شود:

       مبارکی و همکاران(۱۴۰۲)، در پژوهشی با عنوان"بررسی وضعیت توسعه اجتماعی در استان های کشور" با مقایسه شاخص های توسعه اجتماعی در استان­های سراسر کشور نتیجه گرفتند که امکانات و خدمات بصورت عادلانه توزیع نشده و ۱۹ استان کشور از میانگین کشور در سطح پایین تری قرار دارند.

       امینی و همکاران(۱۴۰۲)، در پژوهشی به طراحی "مدل توسعۀ پایدار اجتماعی براساس موانع اجتماعی در شهرستان بشاگرد" پرداختند. براساس یافته‌ها، خروجی آزمون تی نشان داد که در سطح معنا‌داری ۹۵ درصد فرضیه پژوهش تأیید شد که بدین مفهوم است که عوامل اجتماعی بر توسعه‌نیافتگی شهرستان بشاگرد مؤثر بوده­است. همچنین براساس نتایج آزمون فرضیه‌ها، شهرستان بشاگرد از نظر ابعاد پایداری اجتماعی شرایط چندان مطلوبی ندارد.

      برندک و حسینی(۱۴۰۱)، در پژوهشی با عنوان" توسعه و ابعاد مختلف آن در استان اردبیل" نتیجه گرفتند، وضعیت توسعه­مندی شهرستان­های اردبیل نامتعادل است و این وضعیت در بخش های مختلف توسعه(بهداشتی- درمانی، زیرساختی، فرهنگی و اقتصادی) مشهود است. در بین شاخص های توسعه، شاخص بهداشتی- درمانی در سطح استان اردبیل توزیع مناسب­تری داشته­است.

      شجاعی و همکاران(۱۴۰۱)، در پژوهشی با عنوان "طراحی الگوی توسعه پایدار مبتنی بر خط مشی­های فرهنگی سازمان­های دولتی در راستای تامین حقوق شهروندی" نتیجه گرفتند، بین خط مشی­های فرهنگی و مؤلفه­های آن (پیوستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی، امنیت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، کیفیت زندگی و محیط زیست) با توسعه پایدار و حقوق شهروندی در سازمانهای دولتی رابطه معنا­دار وجود دارد. همچنین بین توسعه پایدار و مؤلفههای آن (توسعه فرهنگی، توسعه گردشگری و توسعه حمل و نقل و مسکن) با حقوق شهروندی در سازمان­های دولتی رابطه معنادار وجود دارد.‬‬‬‬‬‬‬‬

      میکالینا⁶ و همکاران (۲۰۲۱)، در پژوهشی برای طراحی مدل توسعه پایدار، چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و نهادی شناسایی کردند. در این بعد اجتماعی پایداری، شامل هشت مقوله اصلی است که عبارتند از: آموزش، بهداشت، ایمنی و امنیت، برابری(اجتماعی و اقتصادی)، زیرساخت­های اجتماعی، فضای سبز و فرهنگ است.

       استورالک و ليماک⁷(۲۰۱۹)، در پژوهشی با عنوان"طراحی مدل توسعه پایدار اجتماعی در حوزه حمل و نقل شهری " به طراحی مدل توسعه پایدار اجتماعی پرداختند. در این پژوهش مفهوم حمل و نقل شهری توسط مجموعه­ای از شاخصهای زیست محيطی برای توسعه پایدار حمل و نقل شهری نشان داده شده­است. مدل شبيه سازی به عنوان یک نتيجه از پویایی سيستم توسعه یافته است که امکان ادغام شاخص­های بیشماری از توسعه پایدار حمل و نقل شهری(کمی و کیفی) برآورد همزمان آن­ها با یک رویکرد پویا را فراهم کرده­است. علاوه بر این، میتواند نتایج را به شکلی از شاخص های توسعه پایدار یکپارچه توليد کند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

       با توجه به آنچه در بخش پیشینه پژوهش به آن اشاره شد، در این پژوهش­ها و مقالات بر اهمیت مطالعه توسعه اجتماعی و لزوم مدل­سازی توسعه اجتماعی تأکید شده­است. در این پژوهش­ها، برای تعریف مفهوم «توسعه » از شاخص­های مختلفی استفاده شده­است که اغلب برگرفته از شاخص­های مؤسسه «لگاتوم» است مثل پژوهش­هایی که (آزاد ارمکی،۱۳۹۱؛ فلاحی و کفاشی ۱۳۹۷؛ شجاعی و همکاران ۱۴۰۱) انجام دادند. نکته دیگری که در این پژوهش­ها قابل مشاهده است نگاه اثبات گرایانه به موضوع است و با رویکرد تفسیرگرایانه(امیک⁸) به موضوع پرداخته نشده­است.

چارچوب مفهومی

در میان مباحث متعدد چند دهه اخیر، مفهوم توسعه یکی از پیچیده­ترین مفاهیم در رشته­هاي مختلف علوم انسانی و اجتماعی بوده و به­صورت یکی از مهم­ترین و بحث انگیزترین مسائل و چالش­ها در میان کشورهاي جهان و به­خصوص کشورهاي درحال توسعه مطرح­شده­است (ایمانی و حمید­ننه کران،۱۴۰۲؛حسینی و همکاران،۱۳۹۹ ). جامعه شناسان توسعه، مقوله­ی توسعه را در برابر مقوله رشد قرار می­دهند. مفهوم رشد به پیشرفت و ترقی جامعه در ابعاد مادی و عینی به ویژه تولید اقتصادی اشاره دارد، در حالی که مفهوم توسعه دربردارنده­ پیشرفت و ترقی جامعه در تمامی ابعاد زندگی است. از این­رو در ادبیات مربوط به توسعه از توسعه اقتصای، توسعه سیاسی، توسعه اجتماعی، توسعه فرهنگی و توسعه انسانی سخن به میان می­آید (ازکیا و غفاری،۱۳۸۸ :۲۴).

       مفهوم توسعه پس از جنگ جهانی دوم و در طول سال­هاي شکل­گیري آن بـه صورت یک رشته مستقل، دچار تحولات فراوانی شده­است. به نظر نسل اول اندیشمندان توسعه و در چارچوب مکانیکی پارادایم نئوکلاسیک، غایت توسعه افزایش درآمد سرانه واقعی و به­تبع آن قدرت خرید از طریق رشد تولید ناخالص ملی بود نسل دوم اندیشمندان توسعه، به­طور دقیق­تر الزامات تحول اقتصادي و توسعه را مورد بررسی قرار دادند و به تدریج به مسائلی فراتر از تولید ناخالص ملی، چون توانایی­هاي فردي، بهداشت و آموزش توجه کردند. نگرش سوم توسعه، در حوزه­هاي علمی و در سطح سیاستگذاري و عملیاتی شکل گرفته است کـه در آن نهادها و ترتیبات اجتماعی که مدت­ها از آن­ها غفلت شده بود و تحت عنوان کلی مفروضات، با شرایط ثابت از آن­ها یاد می­شد، مورد توجه قرار گرفتند(زبیری،۱۳۹۲ :۱۱-۱۰).

       در ادبیات جامعه­شناسی شاهد تعریف توسعه با شاخص­های گوناگونی هستیم و این تنوع را باید در پیچیدگی و چند بعدی بودن موضوع دانست. جامعه شناسان کلاسیک، توسعه یافتگی جوامع را در قالب نظریه­های کلان دگرگونی اجتماعی مورد توجه قرارداده­اند. دورکیم⁹ جامعه شناس فرانسوی در اثر معروف خود به نام «تقسیم کار اجتماعی»، توسعه یافتگی را از میان رفتن پیوندهای کهنه مبتنی بر انسجام مکانیکی و ظهور پیوندهای ارگانیکی می­داند (ازکیا،۱۳۸۸: ۱۳۶)، ماکس وبر¹⁰ آلمانی؛ با تأکید بر عقلانیت در تطور جوامع، تبلور نظام دیوان سالاری و سازمان­هایِ رسمی برآمده از عقلانیت را نشانه توسعه یافتگی جوامع میداند (کوزر،۱۴۰۰: ۶۸). موضوع توسعه در نزد جامعه­شناسان متأخر نیز مورد توجه قرار گرفته­است و هرکدام از جامعه­شناسان معاصر روی برخی از شاخص­های توسعه اجتماعی تأکید کرده­اند. پارسونز¹¹(اجتماع جامعه­ای)، کلمن¹²( سرمایه اجتماعی)، بوردیو¹³(کنش اجتماعی) هابرماس¹⁴(گستره همگانی و ارتباطات اجتماعی و عقلانیت ارتباط)، گیدنز¹⁵( هویت شخصی و سرمایه اجتماعی)، جنکینز¹⁶(هویت اجتماعی) و بورک¹⁷( اعتماد، تعهد و عزت نفس). (عبداللهی،۱۳۸۴: ۱۴). ‬‬‬‬‬‬‬‬

قلمرو جغرافیایی پژوهش

شهرستان خلخال به مرکزیت شهر خلخال (هرو)،  شامل سه بخش مرکزی شامل(دهستان خانندبیل شرقی ، دهستان خانندبیل غربی و دهستان سنجنبد شرقی)، بخش خورش رستم به مرکزیت شهر هشجین شامل (دهستان خورش رستم شمالی و دهستان خورش رستم جنوبی) و بخش شاهرود به مرکزیت شهر کلور شامل( دهستان پلنگا، دهستان شال و دهستان شاهرود)  در جنوب استان اردبیل واقع است. زبان اصلی مردم شهرستان خلخال آذری است اما در بخش شاهرود بیشتر اهالی به زبان تاتی و  در دهستان سنجبد شرقی به مرکزیت دهستان لنبر، زبان کردی کرمانجی رایج است. در آبان ماه ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان ۸۶۷۳۱ نفر بوده‌است که از این تعداد ۵۵ درصد در نقاط شهری و ۴۵ درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیر ساکن بوده‌اند. سهم جمعیت شهرستان خلخال از جمعیت کل استان در سال ۱۳۹۵ برابر ۶/۸ درصد و سهم جمعیت شهری و روستایی این شهرستان از جمعیت شهری و روستایی کل استان به ترتیب برابر۲/۷ درصد و ۴/۱۱ درصد بوده‌است.

شاخص­های جمعیتی شهرستان بر اساس آمار فرمانداری شهرستان خلخال در سال ۱۴۰۱به این شرح است:

جدول ۱. شاخص­های جمعیتی شهرستان خلخال

تعداد روستا		تعداد خانوار		جمعیت شهرستان
خالی از سکنه	دارای سکنه	روستایی	شهری	روستایی	شهری
۸	۱۴۲	۱۲۷۱۹	۱۴۰۶۰	۳۹۳۵۵	۴۷۳۷۶

روش­ پژوهش

باتوجه به اینکه هدف محقق مطالعه عمیق و جامع موضوع بوده و در پیشینه پژوهش این خلاء مشاهده شد که در اکثر پژوهشها فقط از روش پیمایش استفاده شده و فهم مشارکتکنندگان از موضوع مورد توجه قرار نگرفته­است. بنابراین برای رفع این خلاء مناسب­ترین روش، پژوهش کیفی مبتنی بر نظریه زمینه­ای است. نظریه زمینه­ای یک روش پژوهش استقرایی است که به پژوهشگران در حوزه­های موضوعی گوناگون امکان می­دهد تا به جای اتکاء به نظریه های موجود، خود به تدوین نظریه از طریق تجزیه و تحلیل مقایسه­ای مشاهده­ها اقدام کنند(صبوری کزج،۱۳۹۸ :۲۵). در این پژوهش به منظور طراحی مدل پارادایمی تحقق توسعه پایدار روستایی، از نظریه زمینه­ای با بهره­گیری از نظرات صاحب­نظران و افراد مطلع از مسائل روستا استفاده شد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

برای انتخاب نمونه آماری از روش هدفمند استفاده شده، به­گونهای که آن دسته از افرادی که اطلاعاتی در زمینه موضوع این پژوهش داشتند (شوراهای روستایی، دهیارها، بخشدار، کارشناسان بنیاد مسکن، جهاد کشاورزی و غیره)،  انتخاب شدند. سپس بر مبنای روش نمونه­گیری گلوله برفی، از هریک از افراد مصاحبه شونده خواسته شد تا افراد دیگری را که می­توانند در پاسخ به سوالات این پژوهش اطلاعاتی ارائه دهند معرفی کنند. تعداد نمونه­ها برای مصاحبه براساس اصل اشباع در نظر گرفته شد. به­عبارتی محقق با انجام(۱۲) مصاحبه به این نتیجه رسید که مفاهیم و مقوله­های جدیدی در یافته­ها وجود نداشته و پاسخ­های داده شده به سوال­های پژوهش یکسان هستند. در جدول شماره۲، مشخصات مشارکت­کنندگان آورده می­شود:‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

جدول۲. مشخصات مشارکت­کنندگان

ردیف	شغل	مدرک تحصیلی	سن	جنسیت
1	رییس شورای روستا	لیسانس	45	مرد
2	دهیار	لیسانس	47	مرد
3	مسئول پایگاه مقاومت بسیج روستا	فوق لیسانس	44	مرد
4	بخشدار	فوق لیسانس	42	مرد
5	معاون فرماندار	فوق لیسانس	48	مرد
6	جامعه شناس	دکترا	42	مرد
7	جامعه شناس	دکترا	40	زن
8	ریش سفید روستا	سیکل	66	مرد
9	بخشدار	فوق لیسانس	39	مرد
10	عضو شورای روستا	دیپلم	47	مرد
11	رییس بنیاد مسکن	فوق لیسانس	44	مرد
12	کارشناس جهاد کشاورزی	لیسانس	41	مرد

 

ملاک های ارزیابی نظریه و اعتباریابی آن

کوربین و اشتراوس(۲۰۰۸)، معیارهایی را برای ارزیابی نظریه زمینه­ای بیان می دارند که عبارتند از: 

ملاک اول، سازگاری روش شناختی: به این معنا که اگر محقق مدعی است که از روش خاصی استفاده کرده، لازم است کلیه رویه­های متناسب با آن روش­شناسی را مدّ نظر قرار دهد(فیلک،۱۹۹۸). در این پژوهش از ابتدای کار بنیان فلسفی و پارادایم تعیین شده، تفسیری بوده و فرض را براین لحاظ نموده که واقعیت­های اجتماعی ازجمله توسعه پایدار روستایی و عوامل مرتبط با آن برساخته شده و از استقرای تحلیلی برای رسیدن به نظریه استفاده نموده­است.

ملاک دوم، روشن بودن هدف پژوهش: در این پژوهش باتوجه به ذهنیتی بودن امر توسعه، و تفسیرهای متفاوت از جانب پژوهشگران و صاحب­نظران که در پژوهش­های صورت گرفته پیرامون آن مشخص است، هدف اتخاذ روش کیفی، استخراج مدل نظری بوده که با پیوند مقوله­های زمینه­ای، شرایط علّی، مداخله گر، راهبردها و پیامدها استخراج گردید.

ملاک سوم، انطباق داده­های خام با مقوله ها:درخصوص چگونگی ارتباط و اتصال معرف­های شناسایی شده و مقوله­های فرعی و اصلی مدل بصری در هرکدام از تحلیل سوالات ارائه گردید و در نهایت تصویر کلی در شکل شماره(۱) ارائه شد.

ملاک چهارم، اعتباریابی: براي بررسي قابليت اعتبار¹⁸ ابزار سنجش، از روش كنترل يا اعتباريابي توسط اعضاء که بلور¹⁹(۱۹۸۳) ارائه نموده استفاده می­شود. بلور یادآور می شود که در تحقیقات کیفی از طریق نشان دادن تطابق توصیف محقق و توصیف های اعضای وابسته به جمع مورد بررسی اعتبار تحلیل اثبات می­شود (سيلورمن²⁰،۱۳۹۳: ۸۲). به­عبارتی براي تعيين صحت كدگذاري مصاحبه‌ها، از بازنگري شرکت­کنندگان استفاده گردید. یعنی متن مصاحبه به شرکت­کنندگان بازگردانده شد تا از صحت کدها و تفاسیر اطمینان حاصل شود. همچنین مقوله­های نامگذاری شده و شیوه اتصال آن­ها با دو تن از جامعه شناسان در میان گذاشته­شد و با آزمون کاپا²¹ میزان توافق آن­ها مورد سنجش قرارگرفت که ضریب توافق( ۸۵درصد) به­دست آمده، نشان­دهنده توافق بالای داوران بود.

شیوه تحلیل داده­ها با ورود داده­های متنی به نرم افزار مکس­کیودا براساس طرح نظام­دار( استراوس و کوربین،۱۹۹۸ :۵۵) در سه مرحله انجام شد که عبارتند از: ۱- کدگذاری باز²²، ۲- کدگذاری محوری²³، ۳ کدگذاری گزینشی²⁴. در مرحله کدگذاری باز، برای مفهوم­بندی و تلخیص عبارات (واحد تحلیل) با ملاحظه تفاوت­ها و شباهت­های آن­ها، تعداد۲۴۹ رويداد از مصاحبه­ها استخراج و برچسبی به رویدادها زده شد. در مرحله دوم، کدگذاری محوری انجام شد. به این نحو که با صورت­بندي و فراهم شدن مفاهيم اوليه، در این مرحله در سطحي انتزاعي­تر موارد مشابه باتوجه به مشابهت شان در محتوا ادغام و حول ۶۳مقوله فرعي و ۵ مقوله عمده سازماندهي شدند. برخی از این مقوله­ها به­عنوان پیامدهای توسعه پایدار روستایی عبارتند از :« کاهش فاصله طبقاتی، ایجاد اشتغال، سبک زندگی پایدار، مدیریت بهینه آب، توسعه زیرساخت­ها و حفاظت از منابع طبیعی»، برخی در نقش عوامل تأثیرگذار (اعم از شرایط علّی، شرایط زمینه ای و شرایط مداخله گر) ارائه شدند.

مدل پارادایمی در روش نظریه زمینه ای، در برگیرنده شش مؤلفه است که عبارتند از: ۱- شرایط علّی ۲- مقوله اصلی ۳- شرایط زمینه­ای  ۴- شرایط مداخله­گر  ۵-راهبردها  ۶-پیامدها (صبوری کزج،۱۳۹۸ :۲۸).

کدگذاری انتخابی یا گزینشی به عنوان سومین و آخرین مرحله از فرآیند کدگذاری است. در مرحله کدگذاری گزینشی، مقوله­های عمده در قالب مدل پارادایمی حول مقوله هسته­ای به یکدیگر مرتبط می­شوند. در واقع مدل ترسیم شده، به توصیف صوری مقوله می­پردازد (محمدپور،۱۳۹۷ :۳۰۱). در این پژوهش، مقوله­های «توسعه پایدار روستایی» به عنوان مقوله­ اصلی انتخاب و سایر مقوله­های دیگر مدل پارادیمی نظریه زمینه­ای، به آن ارتباط داده شدند. پس از این فرایند، مدل پارادایمی توسعه پایدار روستایی، مطابق با مدل پارادایمی استراوس و کوربین(۱۹۹۰) براساس عناصر ششگانه مطابق شکل۱. (شرایط علّی، شرایط زمینه­ای، شرایط مداخله­گر، مقوله هسته­ای، راهبردها، پیامدها،) ارائه شده­است. در تحلیل مصاحبه­ها، جهت سهولت در كدگذاري و تقليل داده­ها از نرم افزار (مکس کیو دا) استفاده­شد.

یافته­های پژوهش

تدوین نظریه زمینه ای

شرایط علّی

شرایط علّی(اثربخش)، به شرایطی گفته می­شود که عامل اصلی به­وجود آورنده پیامدهای توسعه پایدار روستایی است.

از دیدگاه مشارکت­کنندگان، شرط پیدایش توسعه پایدار روستایی توجه سیاست­گذران و برنامه­ریزان توسعه به پنج مقوله «مسائل اقتصادی»، «مسائل اجتماعی»، «مسائل زیست محیطی»، «مسائل فیزیکی» و «مسائل نهادی» است که حول مقوله عمده «شرایط علّی» متمرکز شده­اند.

        مشارکت­کنندگان، یکی از شرایط مهم توسعه یافتگی روستاهای شهرستان خلخال را متأثر از بی­توجهی به «مسائل اقتصادی»، در این روستاها دانسته­اند. عدم تأمین نیازهای اساسی زندگی یا گستردگی فقر و بیکاری و آسیب­پذیری شدید منابع تولید و درآمد روستاییان، که از آن به مقوله « مسئله اقتصادی» یاد می­شود، از دیدگاه مشارکت کنندگان، با ۱۶مؤلفه­ (بیکاری، ضایعات محصولات کشاورزی، سلف خری، عدم مشوق برای کارآفرینی، الگوی نامناسب کشت، عدم پوشش بیمه محصول، بروکراسی در پرداخت تسهیلات بانکی، عدم وجود صنایع تبدیلی، محدودیت دسترسی به بازار فروش، نیروی کار غیرمتخصص در فعالیت­اقتصادی، بی­انگیزگی به فعالیت اقتصادی در روستا، خرد شدن اراضی کشاورزی، عدم جبران خسارات ناشی از خشکسالی، نابرابري فزاينده درآمد بین شهر روستا، نبود امکانات لازم برای کشاورزی مکانیزه، ضعف آگاهی نسبت به عوامل توسعه) تعریف شده­است.

       یکی از دیگر از شرایط مؤثر دردستیابی به توسعه پایدار روستایی، «توجه به مسائل اجتماعی» است. براساس گفته­های مشارکت­کنندگان، «مسائل اجتماعی» متعدد در روستاها، عاملی تعیین­کننده در فرایند توسعه­یافتگی روستاهای خلخال است. این مقوله با 11مؤلفه (پیری نیروی کار، طلاق، دوری سرپرست خانواده از روستا، امنیت پایین روستا، نبود مراکز آموزشی- تفریحی، فردگرایی، نابرابری­های اجتماعی، احساس محرومیت، نبود تشکل­های غیردولتی، عدم دسترسی به مراکز بهداشتی- درمانی، اعتیاد و عدم دسترسی به اینترنت) به عنوان مهم­ترین مسائل اجتماعی در روستاهای خلخال بیان شد. در واقع، برای تحقق توسعه پایدار روستاها، همبستگی اجتماعی، توجه به عدالت اجتماعی، امنیت اجتماعی و توجه به استحکام خانواده­ها مدنظر قرار گیرد.

       مقوله مهم دیگری که در توسعه­یافتگی پایدار روستاها نقش داشته، «توجه به مساله زیست محیطی» است. از دیدگاه مشارکت­کنندگان ارتقاء استانداردهاي زیستی در فضاي روسـتایی از طریـق ایجـاد امکانـات لازم بـراي ترکیـب بهینه فعالیت­های زیست محیطی بر مبناي قابلیت­ها و محدودیتها باید اهداف برنامه­ریزي توسعه روستایی باشد. برپایه نظرات مشارکت­کنندگان مسئله زیست محیطی در این پژوهش با ۱۱ مؤلفه (شیوه نامناسب کشت اراضی، آلودگی آب، بهره برداري بي­رويه از منابع آب زير زميني، عدم برخورداري از جایگاه دفن زباله، تغییر کاربری اراضی کشاورزی به مسکونی، استفاده از آفت­کش­ها، آتش­سوزی مراتع، برداشت بی رویه از درختان و منابع مرتع، امحاء نامناسب زبالهها، کمبود آب و الگوی نامناسب آبیاری) تعریف شده­است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

شرایط علّی دیگرکشف شده از مصاحبه­های صورتگرفته، مقوله «مساله نهادی» است. مساله نهادی بیانگر نحوه مشارکت مردم روستا در برنامه­ریزی­ها و اجرای پروژه­های عمرانی و توسعه­ای است. در واقع، این مقوله به میزان اعتماد متقابل دولت و برنامه­ریزان با مردم روستا و نحوه مدیریت روستا اشاره دارد. از دیدگاه مشارکت­کنندگان مقوله «مساله نهادی» با مؤلفههای (مشاركت پایین مردم در انجام پروژه­هاي روستايي، ناهماهنگی ادارات در انجام طرحهای زیربنایی، نگاه تک بعدی به توسعه روستایی، بی­توجهی به پتانسیل منابع انسانی روستا در امر مدیریت روستا، فقدان تشکلهای زراعی، بیتوجهی به قابلیت روستاها در برنامهریزی­های توسعه­ای) تعریف شد. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

         مساله مهم دیگری که به­عنوان زیر مقوله شرایط علّی در توسعه یافتگی روستاها نقش بارزی دارد «توجه به مساله فیزیکی» است. از نظر مشارکت­کنندگان، بهبود زیرساخت­های روستایی ازجمله جاده­ها، سکونت­گاه­ها و توجه و نگهداری از اماکن عمومی، شرایطی را برای توسعه پایدار ایجاد می­کند. مؤلفه­های مسئله فیزیکی عبارتند از: (وضعیت نامناسب جاده­ها، بهره­برداري بي­رويه از معادن سنگ، عدم مقاوم­سازی سکونتگاه­های روستائی، عدم بهسازی معابر و اماکن عمومی روستا) .

عوامل زمینه­ای

شرایط زمینه­ای، نشانگر سلسله خصوصیات ویژه­ای است که در آن راهبردهای کنش متقابل برای اداره، مدیریت و پاسخ به پدیده/ مقوله اصلی صورت می­گیرد.(محمدی،۱۳۸۵ ،۱۰۲). در برداشت مشارکت کنندگان، زمینه و بستری که توسعه یافتگی پایدار روستاها باتوجه به آن­ها اتفاق می­افتد دو مقوله « فاصله روستا از شهر خلخال» و « موقعیت جغرافیایی روستا» است.

      فاصله روستاها تا مرکز شهرستان (شهر خلخال) و موقعیت سکونت­گاه­های روستایی عوامل زمینه ای جهت توسعه پایدار روستاها هستند که از مصاحبه­ها استخراج شد. در واقع، هرچه فاصله بین روستا تا شهر بیشتر باشد، سطح پیوند و ارتباط کاهش یافته و مسائل مطرح شده از جمله (مسائل اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، نهادی و فیزیکی) بیشتر می­شود. همچنین موقعیت قرار گرفتن روستا نیز از این حیث که در نزدیکی رودخانه­ها، معادن، جاده اصلی، سدهای معیشتی، دسترسی به ییلاقات و غیره باشد، زمینه­های لازم را برای توسعه­یافتگی پایدار روستاها فراهم می­سازد.

شرایط مداخله­گر

«شرایط واسطه­ای» شرایط کلی و وسیعی هستند که بر چگونگی کنش متقابل و راهبردهای پیشنهادی اثر می­گذارند ( محمدی، ۱۳۸۵ :۱۰۴). بر اساس مصاحبه­های انجام شده، شرایط مداخله­گر در توسعه پایدار روستاهای خلخال عبارتند از:

شهرگرایی

مقوله «شهرگرایی» یکی از مقوله­هایی است که به انتخاب سبک جدیدی از زندگی اجتماعی اشاره دارد. این مفهوم که برخاسته از ارزش­های شهرنشینی است، گویای تمرکز نمودها و شیوه­های خاصی از زندگی است که به موازات رشد شهرها صورت می­گیرد و سرانجام تغییراتی در شیوه زندگی اجتماعی مردم روی می­دهد. در فرایند شهرگرایی، تمایل به مصرف­گرایی در مقابل تولیدگرایی، ترجیح فراغت های لذت­جویانه و حذف سنن پیشین، سبب پیدایش الگویی از زندگی در بین افراد روستا می­شود. این مقوله با مؤلفه­های (مصرف متظاهرانه، فردگرایی و اجتناب از پرداختن به کارهای تولیدی) تعریف شده­است. از دیدگاه مشارکت­کنندگان، منظور از مصرف متظاهرانه یعنی استفاده از کالاهای تجملی، اسراف و ولخرجی و چشم و هم­چشمی برای نشان دادن اینکه از طبقه مرفه جامعه هستند. منظور از فردگرایی یعنی، عدم احساس مسئولیت در برابر سرنوشت جامعه و عدم مشارکت در بهبود شرایط محیط زندگی است. همچنین دوری از کار تولیدی یعنی، ترجیح اشتغال در مشاغل خدماتی در روستا از جمله آرایشگری، مغازه داری و غیره، به­جای فعالیت­های کشاورزی و دامداری و غیره است. 

مهاجرت از روستا

مقوله «مهاجرت از روستا»، یکی دیگر از مقوله­هایی است که بر توسعه پایدار روستایی، شرایط واسطه­ای را فراهم می­سازد. مهاجرت از روستا از دیدگاه مشارکت­کنندگان به این معنی است که فرد روستایی در روستا، توان لازم برای پاسخ نهائی به محرومیت­های نسبی را ندارد و منابع لازم برای محرومیت­هایش را در روستا نمی­تواند به­دست آورد، بنابراین ناگزیر به ترک محل زندگی­اش می شود. 

بی­توجهی به قابلیت­های روستا

به­منظور تحقق توسعه پایدار روستاهای خلخال، در برنامه­ریزی­ها و اجرای طرح­های عمرانی و هادی در روستاها، توانمندی و قابلیت­های روستا اعم از نیروی انسانی، منابع محیطی و سایر منابع اکولوژیکی ضروری است مورد شناسایی و ارزیابی قرارگیرد که در صورت غفلت از این مهم، امر توسعه با مشکل روبرو می­شود.

 راهبردها

راهبردهای مورد نظر در نظریه زمینه­ای، به راه حل­هایی برای مواجهه با پدیده مورد مطالعه اشاره دارد (استراوس و کوربین،۱۹۹۰). در این مطالعه، راهبردهای چندگانه­ای جهت تغییر وضعیت موجود و برون رفت از مسائل شناسایی شده، به شرح زیر از سوی مشارکت­کنندگان پیشنهاد شد:

راهبردهای آموزشی

با شناسایی مقوله­های مسائل توسعه پایدار روستایی مشخص شد که «ضعف آگاهی نسبت به عوامل تولیدی» و «نبود مراکز آموزشی- تفریحی»، «طلاق»، «اعتیاد»، «سطح پایین مشارکت مردم»، «استفاده از الگوی نامناسب آبیاری»، «شیوه نامناسب کشت اراضی» و « بهره برداري بي رويه از منابع آب زير زميني»، از مؤلفه­های­ تعیین­کننده مسائل توسعه روستاها هستند که مخرج مشترک همه این معضلات در ناآگاهی و مهارت پایین نسبت به برخورد با مسائل و عدم آشنایی با فناوری­های نوین دارد. بنابراین برای اتخاذ راهبردی اثربخش جهت کاهش و یا حذف این مسائل از سر راه توسعه پایدار روستاهای شهرستان خلخال، تمهیداتی از سوی مشارکت­کنندگان در راستای ارتقاء سطح آگاهی و دانش روستاییان با دو نوع مؤلفه۱- بهره­وری²⁵ و ۲- قابلیتی²⁶ می­بایست صورت گیرد.

 الف) مؤلفه بهره­وری: در مؤلفه بهره­وری، آموزش­ها باهدف استفاده بهینه از نیروی کار، ارتقاء توان، برای افزایش درآمد و بهره­وری روستاییان مد نظر است. به همین منظور با برگزاری کلاس­های ترویجی و دانش­افزایی در زمینه الگوهای مطلوب کشت، سیستم آبیاری نوین، کارآفرینی، بهره­وری زمین، استفاده از مصالح ساختمانی کم هزینه بومی، آشنایی با شیوه­های کاربرد ماشین­آلات و فناوری­های نوین، سعی در افزایش درآمد و کاهش هزینه­ها می­شود.

ب) مؤلفه قابلیتی: مؤلفه قابلیتی آموزش، سیاستی چند بعدی است و تنها به افزایش درآمد روستاییان اکتفا نمی­کند، بلکه ارزش آموزش با افزایش دسترسی به آزادی، رفاه اجتماعی و افزایش کیفیت زندگی سنجیده می­شود. در این مؤلفه روستاییان با حضور در کلاس­های مهارت­های زندگی، آموزش و ترویج کشاورزی،­ می­توانند با تقویت مهارت‌های ارتباطی، سازگاری با دیگران و محیط زندگی، رشد و توسعه روحیه مشارکت و همکاری‌های اجتماعی، تعلق خاطر و تعصب به روستا و نیز یادگیری بهترین عکس­العمل­ها در مواجهه با مشکلات، آموزش شیوه­های کاهش تنش در روستا، آموزش حفاظت از درختان و منابع مرتع، امحاء مناسب زباله­ها، آموزش شیوه­های راه­اندازی تشکل­ها و تعاونی­ها، آشنایی با مدیریت نوین روستا، ایجاد انگیزه جهت حضور فعال در طرح­های توسعه­ای روستا، به سطح قابل قبولی از رفاه و کیفیت زندگی برسند.

راهبردهای حمایتی

از نظر مشارکت­کنندگان، راهبردهای گوناگونی به­منظور دستیابی به اهداف حمایت­گرایانه از روستاییان می توان اتخاذ کرد که از آن جمله:

الف)پشتیبانی مالی و فنی از کشاورزان و تولیدکنندگان در روستا: اعطای تسهیلات در قالب وام­های بلاعوض یا بازپرداخت طولانی­مدت برای حمایت از صنعت بوم­گردی و گردشگری، بازاریابی برای محصولات تولیدی روستاییان، حمایت از سرمایه­گذران و افراد کارآفرین در روستا، تأمین مسکن ارزان قیمت در روستا، ایجاد بازارهای روزانه و هفتگی صنایع دستی و تولیدات کشاورزی، ایجاد شهرک­های گلخانه­ای، خرید تضمینی محصولات تولیدی، تجهیز زیرساخت­های رفاهی، حمایت دولت از بخش خصوصی برای احداث پل معلق ازناو در روستای خوجین ، تل کابین تفرجگاه روستای اندبیل و پل معلق پیرتقی بر روی رودخانه قزل اوزن.

ب) حمایت از روستاییان جهت تحقق عدالت اجتماعی با گسترش بیمه تأمین اجتماعی روستاییان به­ویژه زنان خانه­دار، رعایت عدالت جنسیتی، دسترسی به خدمات حقوقی و شفافیت در تصمیم‌گیری‌های مربوط به توسعه روستایی، می‌تواند به عدالت اجتماعی و پایداری آن در این مناطق کمک کند.

ج) حمایت از حفظ محیط زیست و منابع طبیعی با جلوگیری از آلودگی رودخانه­ها از جمله رودخانه­های قزل اوزون، کندرق، شاهرود، کیوی چایی، گل­بندر، جلوگیری از ماهیگیری بی­رویه در رودخانه قزل اوزن، حمایت از اجرای طرح­های خاک­ورزی حفاطتی در جهت بهبود و تقویت خاک، جلوگیری از آتش­سوزی مراتع و جنگل­ها، حفاظت از درختان جنگلی منطقه بیلدیر، کندرق و دربند مشکول، جلوگیری از انتقال آب سد کیوی به خارج از شهرستان کوثر و حفاظت از خاک برگ­های جنگل بیلدیر.

د) حمایت از مرمت و نوسازی بافت روستا با سبک­های معماری تاریخی - بومی، مقاوم­سازی بناها، تعریض کوچه­ها.

راهبردهای تشویقی

راهبردهای تشویقی در واقع ارائه مشوق­ها و تنبیهاتی است که به­منظور رسیدن به رفتار مطلوب صورت می گیرد. یا اتخاذ سیاست تهدید و تحبیب است برای توسعه پایدار روستاها. بنابراین برای رسیدن به توسعه پایدار در روستاهای خلخال، راهبردهای تشویقی پیشنهاد شده عبارتند از: تشویق سرمایه‌گذاری در صنایع محلی، کارگاه‌ها و کسب و کارهای روستایی با کمک‌های فنی و اعتباری و تسهیلات اعتباری ارزان‌قیمت، تشویق زنان و جوانان برای راه­اندازی مشاغل خانگی، تشویق روستاییان به نگهداشت رسوم و سنت­های بومی با برگزاری جشنواره­های بومی- محلی، تشویق به مهاجرت معکوس(از شهر به روستا)، تشویق به فرزندآوری در روستاها، تشویق کشاوزان و باغداران به تجهیز اراضی زراعی و باغی به سیستم­های آبیاری نوین، تشویق روستاییان به احیای مراتع و جنگل­ها، تشویق به استفاده از الگوی مطلوب کشت با دریافت یارانه نهاده‌ها و عوامل تولید، تخفیف بیمه‌ای تشویق روستاییان برندق، مزرعه، نمهیل، اندبیل، خوجین و شال برای آبزی پروری صورت گیرد.

راهبردهای توسعه­ای

راهبردهای توسعه­ای یکی دیگر از مقولاتی است که برای توسعه پایدار روستاهای شهرستان خلخال، باید اتخاذ گردد. این راهبردها عبارتند از:

الف) تسهیل دسترسی به زیرساخت‌ها: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اساسی مانند جاده‌ها، به­ویژه تسریع در راه اندازی راه­آهن اردبیل- میانه، تونل گردنه الماس، جاده خلخال- درام،  شبکه‌های آب و برق، ارتباطات و اینترنت، مدارس و درمانگاه­ها، توسعه و تکمیل سدهای معیشتی منطقه (سد شهید پستی، سد بفراجرد، سد روستای نساز)، هماهنگی و وحدت رویه ادارات و نهادها در انجام طرح های زیربنایی، احداث جاده­های ایمن بین مزارع و باغات، می‌تواند به بهبود وضعیت زندگی روستاییان و استقرار پایدار آن­ها در روستا کمک کند.

ب) ارتقاء مشارکت اجتماعی: یکی از عمده معضلات روستاهای خلخال بحث مسائل نهادی روستاها است. به­عبارتی در توسعه روستاها با غفلت از مهارت­ها و ارزش­های ذهنی روستاییان فقط دولت متولی امر عمران و توسعه شده و از توانمندی روستاییان و نخبگان روستا که در شهرهای دیگر ساکنند استفاده نمی­شود. بنابراین با مشارکت نخبگان و صاحبان سرمایه روستاییان ساکن در شهر، تقویت مشارکت بخش خصوصی در توسعه صنایع روستایی، ایجاد تشکل­های روستایی برای مشارکت در حل مسائل اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و نهادی، توسعه تعاونی­های روستایی، سیاست های توسعه­ای است که در برنامه­ریزی­ها بایستی مدنظر قرار گیرد.

ج) نظارت بر تغییرکاربری زمین­های کشاورزی، باغات و مراتع، مدیریت منابع طبیعی و معدنی به­ویژه معادن سنگ روستای پروچ و لمعه دشت، نظارت بر خرد نشدن اراضی کشاورزی، نظارت بر تصمیمات شوراها و دهیاران روستا، تقویت نظام پاسخگویی و افزایش رضایت­مندی از تصمیم­گیران محلی، نظارت بر نحوه هزینه­کرد وام­های تخصیصی و اتخاذ تمهیدات لازم برای امنیت پایدار روستاها با ایجاد پاسگاه انتظامی در خورش­رستم جنوبی، اختصاص عایدات عوارض معادن به توسعه روستاها. 

پیامدها

کنش­ها و واکنش­هایی که برای مقابله یا مدیریت کردن پدیده صورت می­گیرد، پیامدهایی را درپی خواهد داشت (استراوس و کوربین،1990). در ادامه پیامدهای انجام توسعه پایدار روستایی ارائه می­شود:

کاهش فاصله طبقاتی

تحلیل مصاحبه­های انجام شده نشان می دهد، شکاف طبقاتی شهر و روستا سبب می شود دلبستگی به سکونت در روستا کاهش یافته و به دنبال آن آسیب­های مختلفی در جامعه شکل گیرد. فقر و وجود شکاف طبقاتی نه تنها بر کردار و رفتار افراد روستایی تأثیر منفی دارد، بلکه بنیان‌های فکری و اعتقادی آنان را نیز مضطرب و لرزان می‌سازد. به‌دست آوردن درجات بالای فرهنگی، ورزشی، اقتصادی وغیره، نیازمند حضور در طبقات بالا و یا متوسط رو به بالای جامعه است که در محیط روستایی توسعه نیافته امکان­پذیر نیست.

        اثرات شکاف طبقاتی مختص جامعه روستایی نیست، بلکه با گسترش فاصله طبقاتی شهر و روستا، حاشیه­نشینی در جوامع شهری پدیدار می­شود که باخود مشکلات بسیاری از نظر امنیت، مسائل فرهنگی و اجتماعی به بار میآورد. متأسفانه حاشيهنشيني همواره پايگاهي براي توليد آسيب های اجتماعي مانند قاچاق، دزدی و مانند آن، به‌حساب می آيد. به عقیده خبرگان در این پژوهش، حاشيه­نشيني انسجام و كنترل اجتماعي جوامع شهری را به مخاطره مي اندازد. برخلاف آن، در جامعه ای كه تجانس فرهنگی قوی باشد، اگر افراد جامعه نسبت به يكديگر شناخت داشته باشند و در آن محل رشد پيدا كرده باشند، ميزان وقوع جرم كمتر خواهد بود. همچنین  در افراد مهاجر از روستا به حاشيه شهر، به­دليل جذب‌نشدن به مراكز اصلی شهر، ايجاد سرخوردگي هاي روحی، روانی و اجتماعی می­شود.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

        بنابراین، لازم است، برنامه­ریزان توسعه پایدار روستایی برای برون رفت از این مساله و در راستای تحقق عدالت اجتماعی، از محل مالياتي که طبقات بالا مي پردازند به طبقات پايين، به­ویژه روستاییان، کمک کنند. نیز برای کاهش شکاف درآمدي ضروری است، پرداخت یارانه معیشتی به قشر آسیب­پذیر روستایی مورد توجه قرار گیرد. همچنین از آنجا که مهاجرت از روستا موجب گسترش شکاف درآمدی و فعالیت مهاجرین در بخش­های غیرمولد می­شود، لازم است دولت تدابیری اتخاذ نماید تا شرایط برای کاهش نابرابری­ها اقتصادی و شکاف طبقاتی، هم در واقعیت و هم در ادراک افراد فراهم آید.

ایجاد اشتغال

یکی دیگر از پیامدهای توسعه پایدار روستایی، کارآفرینی و ایجاد اشتغال پایدار در روستاها است. دسترسی آسان جوانان روستا به تسهیلات و امکانات، برای راه­اندازی مشاغل زودبازده، ایجاد امنیت شغلی برای جوانان روستا، حمایت از مدرنیزاسیون تدریجی کشاورزي، گسترش بازار محصولات کشاورزی، توجه به صنعت بوم­گردی و گردشگری از مؤلفه­هایی است که برای رونق اشتغال و کار آفرینی بر آن تأکید شده­است.

        به عقیده خبرگان در این پژوهش، ایجاد اشتغال و فرصت کارآفرینی در روستاها، علاوه بر کمک به حل معضل بیکاری، مهاجرت، طلاق، فقر و سایر مسائل اقتصادی و اجتماعی روستاییان، موجب رونق بازار در سطح کلان و ملی می­شود. همچنین اشتغال­زایی سبب می­شود که جوان روستایی از محرومیت نسبی فاصله گرفته و خود را دارای منزلتی بداند که استحقاقش را دارد. در واقع با کارآفرینی در روستاها، سرعت رشد انتظارها و توقعات، برابر با سرعت بهبود واقعی زندگی قرار می­گیرد که، درنتیجه این روند، حالت رضایت­مندی در افراد بروز می یابد.

سبک زندگی پایدار

منظور از سبک زندگی که به نوع زندگی مربوط است، چگونگی جریان حیات و شیوه زندگی انسان­ها به­صورت فردی و گروهی و نحوه استفاده از درآمد، طول زمان کار، شیوه لباس پوشیدن، تغذیه، نحوه آرایش، محل سکونت، رفتارهای دینی و فرهنگی و امثال آن است (بیرو، ۱۳۷۵). بررسی رابطه نقش توسعه پایدار روستاها با تحولات سبک زندگی روستاییان در مصاحبه­های انجام شده نشان می­دهد، در اغلب روستاها رویه­های حاکم بر خانواده­های روستایی که مبتنی بر سنت­ها، خودکفایی، صرفه جویی، پس انداز، اشتغال پایدار، تعاملات اجتماعی، اعتماد و مشارکت­های کاری بود، دستخوش تغییراتی شده­است. امروزه با تأسی از ارزش­های حاکم بر جوامع شهری، گرایش به زندگی مصرف­گرایانه و تجمّلی و نیز گرایش به ارزش­های فردی و مادی­گرایانه بیش از پیش در روستاها رونق گرفته­است. سخت کوشی، ریاضت و فعالیت در مشاغل کشاورزی و تولیدی جای خود را به مشاغلی داده که در آن عطش فرد به دنبال کسب ارزش، شأن و قضاوت دیگران است. بنابراین ایجاد توسعه پایدار روستایی موجب تغییر در سبک زندگی روستاییان شده به­گونه­ای که تغییر در عادت­واره­های آن­ها (به تعبیر بوردیو)، الگوهای رفتاری و عملی خانواده­ها به سمت تحول در ارزش­های تولیدی، پس انداز، سخت­کوشی و مشارکت­طلبی گرایش پیدا خواهد کرد.

مدیریت بهینه منابع آب

هربرتسون²⁷ مدیریت منابع آب را مجموعه­ای از تمهیدات فنی، اداری و قانونی می­داند که هدف آن برقراری تعادل و توازن میان تقاضا برای آب از یک سو و تأمین آن از سوی دیگر است(خراسانی، ۱۳۹۰: ۳۵). بانک جهانی مدیریت منابع آب را، مفهومی تلفیقی می­داند، به­گونه­ای که بهره­گیری از چشم­انداز یکپارچه در خصوص منابع آب، ضامن توجه به ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست­محیطی و فنی در مدیریت و توسعه آب­های سطحی (رودخانه­ها، دریاچه­ها و تالاب­ها) و زیرزمینی است (عباسی،۱۳۹۲ :۳۳).

       مقوله مدیریت بهینه منابع آب و تداوم استفاده درست از آن، یکی از پیامدهای مهم توسعه یافتگی پایدار روستاها است. ضرورت توجه به مدیریت منابع آب در روستاها از الزامات اساسی در زمان حاضر محسوب می­شود، چراکه آب اصلی­ترین توان محیطی برای توسعه بخش کشاورزی و بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشاورزان است. واقعیت این است که توجه به مدیریت بهینه منابع آّب در سال­های اخیر از این حیث در شهرستان خلخال حائز اهمیت است که انتقال آب از سدهای گیوی، بفراجرد، به شهر گیوی و خلخال، نیز پمپاژ آّب قزل اوزون به هشجین و روستاهای بخش خورش­رستم هزینه بر بوده و بر سر حق­آبه رودخانه قزل اوزن کشاکشی بین مدیران و مسئولان ارشد اردبیل با خلخال و کوثر در جریان است. بنابراین با آگاه سازی مردم نسبت به مدیریت منابع آبی و استفاده بهینه آن در مزارع و باغات، از طریق توجه به ( زیرساخت­ها، استفاده از فناوری و نهادی) گامی مهم در افزایش راندمان تولیدات کشاورزی، اشتغال و جلوگیری از تنش­ها برسر آب برداشت.

توسعه زیرساخت­ها

زیرساخت­های روستایی به مجموعه امکانات رفاهی و خدماتی اطلاق می­شود که نشان­دهنده نسبت روستاهای برخوردار از خدمات عمرانی از جمله بهره­مندی از آب آشامیدنی، برق­رسانی، بهسازی، ایجاد و مرمت راه­های روستایی، مراکز بهداشتی درمانی، دفترهای پست، مخابرات وICT، صندوق پستی وغیره هستند (بدخشان و همکاران،۱۳۹۷: ۲).

        براساس نظرات مشارکت کنندگان، رونق احداث زیرساخت­ها علاوه براینکه پیامد توسعه­یافتگی روستاهاست، در عین حال از مهم­ترین عوامل­ مؤثر بر پیشرفت و تعالیروستاها قلمداد می­شود. به­عنوان مثال گسترش ICT، به مثابه پیامد توسعه یافتگی روستاها سبب می شود، روستاییان از طریق موبایل برای آگاهی از قیمت محصولات، نحوه ارائه خدمات حمل و نقل برای فروش محصول، افزایش سطح اطلاعات در مورد نحوه کاشت، داشت و برداشت محصولات بهره برداری کنند. امروزه با وارد شدن ICT، به اکثر روستاهای شهرستان خلخال، جوانان روستا از طریق آن، فرصت شغلی به­دست آورده­اند و این امر دلبستگی به روستا، ارتقاء سطح کیفی زندگی و کاهش هزینه­های جاری خانوار ازجمله هزینه رفت و آمد به شهر انجامیده­است.

 حفاظت پایدار منابع زیستی

امروزه به­د­لیل الگوی نامناسب استفاده از سرزمین و تغییرات شدید آن، منجر به پیدایش بحران­های زیست محیطی شده­است. افزایش مداخله­گري­هاي انسانی در بوم نظام و بهره برداري­هاي نامحدود از منابع موجود، موجب افزایش تخریب­ها و بحران­هاي زیست محیطی گردیده­است. به همین منظور توجه به آمایش سرزمین و بهره­گیری خردمندانه از منابع طبیعی جهت پیشگیری از بحران­های محیط زیست و هم­چنین استفاده صحیح و پایدار از تمامی امکانات پهنه­ی سرزمین، پیامد دیگری از توسعه پایدار روستاها است. 

شهرستان خلخال با داشتن بزرگترین زیستگاه­ها (منطقه آق داغ و دربند مشکول) و معادن (معدن سنگ تراورتن در پروچ، آهن کهل­دشت، شن و ماسه)، تفرجگاه­ها ( اندبیل، ازناو) و حوضه­های آبریز (قِزِل‌اوزَن، هروچایی، شاهرود چایی) توجه دولت­ها و به­خصوص سازمان مدیریت و حفاظت از محیط زیست را می­طلبد. برای روشن­تر شدن نحوه ارتباط مقوله­های فرعی و کشف مقوله­های هسته­ای، با استفاده از نرم افزار مکس کیو دا دیاگرام «توسعه پایدار روستایی» مشاهده می­شود:

 

شکل ۱. خروجی نرم افزار مکس کیو دا دیاگرام « توسعه پایدار روستایی »

 

---

[1] . Corresponding author: v.rostamalizadeh @gmail.com

[2]  . نویسندۀ مسئول: v.rostamalizadeh @gmail.com

[3]  -Li

[4]  - Doan

[5]  Micheal Twodaro

[6]  -Michalina

[7] -Strulak & Lemke

[8]  - Emic

[9] - Durkheim

[10] - Max Weber 

[11] - Parsons 

[12]  - Coleman

[13] - Bourdieu 

[14] - Habermas

[15]  - Giddens

[16] - Jenkins 

[17] - Burke 

[18] -Validity

[19]  - Bloor

[20]  - Silverman

[21]  - Kappa test

[22]  - Open Coding

[23] - Axial Coding

[24] -  Selective Coding

[25]  -Productive Approach

[26]  -Capability Approach

[27]  - Herbertson

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل۲. مدل پارادایمی تحلیل توسعه پایدار روستایی براساس نظریه زمینه ای

بحث و نتیجه­گیری

براساس مطالب بیان شده، توسعه پایدار روستایی نیازمند توجه به همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و نهادی است. باوجود اینکه پژوهش های مختلفی در زمینه شناسایی مسائل و چالش های توسعه پایدار روستایی انجام شده، ولی تاکنون پژوهش محلی با رویکرد کیفی نسبت به ترسیم الگوی راهبردی برای توسعه پایدار روستایی در شهرستان خلخال صورت نگرفته­است. بنابراین این پژوهش با نگاه تفهمی به پدیده توسعه پایدار روستایی با استفاده از روش تحلیل نظریه زمینه­ای پرداخت تا با شناسایی مقوله­های توسعه پایدار روستایی به ارائه مدل پارادایمی برای تحقق توسعه پایدار روستایی در شهرستان خلخال بپردازد.

  در مجموع می­توان نتیجه گرفت که براساس نظرات مشارکت­کنندگان در این پژوهش، توسعه پایدار روستایی در شهرستان خلخال امری دست­یافتنی است که در صورت تحقق آن پیامدهایی از قبیل(کاهش فاصله طبقاتی، ایجاد اشتغال، سبک زندگی پایدار، مدیریت بهینه آب، توسعه زیرساخت­ها و حفاظت پایدار منابع زیستی) را به دنبال دارد.

  در دسترسی به پیامدهای توسعه پایدار روستاهای شهرستان خلخال، باید سایر عناصر مدل پارادایمی(شرایط علّی، شرایط زمینه­ای، شرایط مداخله­گر، راهبردها) مورد توجه قرار گیرد. همانطور که در تحلیل مصاحبه­ها ملاحظه شد، شرایط علّی که در مقابل توسعه یافتگی روستاها قرار گرفته عبارتند از؛ مسائل اقتصادی(بیکاری، بی­انگیزگی به فعالیت­های اقتصادی و ضعف آگاهی نسبت به عوامل تولید و غیره)، مسائل اجتماعی (اعتیاد، نابرابری اجتماعی، طلاق و غیره)، مسائل زیست محیطی( برداشت بی­رویه از درختان و منابع مرتع، آتش سوزی مراتع، مصرف بی رویه منابع آبی، بروز خشک­سالی و غیره)، مسائل نهادی( بی­تفاوتی مردم روستا در مقابل مسائل توسعه­ای، بی اعتمادی نهادها به توان منابع انسانی روستاییان در برنامه­ریزی­ها و انجام طرح­ها، مسئله تشکل­های زراعی و غیره) و مسائل فیزیکی( وضعیت نامناسب جاده­ها، استحکام پایین سکونت­گاه­های روستایی و غیره). مطابقت یافته­های این پژوهش با نتایج پژوهش فعلی و همکاران(۱۳۹۸)، علیایی و عزیزی(۱۳۹۷)، مروج الاحکامی(۱۳۹۶)، پورطاهري و نعمتی(۱۳۹۱)، بیک محمدی و آزادی (۱۳۹۱) مبنی بر مساله­ساز بودن موارد یاد شده با روند توسعه پایدار روستاها همسویی دارد.

 براساس یافته­های به­دست آمده، دو شرط زمینه ای (فاصله روستا تا شهر خلخال و موقعیت جغرافیایی روستا)، در روند توسعه یافتگی پایدار روستاها، شرایطی را ایجاد می­کند که با دورافتادگی روستا از مرکز شهرستان و قرار نگرفتن در نزدیکی جاده­های اصلی و رودخانه­ها، عملاً از پیشرفت و توسعه پایدار عقب مانده و رفته رفته به روستاهای خالی از سکنه تبدیل شوند. مطابقت یافته­های این پژوهش با نتایج پژوهش فاضل نیا و نسیمی(۱۴۰۰)، عزمی و نوری(۱۳۹۸)، مبنی بر نقش فاصله روستا از شهر در کیفیت زندگی روستاییان، همسویی دارد.

  فرایند تحلیل مصاحبه­ها نشان داد، در سبک زندگی روستاییان با ظهور ارزش­های مادی و فردگرایانه، تمایل به همبستگی اجتماعی، گرایش به فعالیت­های مولد، حساسیت نسبت به اتفاقات پیرامون کاهش یافته است که باتوجه به این ویژگی­ها و با عاریت گرفتن از تئوری شهرگرایی زیمل¹ (۱۹۷۱)، مقوله « شهرگرایی» به عنوان یکی از مقوله­های مداخله­گر کشف شد. در واقع متأثر از ارزش­های شهرنشینی بواسطه ارتباطات و شبکه­های اجتماعی، در روستاها امروزه پیوندهای اجتماعی و تعهدات جمعی کمتر شده و افراد روستایی نیز دقت حساب­گرایانه در زندگی عملی و روزمره تجربه می­کنند که این پدیده به مثابه عاملی مداخله­گر در روند توسعه پایدار روستاها است. مطابقت یافته­های این پژوهش با نتایج پژوهش فاضل نیا و نسیمی(۱۴۰۰)، مبنی بر نقش شهرگرایی در روستاهای پیراشهری، همسویی دارد.

  مقوله «مهاجرت از روستا» و کاهش تراکم جمعیت در روستاها، دومین مقوله مداخله­گر در توسعه پایدار روستاهاست. مهاجرت از روستا به هر دلیلی، باعث مرگ روستا می­شود. توسعه­یافتگی برای روستاهایی که توان نگهداشت مردمش را ندارد و باگذر زمان به مکان بی­سکنه تبدیل می­شود، امری بی معنی است. مطابقت یافته­های این پژوهش با نتایج پژوهش لطیفیان و مولوی(۱۳۹۴)، دستورپور و همکاران(۱۳۹۴)، مبنی بر نقش مهاجرت بر توسعه نیافتگی روستاها، همسویی دارد.

  یکی دیگر از مقوله­های مداخله­گر شناسایی شده در امر توسعه پایدار، مقوله « بی­توجهی به قابلیت­های روستا» است. در دهه­های اخير، روند بهره­گيری از توان­ها و پتانسيل­های محيطي به سبب الگوی مدیریتی نادرست در روستاها طی نشده­است و این مسئله روند اجرای برنامه­های تدوین شده را با مشکل مواجه ساخته است. بنابراین تازمانی­که ارزیابی و بهره­گیری درستی از منابع محیطی و توانمندی­های منابع انسانی، صورت نگیرد، توسعه پایدار در روستاها تحقق­ناپذیر است. مطابقت یافته­های این پژوهش با نتایج پژوهش علیایی و عزیزی(۱۳۹۷)، مبنی بر تأثیر توان­های محیطی در نواحی روستایی، همسویی دارد. 

  برمبنای مدل پارادیمی پژوهش حاضر، برای برون رفت از مسائل شناسایی شده و رسیدن به پیامدهای توسعه پایدار روستایی در شهرستان خلخال، چهار راهبرد شناسایی شد که عبارتند از؛ ( آموزشی، حمایتی، تشویقی، توسعه­ای).

  تدوین، برنامه­ریزی و استفاده از این استراتژی­ها با رویکرد آینده­نگر توسعه پایدار روستایی، می­تواند ضمن تحرک پیشران توسعه روستاهای خلخال، زمینه بهبود توسعه یافتگی در جنوب استان اردبیل را فراهم سازد. بنابراین براساس یافته های پژوهش پیشنهاد می­شود، پژوهشگران علاقمند به توسعه روستایی، كار تحقيقاتي خود را در رابطه با توسعه كارآفريني، ایجاد انگیزه برای سرمایه­گذارای در روستاها، مهارت­های زندگی، توجه به توانمندی­های محیطی، جلب مشارکت نخبگان در طرح هادی روستایی، توسعه زیرساخت­ها، آگاهی بخشی نسبت به حفاظت از محیط زیست روستا و مهاجرت معکوس انجام دهند.

منابع

·       ازکیا، مصطفی، (۱۳۸۴). مقدمه ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی. تهران: نشر اطلاعات

·       آزادی، یونس، بیک محمدی، حسن.(۱۳۹۱). تحلیل و طبقه بندی سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان­های استان ایلام. برنامه ریزی فضایی.۲(۲)،۴۵-۲۰

·       بدخشان، زینب؛ مهرابی، حسین؛ میرزایی، حمیدرضا. (۱۳۹۷). بررسی تاثیر توسعه زيرساخت­ها بر توسعه روستايی ايران. مجله اقتصاد کشاورزی، ۱۲(۴)، ۱۴-۱

·       پورطاهري، مهدي، نعمتي، رضا(۱۳۹۱). اولویت بندي مسائل توسعه روستایي با تأکيد بر دیدگاه روستایيان، مطالعه موردي: بخش مرکزي شهرستان خرم آباد، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستايي، ۷(۲)، ۲۲-۳۹. 

·       تودارو، مايكل. (۱۳۶۴). توسعه اقتصادي درجهان سوم، جلداول، ترجمه غلامعلي فرجادي. تهران: سازمان برنامه وبودجه.

·       خراسانی، محمدامین، خراسانی، منوچهر .(۱۳۹۰). نگرشی بر مدیریت منابع آب روستایی، رشد آموزش جغرافیا، ۲۵ ، ( ۹۵)، ۳۲-۳

·       دستورپور، مریم، بسطامی نیا، امیر. امیدی­پور، کورش. (۱۳۹۴). بررسی علل و پیامدهای مهاجرت به شهر یاسوج، دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، ترکیه، استانبول. 

·       صبوری کزج، پرویز.(۱۳۹۸). گونه شناسی ادراک عدالت جنسیتی با تأکید بر عامل قومیت. فصلنامه زن در فرهنگ و هنر. ۱۱(۳)،۴۵۷-۴۳۳.

·       عباسی، حسن (۱۳۹۲). تحلیلی بر اثرات اجرای طرحهای مهار آب؛ مطالعه موردی: دهستانهای درام و چورزق شهرستان طارم، پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان به راهنمایی دکتر بهروز محمدی یگانه. 

·       عزمی،آئیژ؛ نوری، مجتبی. (۱۳۹۸). بررسی نقش فاصله روستا از شهر در کیفیت زندگی روستاییان. فصلنامه برنامه­ریزي رفاه توسعه اجتماعی، ۱۱ (۴۱)،۲۹۴-۲۵۳. 

·       علوانی، ناصر؛ سواری، مسلم. (۱۴۰۱). راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار روستایی با در نظر گرفتن روابط شهری و روستایی در استان خوزستان. جغرافیا و روابط انسانی، ۵، (۱). 

·       علیاری، محمدصادق؛ عزیزی، سمیه. (۱۳۹۷). بررسی و ارزیابی توان­های محیطی در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان وکیل آباد شهرستان بافت استان کرمان). فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی،۱۳، (۴)،۹۳۳-۹۱۳. 

·       فاضل نیا، غریب؛ نسیمی، حمیدرضا (۱۴۰۰). ارزیابی وضعیت شهرگرایی در روستاهای پیراشهری. دوفصلنامه جغرافیای شهری، ۸ (۱)،۱۹۲-۱۷۳. 

·       فعلی، سعید؛ صدیقی، حسن؛ پزشکی راد، غلامرضا؛ میرزایی، آرزو. (۱۳۹۸). چالش‌های جوامع روستایی ایران برای دستیابی به توسعه پایدار روستا و توسعه، ۱۳(۴)، ۹۴-۱۲۰.

·       فلیک، اووه. (1399). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشرنی. 

·       كرسول، جان دبيليو. (۱۳۹۷). طرح پژوهش: رويكردهاي كيفي، کمّی و تركيبي. ترجمه عليرضا كيامنش، تهران: جهاد دانشگاهي دانشگاه علامه طباطبايي. 

·       کوربین، جولیت؛ استراوس، انسلم. (۱۳۹۵). مبانی پژوهش کیفی. تهران: نشر نی. 

·       لطیفیان، احمد؛ مولوی، هما. (۱۳۹۴). بررسی تأثیر مهاجرت بر توسعه نیافتگی روستایی، اولین همایش بین­المللی علوم مدیریت پیشرفت­ها، نوآوری ها و چالش­ها، مؤسسه عالی علوم و فناوری خوارزمی، شیراز، ایران. 

·       محمدپور، احمد. (۱۳۹۷). روش تحقیق کیفی ضد روش (منطق و طرح در روش شناسی کیفی). تهران: جامعه شناسان.

·       مرکز آمار ایران. (۱۳۹۵). سالنامه آماری استان اردبیل. 

·       مروج الاحکامی، فائزه. (۱۳۹۶). اولویت بندی مسائل توسعه روستایی از دیدگاه روستاییان( مطالعه موردی: دهستان آشیان، شهرستان لنجان استان اصفهان). دانشگاه پیام نور: مرکز پیام نور تهران شرق، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. 

·       Doan, K. H. (2022). Bibliometric Analysis of Indigenous Entrepreneurship. Ecoforum, 11(1), 1 - 12.

·       Li, T., Feng, C., Xi, H., & Guo, Y. (2022). Peer Effects in Housing Size in Rural China. Land, 11(2), 172. 

·       World Bank, (2019). Rising Global Interest in Farmland: Can it yield sustainable and equitable benefits? http://www.donorplatform.org/content/view/457/2687, 09.09.2019 . 

 

 

 

2

 

---

[1]  -Simmel.G